Rosja

Rosja (zarówno carska, jak i radziecka) była wielokrotnie przywoływana w utworach literackich. Obraz kraju stanowił tło dla opisywanych wydarzeń bądź też był punktem wyjścia dla roz­ważań o zmianach zachodzących w rze­czywistości rosyjskiej. Niekiedy Rosja traktowana była jako główny bohater dzieła literackiego.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III. Ustęp - 1) Obraz Rosji oglądany oczyma pielgrzyma-podróżnika jest subiektyw­ny i przedstawiony pejoratywnie. Rosja to kraj dziki i pusty, przypomina „białą kartę". Twarze jej mieszkańców są bez­rozumne i trudno dociec, kim są napraw­dę. 2) Stolica Rosji, Petersburg, twór sztuczny, została zbudowana na wzór zachodnich metropolii. Budowle wznie­sione nie tylko na drewnianych palach, ale i na trupach budowniczych. Miesz­kańcy Petersburga są całkowicie pod­porządkowani carowi, dla którego goto­wi są nawet poświęcić życie. 3) Polski emigrant, Oleszkiewicz, wróży miastu, jak i całej Rosji zagładę, która przyjdzie z północy, z Syberii. 4) Zakończenie „Ustępu" (Do przyjaciół Moskali) jest tylko pozornym złagodzeniem krytycz­nych uwag na temat Rosjan. Mickiewicz wysnuwa wniosek, że nawet ludzie wy­bitni są tłamszeni przez carat i zmuszani do uległości.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" -Akcja powieści toczy się w petersburs­kiej dzielnicy dla najuboższych. Tutaj dla zdobycia pieniędzy ludzie skłonni są nawet zabić (Raskolnikow). Obok cech patologicznych (pijaństwo Marmiełado­wa, amoralność Swidrygajłowa) Dosto­jewski ukazuje głębię wiary Rosjan, ufność w wyroki Opatrzności i przeko­nanie o konieczności podporządkowa­nia się im (rozmowy Soni z Raskol­nikowem). W odróżnieniu od Tołstoja, Dostojewski prezentuje galerię postaci pochodzących z nizin społecznych, zu­bożałych ziemian i członków aparatu sądowniczego. Obraz ten jest nader pe­symistyczny: człowiek, by mógł prze­żyć, zmuszony jest odstąpić od wy­znawanych zasad moralnych (np. pro­stytucja Soni, zabójstwo lichwiarki, pla­nowane małżeństwo Duni z Lużynem).

F.M. Dostojewski „Zapiski z mart­wego domu" - Powieść wyrasta z oso­bistych przeżyć autora (katorga za kon­takty z pietraszewcami). Przedstawiony tu inny świat (świat katorżników) jest w istocie miniaturą Rosji, zniewolonej przez carat, będącej jednym wielkim więzieniem.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - Państwo radzieckie lat 30-tych XX wieku rządzi się wyraźnie określonymi regułami: człowiek decyduje o kształcie świata, nie ma mowy o żadnych siłach irracjonalnych, a jedynym nurtem w kul­turze jest socrealizm. Woland, który przyjeżdża do Moskwy, by wydać bal, zaskoczony światopoglądem mieszkają­cych tu ludzi i modelem ich życia, postanawia zmienić rzeczywistość ra­dziecką. Absurdalność życia moskwian (np. jesiotr drugiej świeżości, donosi­cielstwo na każdym kroku, przerażający schematyzm, chora chciwość) skłania go do walki z nią za pomocą... absurdu (patrz: szatan). Jedynym spokojnym miejscem jest tu klinika psychiatryczna, której pacjenci odcięci są od upiornej radzieckiej rzeczywistości. Przez trzy krótkie dni Woland i jego świta starają się przewrócić do góry nogami zastały świat. Ich wysiłki dały mierny rezultat, ponieważ już w kilka tygodni po znik­nięciu Wolanda Moskwa wraca do daw­nego trybu życia, a dziwaczne wydarze­nia odchodzą w zapomnienie.

G. Herling-Grudziński „Inny świat" - Tytułowym innym światem są nie tylko łagry sowieckie rządzące się włas­nymi okrutnymi prawami, ale i cała Rosja, w której ustrój autorytarny pano­wał od zawsze, a człowiek nigdy w pełni nie był wolny.

* „Żegnaj mi Rosjo nie umyta, Ojczyzno panów i niewolnych, I ty, mundurów ćmo błękitna, I ty, narodzie im powolny". (M.J. Lermontow)

* „Cała Rosja to nasz sad. Wielka, piękna ziemia, która ma wiele cudownych miejsc. Niech pani pomyśli, Aniu: pani dziad, pradziad i wszyscy przodkowie pani to byli właściciele ziemscy włada­jący żywymi duszami swych podda­nych (...) Władanie żywymi duszami - przecież to wypaczyło nas wszyst­kich, żyjących dawniej i teraz (...) Jesteśmy cofnięci przynajmniej o dwie­ście lat (...) filozofujemy tylko, narze­kamy na smutek albo pijemy wódkę". (A.P. Czechow)

* „Kraina pusta, biała i otwarta

Jak zgotowana do pisania karta ­Czyli też na niej pisać będzie palec boski (...),

Czyli też Boga nieprzyjaciel stary Przyjdzie i w księdze tej wyryje mieczem,

Że ród człowieczy ma być w więzy kuty, Że trofeami ludzkości są: knuty?"

(A. Mickiewicz)

* „Teraz, kiedy wiem, że cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, że zatrzymał się czas pomię­dzy katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami - jestem wolna. Umarliśmy już dawno, a tylko nie chcemy się do tego przyznać".

(G. Herling-Grudziński)

---