Emocje i motywacja
Psychologia ogólna zajmuje się najbardziej znanymi, ważnymi prawidłowościami dotyczącymi zachowań człowieka i funkcjonowania jego całego życia psychicznego.
Człowiek jako organizm istnieje, żyje, działa i rozwija się w określonym środowisku. Istnieje zatem ścisły związek między nim a światem jaki go otacza.
Emocje
Psychologia wciąż ma problemy ze zdefiniowaniem tego terminu. Ani upływ czasu, ani istotny wzrost zainteresowania tą tematyką połączony z licznymi badaniami zagadnienia emocji nie przybliżył nam tego problemu.
Jednym z najbardziej znanych badaczy emocji jest Nico H. Frijda1. Na podstawie jego pracy można przedstawić trzy definicje emocji:
Emocja jest zwykle wynikiem świadomej lub nieświadomej oceny zdarzenia jako istotnie wpływającego na cele lub interesy podmiotu. Emocja jest odczuwana jako pozytywna jeżeli zdarzenie jest zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a negatywna – jeśli jest z nimi niezgodna.
* wielu badaczy nie zgadza się z tym z tezą, że emocja pojawia się najczęściej wskutek oceny zdarzenia przez podmiot dlatego powyższa definicja jest uznawana za kontrowersyjną
Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania. Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania (lub kilku działań), któremu nadaje status pilnego. Tym samym program taki może przeszkadzać w realizacji innych, aktualnie realizowanych przez podmiot programów o charakterze poznawczym lub behawioralnym. Poszczególne emocje uaktywniają poszczególne programy działań.
Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego. Często towarzyszą jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.
Definicje te wzajemnie się uzupełniają, gdyż każda z nich koncentruje się na innym aspekcie zjawiska emocji.
W jaki sposób powstają emocje?
Z reguły na początku emocje są powodowane, potem przebiegają, a na końcu powodują konsekwencje.
Zgodnie z koncepcjami oceny poznawczej2, emocja jest następstwem specyficznej orientacji człowieka w otoczeniu, jego stosunku do dokonujących się w nim zmian.
L. Lazarus sugeruje że proces ten składa się z dwóch kwestii:
Ocena pierwotna – proces determinujący to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak to jaki będzie jej charakter.
Podmiot orientuje się czy zdarzenie ma związek z jego celami i interesami. Jeśli tak to zadaje sobie kolejne pytanie: czy zwiększa ono, czy zmniejsza szanse na realizacje celów. W pierwszym przypadku (zwiększa szanse) wystąpią emocje pozytywne, a w drugim (zmniejsza szanse) emocje negatywne.
Ocena wtórna – proces determinujący jaka emocja się pojawi; polega on na rozważeniu przez człowieka, w jaki sposób może on uporać się z problemem samym w sobie , a także z przeżywanymi właśnie emocjonalnymi konsekwencjami wystąpienia tego problemu.
Przykłady emocji:
Szczęście – pojawi się gdy podmiot uzna, że zdarzenie oznacza osiągnięcie przez niego jakiego celu, osiągnięcie sukcesu
Nadzieja – wystąpi gdy okoliczności zdarzenia stworzą szansę na osiągnięcie pozytywnego celu pod pewnymi warunkami; pozytywne oczekiwania dotyczące przyszłości
Smutek – pojawia się wtedy gdy człowiek nie widzi możliwości uporania się z problemem; wywołuje to negatywne oczekiwania dotyczące przyszłego rozwoju wydarzeń
Strach – wystąpi kiedy podmiot dojdzie do wniosku, że nie ma potencjału wystarczającego do uporania się z niesprzyjającą sytuacją, bądź nie będzie pewny, czy ten potencjał który posiada jest wystarczający
Złość – pojawi się gdy podmiot stwierdzi, że przyczyną wystąpienia niekorzystnej dla niego sytuacji jest ktoś inny (obwinianie innej osoby)
Poczucie winy – pojawi się, gdy analiza sytuacji doprowadzi człowieka do wniosku, że to on sam spowodował niekorzystny stan rzeczy (obwinianie samego siebie)
Zdaniem Carrolla Izarda emocje odgrywały bardzo ważną rolę w ewolucji, stąd niemożliwe jest wykształcenie tylko jednego mechanizmu ich generowania. Mechanizm oceny poznawczej jest według tego badacza tylko jednym z generatorów emocji; argumentuje że można wskazać bardzo wiele najróżniejszych generatorów emocji, np. zarejestrowanie przez organizm bodźca przy minimalnej organizacji perceptualnej, rola zapachów. Uważa on, że mechanizmy te składają się na cztery, względnie od siebie niezależne systemy: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny (afektywny) oraz poznawczy. Mają one strukturę hierarchiczną w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze bez względu na to na jakim poziomie odbywa się aktywacja emocji, zaangażowany jest poziom najniższy – neuronalny. Po drugie o hierarchiczności poziomów można mówić w sensie rozwojowym. Poziomy niższe – neuronalny i sensomotoryczny – biorą udział w generowaniu emocji, zanim jeszcze uaktywnią się pewne motywacje i zanim poziom trzeci – wyższy – całkowicie się wykształci (zaczyna brać udział we wzbudzaniu emocji, dopóki nie ukształtuje się pełna zdolność człowieka do operowania procesami poznawczymi).
System neuronalny
Procesy neuronalne są częścią każdego systemu wzbudzającego emocje. System ten oprócz impulsów nerwowych i substancji chemicznych, które wykorzystuje do przekazywania informacji reprezentuje jeszcze inny typ – może wzbudzać emocje samodzielnie. Obecne w organizmie substancje chemiczne mogą wpływać na przeżywane przez człowieka stany emocjonalne. Elektryczna stymulacja pewnych struktur neuronalnych może wywołać różne reakcje emocjonalne:
reakcje somatyczno – motoryczne (ekspresja twarzy, zmiana postawy ciała)
reakcje upośredniane przez autonomiczny układ nerwowy (zmiany aktywności serca, zmiany wielkości źrenic)
reakcje typu aktywacyjnego (ospałość lub ożywienie)
zachowania instrumentalne (atak lub ucieczka)
Trzy pierwsze reakcje przebiegać mogą na poziomie neuronalnym całkowicie niezależnie od informacji pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Natomiast aby wystąpiły zachowania instrumentalne podmiot musi wykorzystać te informacje, musi wiedzieć co atakować lub od czego uciekać.
System sensomotoryczny
Według Izarda w tym systemie emocje są aktywowane przez informacje eferentne – ruchowe lub czynnościowe.
Do procesów sensomotorycznych generujących emocje zaliczamy:
centralną aktywność eferentną
ekspresję twarzy
wygląd sylwetki
zachowania instrumentalne
napięcie mięśni
System ten może wzbudzać emocje niezależnie od wyższych systemów oraz w interakcji z nimi.
System motywacyjny (afektywny)
Systemy te zawierają emocje i popędy fizjologiczne. W ramach tych systemów procesy sensoryczne będące częścią popędów, takie jak ból, mogą być aktywatorami emocji.
Emocja może także generować inną emocję, z którą wcześniej została powiązana.
O motywacjach szerzej napiszę w dalszej części pracy.
System poznawczy
Generatorami emocji są też procesy mające naturę kognitywną (odnosząca się do poznania czegoś) – takie jak oceny poznawcze, porównania, kategoryzacje, inferencje czy atrybucje. Emocje mogą bowiem być wzbudzane nie tylko wtedy, gdy aktualnie mamy kontakt z danym zdarzeniem, ale także wówczas, gdy przypominamy sobie zdarzenia przeszłe albo wyobrażamy takie, które dopiero wystąpią bądź mogą wystąpić.
Izard potwierdził tezę, że procesy poznawcze odgrywają ogromną rolę w generowaniu emocji, jednak podkreślił że stanowią one tylko jeden z czterech systemów ich aktywacji.
Motywacja
Motywacja – (z łac. movere – pobudzanie, powodowanie, zachęcanie) mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie i zakończenie działania. Jest przedmiotem badań wielu dziedzin nauki zajmujących się interpretowaniem ludzkich zachowań. Może mieć różny stopień oddziaływania na człowieka – związane to jest z jego dążeniem do celu, stąd siła motywacji.
Siła motywacji jest uzależniona od wartości i atrakcyjności celu oraz od subiektywnego przekonania o jego osiągnięciu.
Procesy motywacyjne ukierunkowują ludzkie zachowanie na osiągnięcie określonych, istotnych dla jednostki stanów rzeczy. Kierują wykonywaniem czynności tak aby prowadziła do zamierzonego efektu. Wiąże się ze wzbudzaniem energii, ukierunkowaniu wysiłku na osiągnięcie celu, zwiększeniem wrażliwości na istotne bodźce, pobudzeniem emocjonalnym – wywołanie uczuć dodatnich lub ujemnych. Proces motywacyjny składa się z grupy pojedynczych motywów. Motyw to impuls (przeżycie) skłaniający człowieka do działania lub impuls powstrzymujący od podjęcia działania.
Poziom motywacji zależy od prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu lub porażki (będzie najwyższy jeżeli prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu i porażki będzie równe), od wysiłku i ryzyka związanego z wykonaniem danej czynności.
Rodzaje motywacji
według kryterium źródła:
wewnętrzna – aktywizacja następuje w momencie kiedy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb
zewnętrzna – polega ona na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o możliwościach zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami
według kryterium znaku:
pozytywna – zwana dodatnią; jest to mechanizm oparty na dodatnich wzmocnieniach; związana jest z zachowaniem „dążenia do” – jest ono silniejsze im bliższa jest droga do obiecanej nagrody; ten typ motywacji ma umożliwić jednostce osiągnięcie lepszego poziomu zaspokojenia potrzeb niż dotychczas
negatywna – zwana ujemną; jest to mechanizm oparty na różnego rodzaju karach związanych z zachowaniem „dążenie od” – opiera się ono na unikaniu, im bliższa jest kara tym bardziej widoczny jest unik; często widoczna u pracowników – objawia się w postaci lęku przed utratą stanowiska, utratą pracy – motywuje jednocześnie do efektywniejszych działań w celu uniknięcia kary
Przykłady działań zwiększających motywację
Deklaracja innym swoich celów – takie działanie pobudza wewnętrzne „ja” jednostki; nie podjęcie się wykonania zadania może wywołać nieprzyjemne napięcie wynikające z niezgodności tego na co się zdeklarowaliśmy; napięcie to motywuje nas do jego usunięcia a tym samym osiągnięcie podjętego celu.
Analiza celów – uznawana za podstawową czynność; pozwala nam na dostrzeżenie tego co jest dla nas tak naprawdę ważne i na czym nam najbardziej zależy, a w efekcie łatwiej nam się zabrać do tych zadań. Jeżeli dane zadanie jest dla nas wyjątkowo istotne to może wzbudzić w nas motywacje wewnętrzną, samo działanie będzie dla nas ważne i nagradzające.
Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu – motywuje to do pracy, ponieważ kieruje nasze myśli na nagrodę, a nie trudności związane z wykonaniem zadania. Początkowo nieprzyjemne działanie może stać się dla jednostki pozytywnym w skutek myśli o nagrodzie.
Wizualizacja celu – dobrze jest wyobrazić sobie to co chcemy osiągnąć. Dzięki temu można przekształcić abstrakcyjny cel w żywy obraz. W wyniku tego możemy wytworzyć rzeczywiste pobudzenie do podjęcia działania.
Analiza negatywnych konsekwencji niewykonania celu – negatywne konsekwencje są stratą. Świadomość tego, że nie podejmując działania jednostka naraża się na stratę może zachęcić ją do pracy w celu uniknięcia straty.
Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu – świadomość tego jakie korzyści może przynieść jednostce wykonanie zadania jest dużą motywacją dla jednostki.
„Gwarancja 5 minut” – najtrudniej jest zacząć, pierwsze 5 minut jest najważniejsze, później jest nam łatwiej kontynuować działanie. Jeżeli jednostka będzie cały czas odkładać rozpoczęcie pracy na później, to prawdopodobnie nie podejmie żadnych działań.
Rozpoczęcie działania od czegoś prostego – jeżeli jednostka rozpocznie pracę od czegoś prostego to prawdopodobnie już na początku osiągnie sukces a to zachęci ją do dalszego działania. Natomiast jeśli zacznie od czegoś trudniejszego, może doznać porażki a to ją zniechęci.
„Metoda szwajcarskiego sera” – duże zadanie jest porównywane do dużego kawałka sera z dziurami; owe dziury to mniejsze zadania które wchodzą w skład całego przedsięwzięcia. Pracując w ten sposób jednostce jest o wiele łatwiej a tym samym przyjemniej osiągnąć cel.
Literatura:
1. Matuszewski Tomasz (red), Emocje i motywacje. w: Strelau Jan, Psychologia Podręcznik akademicki tom II, wyd. GWP
2. A. Pietroń - Pyszczek, Motywowanie pracowników, Wydawnictwo Marina
3. Reykowski Janusz, Emocje i motywacja. w: T. Tomaszewski (red), Psychologia, wyd. PWN
4. http://www.psychologia.net.pl/slownik.php?level=27
5. http://www.psychologia.net.pl/slownik.php?level=28