Drzewo/drzewa
Drzewo/drzewa - Jako najpotężniejsza roślina symbolizuje w wielu religiach istoty boskie, dlatego bywa przedmiotem czci, zwłaszcza jako połączenie podziemnych sił (korzenie) i niebiańskich sfer (korona) z życiem ziemskim (pień). Rozumiane często jako oś świata. Pliniusz w „Historii naturalnej" stwierdza, że drzewa były dla człowieka pierwszymi świątyniami. Drzewo funkcjonuje jako symbol: płodności, długowieczności, mądrości, czci, odrodzenia, zwycięstwa życia nad śmiercią, piękna poezji, drabiny do nieba, krzyża, schronienia, azylu, miłości, ofiary.
Wyróżnia się: drzewo życia (poniżej); drzewo wiadomości złego i dobrego (poniżej); drzewo wszechświata (w mitologii skandynawskiej drzewo Igdrasil - wiecznie zielony jesion podtrzymujący świat; wierzono, że wyrasta z ciała olbrzyma Imira; drzewo krzyża (poniżej); drzewo judaszowe (poniżej); drzewo wolności (w USA, Francji, Włoszech drzewo sadzone przez ludność jako symbol wolności, równości po zwycięskich wojnach o niepodległość obwieszane narodowymi flagami i emblematami).
Mitologia -1) Grecy wierzyli, że drzewa i gaje były miejscem zamieszkania bóstw, nimf (driad). Dąb łączono z Zeusem, oliwkę z Ateną, cedr i orzech z Artemidą, mirt z Afrodytą, wawrzyn z Apollinem, topole z Heraklesem, sosny z Korą-Persefoną. Cyprysy ozdabiały cmentarze, symbolizowały żałobę i świat podziemny. 2) Filemon i Baucis dwoje staruszków, którzy przyjęli gościnnie Zeusa i Hermesa, za co zostali nagrodzeni tym, że pewnego dnia wrośli w ziemię jako dwa drzewa złączone ze sobą pniami. Było to spełnienie ich prośby, aby jedno nie patrzyło na śmierć drugiego. W ich gałęziach ptaki wiły gniazda, a podróżni odpoczywali w cieniu, opowiadając sobie historię o niegościnnych mieszkańcach i pobożnych staruszkach. W innej wersji - zamienieni w dwa drzewa: dąb i lipę splecione konarami. 3) Atena walczyła z Posejdonem o miasto Ateny, bogowie bowiem dzielili między siebie miasta i wyspy, gdzie oddawano im szczególną cześć, wznoszono świątynie. Walkę Ateny i Posejdona miał rozstrzygnąć konkurs - zwycięży ten, kto podaruje miastu cenniejszy dar. Bogowie uznali, że dar Ateny jest cenniejszy, bowiem miasto dostało od niej drzewo oliwne. 4) Tantal, który zakpił sobie z bogów, został ukarany tak, że wtrącono go do Tartaru i skazano na cierpienie bez końca (męki Tantala): skazaniec czuł głód i pragnienie, gdy jednak wyciągał rękę po jabłko, gałąź cofała się. 5) Apollo uchodził za doskonałego muzyka. Raz stanął w zawody z Marsjaszem (równie nieporównanym flecistą). Gra Marsjasza była tak piękna, że słychać było w niej echa leśne i szum drzew. Apollinowi przyznano pierwszeństwo, ale dumny bóg chciał jeszcze ukarać Marsjasza: przywiązał go do drzewa i żywcem obdarł ze skóry. Chłopiec umarł i wtedy „wielki płacz ozwał się z głębi lasów i gór". Por. wiersz Herberta pt. „Apollo i Marsjasz", gdzie drzewo, do którego został przywiązany mitologiczny przeciwnik Apollina, zupełnie osiwiało, wyrażając w ten sposób współczucie i ból całej przyrody oraz niezgodę wobec okrucieństwa boga. 6) Herakles wśród swoich dwunastu prac miał też zerwać złote jabłka z ogrodu Hesperyd. Jabłoni (podarunku ślubnego Gai dla Hery) strzegł smok oraz Hesperydy. Symbolizowały u Greków drzewo życia. Herakles zdobył złote jabłka.
Biblia - 1) Drzewo pojawia się wiele razy i w różnych funkcjach. (ST)-drzewo wiadomości złego i dobrego (Księga Rodzaju 2, 9) rosło w biblijnym raju. Bóg nie pozwolił spożywać z niego owoców. Ludzie łamiąc zakaz boski, utracili swoją niewiedzę: zaczęli odróżniać dobro od zła, w ten sposób obciążając się odpowiedzialnością za własne czyny. 2) Drzewo życia (Księga Rodzaju 2, 9), którego obecność zapewniała nieśmiertelność; niektórzy teologowie chrześcijańscy uważali je za przeciwstawienie drzewa wiadomości dobra i zła. 3) Abraham zasadził tamaryszek w Betsabee i w tamaryszkowym gaju wzywał imienia Pana (Księga Rodzaju 11, 33). 4) Jakub zakopał figury wszystkich obcych bogów pod dębem koło Sychem (Księga Rodzaju 35, 4). 5) Pod dębem także obwołano Abimelecha królem (Księga Sędziów 9, 6). 6) Kości Saula i jego synów pogrzebano pod tamaryszkiem w gaju Jabes (I Księga Królewska 30,13). 7) Sam Jahwe często porównuje siebie pod względem siły i płodności do drzewa: , jestem jak cyprys zielony, dzięki mnie wyrośnie tutaj owoc" (Proroctwo Ozeasza 14, 8). 8) Człowiek bogobojny porównany jest do drzewa, które rośnie nad strumieniem, więc ma wiecznie zielone liście i wydaje owoce (Księga Psalmów, psalm I, 3).
Biblia (NT). - 1) Na Górze Oliwnej w gaju oliwnym Jezus modli się do ojca: „Ojcze, jeśli chcesz oddal ode mnie ten kielich goryczy, wszakże nie moja, ale twoja wola niech się stanie" (Łk. 22, 39-42). Z) Drzewo judaszowe (judaszowiec o kwiatach różowo-purpurowych, inne wersje podają, że chodzi o figowca lub osikę, stąd jest to drzewo, które ciągle drży), na którym miał się powiesić Judasz (Mt. 17, 5). 3) Drzewo krzyża - symbol ofiary odkupienia, zbawienia, stąd np. w sztuce średniowiecznej krzyż przedstawiano jako żywe drzewo wypuszczające gałęzie i liście. 4) Drzewo życia, oznaczające życie, odrodzenie duchowe: „w nowym Jeruzalem na środku ulicy i po obu stronach rzeki drzewo rodzące dwanaście razy (...) a liście drzewa służą do uzdrawiania narodu" (Apokalipsa 22, 2).
„Pieśń o Rolandzie" - Roland jako wzór rycerza i chrześcijanina w momencie śmierci zostaje uwznioślony, umiera na wzgórzu (co ma przywodzić na myśl Golgotę) pod sosną (co symbolizuje drzewo krzyża).
Dante Alighieri „Boska Komedia" -Dante prowadzony przez Wergiliusza, wędruje przez piekło. Tu spotyka dusze samobójców, zamienione w nagie, bezlistne drzewa, których kora służy jako pożywienie harpiom. Wszelkie drzewa, które mijają w piekle, są suche i bez liści.
J. Kochanowski „Na lipę" (Gościu siądź pod mym liściem) - Jest pochwałą zalet drzewa, które dostarcza ludziom cienia, w jego konarach gnieżdżą się ptaki, umilające życie swym śpiewem, z kwiatów zaś pszczoły zbierają miód, który potem szlachci pańskie stoły. Tu podkreślona harmonia między człowiekiem a naturą.
J. Kochanowski „Na lipę" (Uczony gościu) - Podobne zalety drzewa (cień, spokój, odpoczynek), pojawia się też wspomnienie Orfeusza jako prapoety i arcymuzyka, który swoją grą potrafił poruszyć drzewa w lasach, stąd apostrofa do gościa: ale mię raczej daruj rymem pochwalnym. Wiara w nieśmiertelność poezji pociąga za sobą chęć uwiecznienia w niej szczególnie cennych i godnych tego rzeczy. Podobnie por. J. Kochanowski „Na lipę" (Przypatrz się gościu, jak on list mój zielony).
F. Karpiński „Laura i Filon" - W sentymentalnej sielance tytułowi bohaterowie wyznaczyli sobie spotkanie pod umówionym jaworem, jednak Filon postanowił sprawdzić uczucia Laury i ukrył się w zaroślach. I oto drzewo stało się świadkiem sceny zazdrości: Laura porwała wieniec z róż, a koszyk z malinami strzaskała o drzewo. Zgodnie z konwencją sentymentalną, natura miała być świadkiem przeżyć bohaterów.
J.W. Goethe „Król olch" - W niezwykłej scenerii (noc, pustka, wiatr) pędzi na koniu ojciec z chorym dzieckiem w objęciach. W mijanej starej wierzbie ojciec widzi tylko pokraczne, spróchniałe drzewo o niesamowitych kształtach, natomiast chory syn dostrzega w nim króla Elfów, który wabi go do swego świata, obiecując barwne życie, zabawę, niecodzienność. Na przykładzie drzewa widać nieprzenikalność, hermetyczność światów obu bohaterów. A. Mickiewicz „Świtezianka" - Pod modrzewiem spotyka się ,prosty chłopiec (strzelec) i wodnica (Switezianka). Tu co noc mówią sobie czułe słowa, tu przyklęknąwszy, młodzieniec złoży swej ukochanej przysięgę wierności. Jednak jej nie dotrzyma, dlatego zostanie srogo ukarany i dusza jego na wieki będzie jęczeć pod tym modrzewiem.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - W III księdze opis lasów litewskich, z wyszczególnieniem gatunków drzew, które w plastyczny sposób zostały tu zantropomorfizowane: drzewa i krzewy liśćmi wzięły się za ręce jak do tańca stojące panny i młodzieńce. I tak np.: brzoza biała, kochanka z małżonkiem swym grabem, jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem, matrony topole, dąb włożywszy pięć wieków na swój kark garbaty, wspiera się. Polskie drzewa są przeciwstawione gatunkom obcym (cytryna karlica z złocistymi gałki (...) jako kobieta malu, brzydka, lecz bogata, cyprys długi, cienki, chudy, co zdaje się być drzewem nie smutku, lecz nudy. Po to, aby na koniec tych rozważań Tadeusz mógł retorycznie zapytać: czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina?
J. Słowacki „Balladyna" - Przemieniony przez Goplanę w drzewo Grabiec stanie się mimowolnym świadkiem zbrodni Balladyny. Pod tym samym drzewem Filon znajdzie martwą Alinę i zakocha się w niej.
C.K. Norwid „W Weronie" - W wierszu świat ludzi (racjonalny, nieczuły) jest przeciwstawiony światu przyrody, który tu symbolizują cyprysy (zrozumienie, współodczuwanie). To one rozumieją tragedię kochanków i wierzą, że to dla Julietty, że dla Romea ta łza znad planety spada i groby przecieka. Upersonifikowane cyprysy nie podchodzą do świata „uczenie", co pozwala im twierdzić, że nawet niebo współczuje kochankom. Cała przyroda traktowana jest jak żywy twór, który ciągle kontaktuje się z człowiekiem i przemawia do niego (nie wszyscy jednak mogą tę mowę zrozumieć).
E.Orzeszkowa „Nad Niemnem" Drzewa, otaczające zarówno mogiłę Jana i Cecylii, jak też mogiłę powstańczą. tworzą wokół grobów niezwykłą atmosferę podniosłości, wyjątkowości, skupienia, tajemniczego piękna: Jan miał postawę człowieka, który stanął na progu kościoła i wpatruje się w ołtarz. Nad mogiłą drzewa, splatając się u góry gałęziami, tworzą jakby sklepienie świątyni: pod ciemną kołutnng splecionych ze sobą jodeł, slupem padającego od nich cienia okryty, wznosił się niewysoki (...) kurhan.
E. Orzeszkowa „Gloria victis" - Drzewa w lesie przechowują pamięć o tragicznych zdarzeniach walk powstańczych i bohaterstwie ludzi. Sosny szepczą histońę sprzed wielu lat, trzeba tylko umieć tego słuchać. To las jest głównym bohaterem noweli. Drzewa bardzo polubiły młodego powstańca, młodego chłopca - Tarłowskiego i przywiązały się do niego. Drzewa powtarzają piękną historię przyjaźni Tarłowskiego i Jagmina, upamiętniają męczeńską śmierć powstańca, strzegą powstańczej mogiły..
H. Sienkiewicz „Ogniem i mieczem" - Longinus Podbipięta, wychodzący po pomoc z oblężonego Zbaraża, zostaje napadnięty przez Tatarów. Broni się dzielnie, umiera przeszyty strzałami pod drzewem, które tu ma przywodzić na myśl drzewo krzyża. Męczeńska śmierć Longinusa jest stylizowana na śmierć pierwszego chrześcijańskiego męczennika, św. Szczepana oraz na śmierć Rolanda - obrońcę wiary, niezłomnego rycerza
H. Sienkiewicz „W pustyni i w puszczy" - W swojej wędrówce dzieci dotarły do olbrzymiego baobabu, którego wnętrze było zamieszkane przez różne zwierzęta. Myśląc o zbliżającej się porze deszczowej, Staś oczyścił wnętrze drzewa i urządził dla wędrowców siedzibę złożoną z dwóch pomieszczeń, która została nazwaną Krakowem. Olbrzymi baobab pozwolił im przeczekać porę deszczową.
A. Asnyk „Limba" - Bohaterem lirycznym wiersza jest górska limba wypierana w coraz wyższe partie gór przez panoszące się na dole świerki. Drzewo zostało tu upersonifikowane: patrzy z godnością, widzi, pochyla się, gardzi światem wrogów. Wyraźne skontrastowanie samotnej, dumnej i wyniosłej limby z pospolitością i małodusznością świerków każe rozumieć tę sytuację symbolicznie: jako metaforę losu jednostki wybitnej (skazanej na pewną śmierć) w zetknięciu z tłumem i przeciętnością.
J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" - W utworze zostały przeciwstawione dwie rośliny: krzak dzikiej róży i limba. W opisie obu tych bohaterów lirycznych (upersonifikowanych) kryją się głębokie znaczenia. Każda z roślin symbolizuje inne cechy i inną postawę wobec świata. Limba jest tu świadectwem dawnej potęgi i mocy, pokonanej jednak przez przyrodę i czas. Symbolizuje śmierć, brzydotę (drzewo spróchniałe), ogrom materii, która przegrywa, bo brak jej pędu życia, woli walki. Jej cicha i milcząca obecność obok pięknej i witalnej róży przypomina o nieuchronności przemijania.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni" - Tytuł ostatniego rozdziału brzmi „rozdarta sosna", a sama sosna została przedstawiona następująco: oberwana ziemia ściągnęła w głębinę prawy jej korzeń, a lewy został na twardym gruncie (...) pień rozszarpany ociekał krwawymi kroplami żywicy. Symbol rozdartej sosny uruchamia wiele znaczeń: samotny dramat doktora Judyma, bohatera podchodzącego do życia maksymalistycznie i idealistycznie; tragedię i cierpienie odtrąconej przez Judyma Joanny; dramat samotnej jednostki, nie godzącej się na świat pełen niesprawiedliwości i krzywdy, a jednocześnie zadającej ból sobie i ukochanej kobiecie.
L. Staff „Wysokie drzewa" - Piękny opis krajobrazu o zachodzie słońca. Drzewa, stanowiące jego główny element, w brązie zachodu kute wieczornym promieniem lub odziane w ciemność zmierzchu, podnoszą urodę tego miejsca, stąd retoryczne pytanie otwierające i kończące wiersz: cóż jest piękniejszego, niż wysokie drzewa?
J. Iwaszkiewicz „Brzezina" - W brzozowym lesie obok leśniczówki znajdują się groby, których bliskość wpływa na życie Bolesława i jego córki. Biel brzóz może być też kojarzona ze śmiercią, która takim cieniem kładzie się na rzeczywistość żyjących.
A. de Saint-Exupery „Mały Książę" - Obok innych symboli występują tu baobaby rosnące na planecie B-612. Planeta jest mała, więc korzenie potężnych drzew stanowią dla niej zagrożenie. Mały Książę systematycznie je wyrywa. Gdy z ziarenka wykiełkuje róża, baobaby będą jej wrogami. Symbolizują one w utworze zło, zaborczość, zagrożenie, rozkład, destrukcję, którym należy się przeciwstawiać.
K.Iłłakowiczówna „Rzeź brzóz" Drzewa są tu pokazane jako istoty żywe (brzozom siekierce żyły otworzę, ciachnę przez ciało), czujące, wrażliwe. Docierając do tajemnic przyrody (krew, osocze, rdzeń), poeta może nauczyć się mówić o świecie, znaleźć odpowiednie słowa do wyrażenia zachwytu nad pięknem świata (może te lekkie z żywego drzewa słów mnie nauczą, których mi trzeba).
K.K. Baczyński - „Drzewa" - Wiersz z 1941 r. wyrażający katastroficzne nastroje pokolenia. Tytułowe drzewa zostały tu zantropomorfizowane (liście jak oczy, tryśnie krew dojrzała, lasy - smutku zielone). Obrazowanie w utworze jest bardzo drastyczne, stąd los dorodnych młodych drzew, ginących od śmiercionośnej piły może przywodzić na myśl los pokolenia, które musiało dorosnąć do trumny.
K.K. Baczyński „Byłeś jak wielkie, stare drzewo..:''- Stylizując swój wiersz na przypowieść biblijną, porównuje Baczyński naród polski do starego drzewa, które jęli (...) cieśle orać i ryć (...) rylcem u korzeni, by doprowadzić do jego zagłady. Ale tak jak odżywa poranione drzewo, tak i naród zmartwychwstanie jak Bóg z grobu.
A. Ważyk „Gdzie sosna wielka"-Dwa drzewa: sosna wielka i biała topola długo funkcjonowały w świadomości mówiącego jako elementy krajobrazu z ody Horacego (łacińska sosna i antyczna topola). Po latach i wielu doświadczeniach (godzina trudna) zaczął je postrzegać jako składniki nadwiślańskiego pejzażu (w antycznej dojrzeć topoli rzecz nadwiślańską). Podkreślenie trwałości i żywotności horacjańskich motywów, nieśmiertelności poezji, która ma moc utrwalania ludzi i rzeczy (tu: drzew antycznych i rodzimych).
W. Broniewski „Brzoza" - Wiersz napisany po śmierci córki poety - Anki. Jest liryczną rozmową z brzozą, która w utworze jest symbolem smutku, delikatności, kruchości, śmierci. Drzewo jest świadkiem rozpaczy ojca, który stracił dziecko, ale też bezradnego poety, który bezskutecznie próbuje znaleźć odpowiednie słowa do wyrażenia swojego bólu.
W. Broniewski „Dąb" - Drzewo jest tu symbolem mocy, odporności, siły, trwania. Idę sobie zamaszyście i opada ze mnie życie jak jesienne liście - zestawienie życia drzewa z losem człowieka. Dąb obumiera jesienią (opadające liście), by odrodzić się wiosną. Człowiek w swej wędrówce przez życie spotyka innych ludzi, ulega uczuciom (miłość, złość, trwoga), co go kształtuje, ale boli. Wiersz jest poetycką wypowiedzią na temat istoty człowieczeństwa: w czasie każdej życiowej „zamieci" trzeba znaleźć w sobie tyle siły, aby trwać jak dąb.
H. Poświatowska „Dlaczego nie drzewem" - Refleksja nad biologicznym trwaniem drzewa, które - spokojne i pogodzone z prawami natury - przeżywa wszystkie etapy życia (młodość: pnie się wzwyż, okres dojrzały: w nagrzane slońcem południe rodzi, starość: porywczym rękom wiatru oddaje liści sierść). Drzęwom jest być może łatwiej, bo zbudzą się wiosną do nowego życia, człowiek nie może pogodzić się ze śmiercią.
J. Twardowski „Drzewa nie wierzące" - Są one w wierszu jednym z elementów pięknej, bogatej, różnorodnej w swych formach natury, która jest doskonałym dziełem Boga. Drzewa nie muszą się uczyć religii, bo samym swym istnieniem dają świadectwo wielkości Boga, a swoim pięknem sławią jego potęgę.
J. Twardowski „Drzewa" - Podmiot mówiący w wierszu zwraca się do brzozy, olchy, jarzębiny, akacji jak do swoich bliskich, jak do braci i sióstr (element franciszkański), podkreślając niepowtarzalne piękno każdego z drzew (jarzębina dla drozdów dzwoniących i szpaków, brzoza nazbyt wieśniacza aby rosnąć w mieście, olcho co jedna masz
przy liściach szyszki). Świat w swej różnorodności kształtu i wielości barw jest piękny, wszystko ma w nim swoje miejsce (brzoza na wsi) i swoją funkcję (głogu co chronisz gajówkę).
Drzewa występują też w wielu baśniach, np. Braci Grimmów. W baśni o Kopciuszku zasadzona ręką sieroty gałązka leszczyny rozrasta się na grobie jej matki do potężnego drzewa, które spełnia wszystkie życzenia Kopciuszka. W baśni „Krzak jałowca" matka pochowana pod jałowcem przywraca za pośrednictwem rośliny życie zabitemu przez macochę synowi. W baśniach drzewa często pełnią funkcje magiczne.
* Człowiek, który się nie myli, drzewo, które się nie pali - nie istnieją. (przysłowie abisyńskie)
* Mądry i głupi nie widzą tego samego drzewa.
(przysłowie angielskie)
* Nie obrzuca się kamieniem drzew jałowych, a tylko te, z których można strącić owoce.
(przysłowie arabskie)
* Drzewo sławi się owocami, a człowiek pracą. (przysłowie azerskie)
* Jedno drzewo nie tworzy lasu. (przysłowie chińskie)
* Nie wszyscy ludzie są podobni do drzew. (przysłowie cygańskie)
* Drzewo owocorodne poznaje się po kwiatach.
(przysłowie japońskie)
* Ozdobą gór są drzewa, ozdobą narodu - mędrcy. (przysłowie mongolskie)
* Drzewo, co skrzypi, niełatwo się łamie. (przysłowie niemieckie)
* Na pochyłe drzewo i kozy skaczą. (przysłowie polskie)
* „Ja ileż wam winienem, o domowe drzewa!" (A. Mickiewicz)
* „Drzewa umierają stojąc" (A. Casona)
* „Wszelka, mój bracie, teoria jest szara, zielone zaś jest życia drzewo złote". (J. W. Goethe)
* „Nie ma drzewa dobrego, które by rodziło złe owoce,
ani złego, które by rodziło dobre".
(Ew. św. Łukasza 6, 436)
* „Życzenie spełnione jest drzewem życia".
(Ks. Przypowieści 13, 12)
* „Z owoców poznaje się drzewo" (Ew. św. Mateusza 12, 33)
* „Sztuka jest jako drzewo słodkim okryte owocem, pod którym stoją tłumy". (K. Przerwa-Tetmajer)