Starość/starzec

Starość - Wiek podeszły, ostatnie lata życia, na które przypada spadek sił witalnych, a nierzadko mentalnych. Starzec - 1) Człowiek wiekowy, do­świadczony, obdarzony mądrością czer­paną ze swych przeżyć. 2) w kościele greckokatolickim i prawosławnym mnich - mędrzec, jeden z najstarszych w monastyrze, uznawany za najwyższy autorytet moralny, religijny i egzystenc­jalny.

Patriarcha -1) Protoplasta rodu, praoj­ciec. 2) Najstarszy z żyjących mistrzów jakiejś sztuki.

Biblia (ST) -1) Matuzalem - potomek Seta, dziadek Noego, najbardziej długo­wieczny człowiek wspomniany w Biblii (dożył 959 lat). 2) W Starym Testamen­cie znajdujemy imiona dziesięciu pat­riarchów, jednakże tylko trzej (Abra­ham, Izaak, Jakub) jako praojcowie na­rodu wybranego oraz synowie Jakuba, są patriarchami w ścisłym tego słowa znaczeniu. 3) Kohelet, czyli Eklezjastes, domniemany autor jednej z ksiąg biblij­nych, to mędrzec przemawiający na zgromadzeniu, człowiek stary i doświad­czony, który swe nauki (Marność nad marnościami i wszystko marność; Nic nowego pod słońcem!) oparł na wnios­kach wyciągniętych z długiego i bogate­go życia. 4) Prorocy starotestamentowi to nie tylko wysłannicy Boga zapowia­dający przyjście Mesjasza, ale także uczeni starcy. Tradycyjne przedstawie­nie proroka jako starca (zupełnie zapo­mina się o jego wieku młodzieńczym) ma podkreślić jego mądrość i doświad­czenie, uwiarygodnić głoszone przezeń nauki. 5) Salomon, mądry i sprawied­liwy król Izraela, na starość za namową swych nałożnic, zaniedbał wiarę w Bo­ea, a czcił obce bóstwa. 6) Starcy z opo­wieści o Zuzannie, żonie Joachima, pod­glądali ją, gdy rozbierała się do kąpieli. Dali jej ultimatum: albo spędzi z nimi noc, albo oskarżą ją o cudzołóstwo. Gdy Zuzanna odmówiła, oskarżyli ją: jednak dzięki przemyślności proroka Daniela została uniewinniona, a starców straco­no.

Biblia (NT) - 1) Symeon - starzec, którego Maryja i Józef spotykają w świątyni w dniu ofiarowania. Duch Święty objawił mu, iż nie umrze, dopóki nie ujrzy Mesjasza. On też przepowiada upadek i triumf Chrystusa. 2) Starsi - jedna z trzech grup zasiadających w Sanhedrynie, przedstawiciele moż­nych rodów.

Mitologia - Tejrezjasz, ślepy starzec, wieszcz i wróżbita tebański, odegrał ogromną rolę w historii rodu Labdaki­dów. Ujawnił tajemnicę Edypa, nakłonił Kreona, by ten ułaskawił Antygonę. Nawet po śmierci nie utracił swej mocy wieszczej.

Homer „Iliada" - I) Nestor - najstar­szy i najbardziej doświadczony z do­wódców greckich pod Troją, nazywany miodoustym, pełen humoru i wigoru starzec, którego rady szanowano na równi z boskimi; przen. ktoś najstar­szy w danym gronie, np. nestor rodu. 2) Priam -król Troi, obdarzony licznym potomstwem, był zbyt stary, by brać udział w wojnie. Po śmierci Hektora udaje się do Achillesa i błaga go o wyda­nie ciała syna.

M. Rej „Żywot człowieka poczciwe­go" - W księdze III opisującej „zimę" życia ludzkiego, czyli starość, kreśli Rej obraz szlachcica, który pogodnie patrzy na świat, przekonany, iż życia nie zmar­nował. Przekonanie to dotyczy nie tylko spraw codziennego bytowania, jak obo­wiązki gospodarskie i rodzinne, ale tak­że wartości wyższych w zwykłych prze­jawach życia. Rej omawia tu również problem życia obywatelskiego i państ­wowego.

W. Szekspir „Makbet" - Wiedźmy pojawiające się w dramacie to istoty długowieczne, dla których czas nie ma żadnego znaczenia ponad to, iż mogą sprawować nad nim władzę. Przedsta­wione jako postacie szkaradne (ni to kobiety, ni to mężczyźni), wiekowe czarownice wydają się być już choćby z wyglądu uosobieniem zła.

J.W. Goethe „Faust" - Dla uczonego Faustusa, doktora medycyny, teologii, matematyki, geografii i innych nauk, starość jest przekreśleniem marzeń o do­głębnym poznaniu świata. Pomimo ogromnej wiedzy teoretycznej, Faust ma świadomość niewiedzy praktycznej (...i oto stoję biedny głupiec...), dlatego też decyduje się zaprzedać duszę Mefisto­felesowi, by ten przywrócił mu młodość i ukazał cały świat.

A. Mickiewicz „Oda do młodości" - Starzy to dla Mickiewicza reprezen­tanci gnuśnego i zmurszałego świata tradycji klasycystycznej, których po­winni zastąpić ludzie młodzi, pokolenie romantyków.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Na­zwa uroczystości opisanej przez Mic­kiewicza odnosi się tak do przodków osób w niej uczestniczących, jak i do dziadów proszalnych (starych żebra­ków), którzy pełnili tu ważną funkcję; wcielały się w nich duchy zmarłych.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - 1) Sędzia to nic tyle starzec, co patriarcha, głowa rodu Sopliców. W swoim dworze pielęgnuje tradycję i dobre obyczaje; w niczym nie uchybia zaproszonym gościom. Jest jednym z ostatnich wiel­kich odchodzącego świata, symbolem kultury szlacheckiej. 2) Gerwazy, daw­ny sługa Horeszków, jest skarbnicą wie­dzy o rodach Sopliców i Horeszków. Opętany żądzą zemsty starzec przyczy­nia się do najazdu Moskali na Sop­licowo. Dopiero śmierć Jacka Soplicy będzie końcem waśni między Gerwa­zym a znienawidzonym rodem.

M. Konopnicka „Mendel Gdański" - Stary Żyd, Mendel Gdański, obawia się pogromów antysemickich nie tyle ze względu na siebie, co na ukochanego wnuka. Na trwałe związany z Polską i Warszawą, traci serce do tego miasta, kiedy Jakub (jego wnuk) zostaje ranio­ny. Jest to szczególnie dramatyczne w zestawieniu z wcześniejszymi do­świadczeniami bohatera (przeżycie po­wstania styczniowego i represji popo­wstaniowych).

B. Prus „Lalka" - 1) Stary Mincel, właściciel sklepu na Podwalu, był dla młodego Rzeckiego najwyższym auto­rytetem w sprawach handlu i wzorem kupca doskonałego. Krystalicznie uczciwy, oddany swojej pracy, do końca nie opuszcza sklepu i umiera za kon­tuarem. 2) Ignacy Rzecki, zaledwie kil­ka lat starszy od Wokulskiego, wydaje się starcem ze względu na swoje do­świadczenia, jak i przekonania politycz­ne. Anachroniczny i idealistyczny obraz świata, jaki wytworzył na własny użytek (Europa romantyczna pod przewodnict­wem napoleonidów), umieszcza go ra­czej wśród epigonów poprzedniego po­kolenia, niż obok Wokulskiego. 3) To­masz Łęcki, podstarzały arystokrata, ży­jący wspomnieniami o dawnej świetno­ści, nie chce zrozumieć, że świat arysto­kracji degeneruje się, on sam jest bank­rutem, a nowa rzeczywistość należy do ludzi pieniądza. Swoje fantazje wpaja córce, która przekonana jest o wyższości własnej kasty nad nuworyszami. 4) Ba­ron Dalski, postać groteskowa i karyka­turalna, to bohater wyrastający z ów­czesnej rzeczywistości. Dzięki pienią­dzom, pochodzeniu i koneksjom, pomi­mo podeszłego wieku, żeni się z mło­dziutką Eweliną Janocką. Małżeństwo to (mające wówczas tyle rzeczywistych odpowiedników) jest satyrą na panujące stosunki społeczne, ukazującą jednocze­śnie, do czego one prowadzą (zdrada Eweliny i ciężka choroba barona). 5) Prezesowa Zasławska, reprezentantka pokolenia przedpowstaniowego, jest ostatnią prawdziwą arystokratką, zaró­wno z urodzenia jak i z ducha. Nie­szczęśliwa miłość, rozwianie romantycznych złudzeń sprawiają, iż na życie patrzy realistycznie. Testament pani Za­sławskiej (majątek przekazany został w większości na cele charytatywne) świadczy o jej dobroci i ponadstanowym stosunku do ludzi. 6) Stary Szlangbaum reprezentuje Żydów obracających ma­łym kapitałem. Wszystko, co robi, robi z myślą o swoim synu, Henryku, który należy już do nowego świata. Spryt, a zarazem uczciwość Szlangbauma zje­dnują mu przychylność Wokulskiego, dla którego jest pośrednikiem w różnych sprawach handlowych (m.in. kupno ka­mienicy Łęckich). 7) Profesor Geist, Francuski naukowiec opętany myślą o zbudowaniu maszyny latającej, przy­pomina postać natchnionego uczonego (por. Faust), dla którego życie osobiste nie przedstawia żadnej wartości, a każda minuta, którą traci (tj. nie poświęca na badania), oddala go od upragnionego celu. 8) Pani Misiewiczowa, matka He­leny Stawskiej, jest postacią na poły komiczną. Staruszka jedyną radość ży­cia widzi w obserwowaniu życia innych (nieustannie wygląda przez okna swego mieszkania). Największym jej pragnie­niem jest powtórne zamążpójście córki, dla którego zdolna jest do marzeń o śmierci swego zaginionego zięcia.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - 1) Marta Korczyńska (mająca lat czter­dzieści osiem, choć wyglądająca na sześćdziesiąt), kobieta chora i zniszczo­na życiem, nie tylko prowadzi jego dom, ale także wychowuje jego dzieci. Do końca swych dni żałować będzie ze­rwania zaręczyn z Anzelmem Bohatyro­wiczem (kierowała się uprzedzeniami swej rodziny), dlatego też stara się wskazać Justynie drogę do prawdziwej miłości. W późnym wieku zauważa przede wszystkim konieczność pracy i pomocy Benedyktowi oraz jego dzie­ciom. 2) Anzelm Bohatyrowicz, były uczestnik powstania styczniowego i na­rzeczony Marty, na starość jest tylko schorowanym człowiekiem żyjącym wspomnieniami. Godność, przywiąza­nie do etosu pracy i patriotyzmu, stawia­ją go w opozycji do wielu powieścio­wych postaci (np. Emilia Korczyńska, Teofil Różyc, Kirło). Spełnieniem ma­rzeń Anzelma (jak i Marty) jest małżeń­stwo Justyny i Jana, kończące waśnie między rodzinami Korczyńskich i Bo­hatyrowiczów.

S. Wyspiański „Wesele" - Jedną z po­staci dramatu jest Dziad, starzec pamię­tający czasy rabacji Jakuba Szeli. Roz­mowa Dziada z Upiorem ma uzmys­łowić odbiorcy dramatu, że niesnaski między chłopstwem a inteligencją (daw­niejszą szlachtą) nie należą do przeszło­ści. Starzec jest niejako „pomostem" łączącym przeszłość historyczną z ak­tualnymi wydarzeniami.

W.S. Reymont „Chłopi" - 1) Maciej Boryna to bohater stylizowany na pias­towskiego kmiecia, a zarazem - patriar­chę. Jest nie tylko głową rodziny, zaj­muje także (dzięki swemu doświadcze­niu i statusowi majątkowemu) wysokie miejsce w społeczności Lipiec. Starość Boryny postrzegana jest tu przede wszy­stkim jako pewna dojrzałość życiowa i ogromne doświadczenie. 2) Kuba, sta­ry parobek Borynów, niegdyś uczestnik powstania styczniowego, oprócz pracy w gospodarstwie zajmuje się kłusownic­twem. Postrzelony podczas jednego z polowań, lekceważy ranę, w którą wdaje się zakażenie. Ostatnie dni jego życia obfitują w zdarzenia, jakich do tej pory nie doświadczył (wizyta w karcz­mie, msza w kościele, podczas której daje na tacę, ofiarowanie księdzu upolo­wanych zwierząt). 3) Dominikowa, któ­rej spryt i przebiegłość są wynikiem życiowych doświadczeń, decyduje się oddać swą jedyną córkę najbogatszemu chłopu we wsi. Po śmierci starego Bory­ny staje po stronie Jagny, domagając się należnej jej części majątku.

E. Hemingway „Stary człowiek i mo­rze" - Stary rybak, Santiago, obiekt kpin młodszych kolegów, podejmuje się heroicznego zadania: wypływa na dale­ki połów, by złowić merlina. Walka starego człowieka z ogromną rybą, jak i scena dopłynięcia do brzegu (z ryby pozostał tylko ogryziony szkielet), obra­zują ogromną wolę walki o ludzką god­ność i poczucie, że jednak się nie prze­grało.

S. Mrożek „Tango" - 1) Eugenia, babka Artura, to groteskowo przedsta­wiona staruszka (ubrana w długą suknię, czapkę dżokejkę i trampki), która za wszelką cenę dąży do nowoczesności. Jej życie skupia się na grze w karty, a jedyną osobą protestującą przeciwko takiemu stanowi rzeczy jest Artur, nie­ustannie wymierzający karę babci (Bab­cia na katafalk!). 2) Eugeniusz, brat Eugenii, starszy pan o zmiennych po­glądach, doskonale przystosowuje się do każdych warunków. Jest on sym­bolem starca - konformisty, dla którego nie istnieją żadne świętości, który za wszelką cenę będzie starał się ocalić siebie. Patrz: taniec.

* Starość nie radość, śmierć nie wesele. (powiedzenie)

* Zielona starość - starość rześka, zdrowa.

* Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci.

(przysłowie)

* .,W starym piecu diabeł pali"

(czyli „Szkaradna jest miłość starca"). (Owidiusz)

* „Po latach pięćdziesięciu każda białogłowa

Niechaj zwierciadło stłucze albo schowa".

(E. Drużbacka)

* „W miarę starzenia się mężczyznom rośnie broda, a kobietom - język". (P. Beaumarchais)

* „Starość nie czyni nas zdziecinniałymi, jak ludzie twierdzą, lecz odkrywa w nas ciągle jeszcze prawdziwe dzieci".

(J.W. Goethe)

* „Starzy ludzie są naprawdę niebezpieczni. Przyszłość jest im obojętna". (G.Shaw)

* .,Osoby starzejące się chętnie biorą obiema rękami, ale dają tylko jedną". (Elżbieta I)

* ..Pierwszym objawem starzenia się jest miłość do życia".

(M. Samozwaniec)

* „Ludzie starzy myślą, że od czasu, gdy przestali być młodzi, świat tylko traci, a niczego nie zyskuje". (A. L. Stael-Holstein)

* „Młodość jest głupia, starość nie mędrsza czasami". (Molier)

* „Starców i komety czczono z tego same­go powodu: ponieważ mieli długie bro­dy i wmawiali innym, że potrafią prze­powiadać przyszłość". (J. Swift)

* „Wszyscy chcą żyć długo, ale nikt nie chce być stary".

(J. de Bruyere)

* „Starość to już nie życie prawdziwe, to zachód słońca skrzepły i zimny; szanujmy ją, ale zbyt jej nie wynośmy"

(J. I. Kraszewski)

---