Pobierz oryginalny załącznik.

Zasady ustroju politycznego państwa:

1. Pojęcie ustroju i systemu politycznego państwa

Ustrój polityczny to całokształt zasad odnoszący się do struktury organizacyjnej funkcjonowania władzy publicznej w państwie, kompetencji i wzajemnych relacji organów państwa, a także sposobów rządzenia. Zatem zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej. Termin ten wywodzi się z dzieł Arystotelesa, który stwierdza: "ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rządu". W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną, oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne. Każdy ustrój polityczny oparty jest na specyficznej ideologii i tradycji historycznej. Na tej podstawie funkcjonują mechanizmy zdobywania oraz sprawowania władzy, system gospodarczy oraz prawny. Współcześnie określony jest konstytucyjnie. 

W Rzeczpospolitej Polskiej podstawy prawne ustroju politycznego sformułowano w konstytucji w formie 5 naczelnych zasad:

1. zwierzchnictwa narodu - jest ona urzeczywistniana poprzez wolne i powszechne wybory przedstawicieli narodu do Sejmu i Senatu oraz poprzez referendum.,

2. reprezentacji (przedstawicielstwa) – polega na przeniesieniu przez naród (poprzez akt wyborczy) na posłów i senatorów prawa do podejmowania decyzji w jego imieniu,

3. podziału władz – opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (rozdzielonej między Sejm i Senat), wykonawczej (dzieli ją Prezydent RP z Radą Ministrów) i sądowniczej (sprawują ją  niezawisłe sądy z Sądem Najwyższym na czele, wespół z niezależnym Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym),

4. pluralizmu politycznego – zagwarantowanie wolności tworzenia i działania partii politycznych,

5. samorządności – samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a także istnieje możliwość tworzenia, niezależnych od państwa, różnych form samorządów (np. samorządu zawodowego, samorządu uczniowskiego).

System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między nimi.

Termin pojawił  się w literaturze w roku 1953, w pracy Davida Eastona pod tym samym tytułem, zastępując używany do tej pory "system rządów".

Główne elementy systemu politycznego

• Społeczność, której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach zbieżnych i sprzecznych,

• Organizacje artykułujące i reprezentujące interesy tych grup poprzez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej bądź wywieranie na nią wpływu,

• Instytucje władzy państwowej, dysponujące monopolem uzgadniania interesów zarówno sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,

• Formalne i zwyczajowe normy regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich części składowych systemu,

• Ideologie i strategie polityczne, stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące działalność systemów państwowych i partyjnych,

• Instytucje i organizacje międzynarodowe do których są afiliowane państwa i partie polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

 

2. Zasada republikańskiej formy rządów - pojecie - „republiki”  i rozumienia państwa jako „dobra wspólnego”

Republikańska forma rządów uznaje za suwerena naród. Republika oznacza państwo, w którym ,,głową” jest osoba powołana na ten urząd na czas z góry określony (kadencję), przeważnie w drodze wyborów powszechnych (przez ogół obywateli uprawnionych do głosowania) lub pośrednich (np. przez członków parlamentu). Obywatele mają wpływ na bieg spraw publicznych poprzez instytucję narodowego przedstawicielstwa. O republikańskim charakterze państwa decyduje nie tylko sposób obsadzania najwyższego stanowiska urzędowego. Republikanizm polega także na takim zorganizowaniu państwa, dzięki któremu jest zapewniony pewien wpływ obywateli na bieg spraw publicznych, poprzez instytucje narodowego przedstawicielstwa.

Rzeczpospolita jest synonimem republikańskiej formy państwa (albo formy rządów). Negatywnie wyjaśniając, oznacza ona wykluczenie w państwie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotnio sprawowanej. Pozytywnie wyjaśniając, rzeczpospolita oznacza formę sprawowania władzy, która jest skupiona w rękach większości obywateli (res publica — rzecz ludu, sprawa publiczna).

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. nazwę" Rzeczpospolita", stosuje raz, jako określenie nazwy państwa, a raz, jako określonego ustroju politycznego państwa. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że użycie tej nazwy ma nie tylko prawno konstytucyjny wyraz, lecz zawiera także bardzo istotną treść moralną. Łączy się, bowiem z ideą państwa będącego" dobrem wspólnym" wszystkich obywateli, co unormowane zostało w art. l Konstytucji( art. "Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.''). Z takiego pojmowania państwa wynikają dla obywateli obowiązki wobec Rzeczypospolitej(obowiązek wierności, obrony, ponoszenia ciężarów materialnych itd.) Obywatele zobowiązani są również do wzajemnej pomocy i solidarności z innymi. Z kolei Rzeczpospolita musi dbać o bezpieczeństwo swych obywateli, nieść im pomoc, gwarantować należne prawa oraz swobody. Państwo będące Rzeczpospolitą nie może być stojącym ponad obywatelami aparatem władzy, lecz obywatelską wspólnota polityczną, wspólnym dziedzictwem narodu.  

Rzeczpospolita w nazwie Konstytucji i państwa funkcjonuje w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze —jest synonimem „dobra wspólnego wszystkich obywateli" (w ten sposób Rzeczpospolitą Polską określa art. 1 Konstytucji). Chodzi tu o zbiorowość obywateli, którzy tworzą wspólnie państwo. Takie rozumienie Rzeczypospolitej ma długą tradycję. W tym znaczeniu byto nią, między innymi, państwo o formie monarchii. Nadawanie takiej treści rzeczpospolitej jest bliskie wyjaśnianiu znaczenia ang. commonweahh, czyli państwa jako wspólnoty, wspólnoty dobra powszechnego.

Rozumienie państwa jako dobra wspólnego w świetle art. 1 Konstytucji RP. ,,Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”. Z tak pojmowania państwa wynikają dla obywateli obowiązki wobec Rzeczpospolitej, m.in.

- obowiązek wierności,

- obowiązek obrony,

- ponoszenia ciężarów materialnych,

Obywatele zobowiązani są również do wzajemnej pomocy i solidarności z innymi. Z kolei, Rzeczpospolita musi:

- dbać  o bezpieczeństwo swych obywateli,

- nieść im pomoc,

- gwarantować  należne prawa oraz swobody.

Państwo będące Rzeczpospolitą nie może być stojącym ponad obywatelami aparatem władzy, lecz obywatelską wspólnota polityczną, wspólnym dziedzictwem narodu.

Dobrem wspólnym według współczesnych historyków są dwa podejścia:

1. Z nauki kościoła -  nauka społeczna kościoła mówi o wartościach, które składają się na dobra wspólne:

• w    poszanowanie jednostki przez państwo, przez każdego z nas;

• w    dobrobyt społeczeństwa i zapewnienie tego dobrobytu;

• w    pokój, trwałość w     i bezpieczeństwo.

Dobro wspólne to poszanowanie godności jedności. Dąży się do zapewnienia dobrobytu i zapewnienia poczucia bezpieczeństwa.

2. Korporacyjne - następuje zespolenie obywatela z państwem (prymat państwa nad obywatelem). Państwo tworzy korporacje ludzi, obywateli, którzy mają wspólne cele. Wybierane są władze. Łączy ich wspólne terytorium a korporacja działa w ich imieniu.

 

3. Zasada zwierzchnictwa narodu

1. Pojecie narodu w znaczeniu politycznym i etnicznym

Naród w ujęciu etnicznym to grupa ludzi nie mająca własnego państwa, rządzą nią podobne prawa, jak narodem, ale nie ma upolitycznienia. Grupy etniczne uważają się za narody, ale na arenie międzynarodowej nie są tak traktowane, nie mają politycznej autonomii. Przykładami narodów etnicznych mogą być Sikhowie, Palestyńczycy, Kurdowie

Naród w sensie politycznym – wspólnota ludzi złączona niektórymi atrybutami etniczności, a głównie tożsamością praw i obowiązków oraz świadomością swej historii politycznej( nie są tu istotne takie elementy jak język, religia, obyczaje). Wszyscy uprawnieni do uczestnictwa w życiu politycznym jako element Narodu (uprawnieni do uczestnictwa w wyborach, referendach).

Istotą  narodu w ujęciu kulturowym jest autoteliczna kultura wyspecjalizowanych dziedzin życia. Do tożsamości narodu zalicza się między innymi poczucie ich ciągłości. Ważną cechą jest to, że naród jest wynikiem twórczej i odbiorczej działalności jednostek i grup społecznych. Ucieleśnione elementy kultury narodowej to architektura, zbiory dzieł literackich itp.

Naród w znaczeniu konstytucyjnym – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej (bez względu na pochodzenie etniczne) 

2. Koncepcje dotyczące źródła władzy wg Marsyliusza z Padwy, J. Bodinusa i J. Rousseau.

Idea suwerenności ludu Marsyliusza z Padwy

Marsyliusz z Padwy twierdził, że interesy i dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne z interesami i dążeniami zbiorowości. Państwo to najwyższa zbiorowość, strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant harmonijnego ładu w społeczeństwie. Podstawową treścią państwa jest rząd, który musi być monolityczny, w którego rękach muszą być skoncentrowane wszystkie środki przymusu. Prawo do stanowienia praw należy do całego ludu. Zasada suwerenności ludu najlepiej ma się sprawdzać w demokracji. Wola ludu jest rękojmią stanowienia najlepszych norm. Prawo boże w życiu doczesnym jest tylko doktryną (zbiorem niewiążących zaleceń), prawem sensu stricto stanie się dopiero w życiu niebieskim, kiedy będzie opatrzone sankcją. Prawem jest tylko norma pochodząca od ludu i stosowana przez aparat państwa – nie musi być ani dobre, ani sprawiedliwe. Prawo naturalne to z kolei prawo ludzkie, które cieszy się powszechną aprobatą w społeczności świata. Stosunek Kościoła do państwa kształtuje się na zasadzie stosunku części do całości. Powinien być podporządkowany państwu. 

Doktryna suwerenności państwowej Bodina

Jean Bodin swoje poglądy przedstawił przede wszystkim w traktacie Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Odrzucił Biblię jako źródło dowodzenia. Za punkt wyjścia dla badań przyjmował doświadczenie (wypływające z praktyki ustrojowej). Jego teza o suwerenności władzy państwowej wpłynęła na umocnienie się doktryny absolutyzmu. Na miano państwa zasługiwał tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy (respektuje prawo boże i naturalne). Państwo to organizacja publiczna, wznosząca się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie. Najważniejszą cechą każdego państwa jest ta, że na jego czele stoi suwerenny władca. Bodin uważał, że monarchia czysta i absolutna jest najpewniejszą rzecząpospolitą i bez porównania najlepszą ze wszystkich. Wychodząc z założenia wyłączności prawodawczej suwerennej władzy doszedł do teorii, że prawo jest rozkazem suwerena i że podstawą wiążącej mocy normy jest jej pochodzenie od suwerennej władzy. Z drugiej strony prawo to taki rozkaz suwerena, który powinien być sprawiedliwy. Prawe rządzenie to stanowienie prawa zgodnego z prawem bożym i naturalnym, jednak ich naruszenie nie uchyla prawa pozytywnego. Podkreślał ideę nietykalności własności. Wierzył w stabilność sojuszu francuskiego mieszczaństwa z władcą. Suwerenność władcy w jego ujęciu była niepodzielna i zupełna także na zewnątrz państwa (np. nie można żądać by uznawał zwierzchność papieża nad sobą). Kościół krajowy miał szansę odegrać pozytywną rolę w kształtowaniu miłości i szacunku dla suwerena. Zakres jego obowiązków miał określać sam monarcha. 

Ideologia nowożytnej demokracji Rousseau

Rousseau w rozprawie Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odrodzenia się obyczajów? doszedł do wniosku, że człowiek z natury jest dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji. W Rozprawie o pochodzeniu nierówności między ludźmi (1753) wystąpił z tezami, że społeczeństwo jest niesprawiedliwe, oszukuje i demoralizuje ludzi, a człowiek w stanie natury był szczęśliwy. Człowiek pod wpływem klęsk elementarnych musiał łączyć się z innymi; później powstała rodzina. Własność dała początek pierwszej epoce nierówności (podziałowi na bogatych i biednych). Wreszcie powstało państwo – rezultat paktu zawartego z inicjatywy bogatych. W pierwszym etapie zawarto pakt poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna. W drugim etapie powstała władza wykonawcza, której działanie było skierowane na umocnienie nierówności między ludźmi. W Umowie społecznej (1762) podał receptę na uniknięcie negatywnych skutków cywilizacji: zawarcie tytułowej umowy społecznej. Istotą tej umowy miała być wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu – suwerenność była niepodzielna, nie można też było oddać jej ani królowi, ani posłom w parlamencie. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz. Twierdził, że wszystkie rodzaje władz są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Wyraźnie odróżniał rozdział funkcji od podziału władzy. Lud miał stanowić prawo przez wolę powszechną (interes powszechny), nie mającą jednak żadnego związku z jednomyślnością czy nawet większością. Istotą suwerenności ludu była jego wyłączność prawodawcza. Innym jego zadaniem było kontrolowanie rządu, mogącego mieć postać monarchiczną, arystokratyczną (rząd mądrych ludzi) lub demokratyczną. 

3. Historyczne polskie doświadczenia dotyczące pojęcia „narodu”, jako suwerena władzy państwowej

Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że "władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do Narodu", wyrażając w ten sposób jedną z podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej – zasadę suwerenności (zwierzchności) narodu. Skoro władza zwierzchnia należy do narodu, to tylko naród jako całość ("wszyscy obywatele"), nie zaś jakiś inny podmiot, autorytet, czy grupa społeczna czy partia polityczna, sprawuje władzę pierwotną i od nikogo niezależną (suwerenną). Zasada ta ma w Polsce dość długą tradycję, wywodzącą się z europejskiej koncepcji suwerenności narodu, która wykształciła się na przełomie XIX i XX w., stanowiąc w swym pierwotnym ujęciu zaprzeczenie rządów absolutnych. W taki sposób została ona wyrażona w Konstytucji 3 maja. W znaczeniu tym to właśnie wola narodu, a nie wola władcy absolutnego jest źródłem tej władzy najwyższej i od nikogo niezależnej.

Pierwotnie demokracja w Polsce miała charakter ograniczony, bo stanowy - uprawniający tylko szlachtę do wpływu na sprawy państwowe. Za wstępne uprawomocnienie tego rozwiązania uznaje się akt prawny zwany Nihil novi. Przezwyciężenie tego ograniczenia nastąpiło po odzyskaniu niepodległości, w postaci sformułowania Konstytucji z 17 marca 1921 r. stwierdzającego jednoznacznie, że " władza zwierzchnia w RP należy do Narodu". Łączyło się to z zagwarantowaniem równości wszystkich obywateli wobec prawa. Regresem w tej materia było pominiecie formuły" o zwierzchniej władzy narodu" w Konstytucji RP z 23 kwietnia 1935 r. była to konsekwencja istotnej zmiany ustroju państwa, konsekwencja zerwania z podstawowymi zasadami - suwerenności narodu i podziału władz, a przyjęcie w ich miejsce zasad suwerenności państwa, prymatu państwa nad społeczeństwem i usytuowanie Prezydenta, jako realnej personifikacji państwa. Powtórne uznanie narodu za źródło władzy nastąpiło w odezwie rządu polskiego z 18 grudnia 1939 r. Miało jednak ze względu na realia wojny i okupacji- charakter symbolu i deklaracji woli przeprowadzenia demokratycznych wyborów po zakończeniu wojny. Formalnoprawne ograniczenie definicji podmiotu władzy państwowej nastąpiło po raz kolejny w konstytucji z 1952 r. zawierającej deklarację preferencji klasowej w sformułowaniu, że " w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej władza należy do ludu pracującego miast i wsi". Przezwyciężenia wyżej zdefiniowanych ograniczeń dokonano przez nowelizację konstytucji 29 grudnia 1989 r. przywracającą właściwe polskiej tradycji i współczesnym demokracjom definiowanie podmiotu zwierzchniej władzy w państwie. Formuła ta została utrzymana w tekście konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.

Pojmowanie zasady suwerenności narodu oznacza jednak obecnie, że naród jako podmiot władzy suwerennej stanowią – w odróżnieniu od różnych wcześniejszych koncepcji – "wszyscy obywatele Rzeczypospolitej" niezależnie od ich przynależności etnicznej, pozycji społecznej, wykształcenia, statusu majątkowego, wyznawanej religii czy reprezentowanego światopoglądu. Konstytucja używa w tym przypadku pojęcia narodu nie w znaczeniu etnicznym (osób mających polskie pochodzenie), lecz w znaczeniu filozoficzno-społecznym, obejmującym "wszystkich obywateli Rzeczypospolitej" (demokracja uniwersalna). Podmiotem władzy suwerennej jest w takim rozumieniu cały naród, a nie tylko naród polityczny, jak to miało miejsce w demokracji szlacheckiej I Rzeczpospolitej czy "lud pracujący miast i wsi" w demokracji socjalistycznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art. 1 ust. 2 Konstytucji PRL). Tak właśnie określony naród jest źródłem władzy zwierzchniej w państwie. Jednak władzę tę wykonują tylko ci obywatele, którym przysługują prawa wyborcze (tzw. korpus wyborczy). Niezależnie od filozoficznych rozważań nad pojęciem narodu w znaczeniu art. 4 Konstytucji, ten krąg osób jest więc z prawnego punktu widzenia określony bardzo precyzyjnie. Najważniejszą konsekwencją zasady suwerenności narodu jest to, że tylko jego wola może stanowić w Rzeczypospolitej Polskiej powszechnie obowiązujące prawo. Dlatego nie należy do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce ani prawo wewnętrzne administracji (art. 93 Konstytucji), ani prawo natury. To ostatnie może być jedynie źródłem prawa w znaczeniu funkcjonalnym wtedy, gdy sam suweren zezwala na jego stosowanie, jak np. w art. 30 Konstytucji, zapobiegając w ten sposób skrajnie pozytywistycznemu pojmowaniu prawa.

Swoją  wolę naród jako suweren może wyrażać na dwa sposoby: za pośrednictwem swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (art. 4 ust. 2 Konstytucji). W ten sposób Konstytucja otwiera drogę dla wprowadzenia zarówno instytucji demokracji pośredniej czyli przedstawicielskiej, jak i bezpośredniej. Idealną sytuacją z punktu widzenia zasady suwerenności narodu byłoby, gdyby suweren mógł sam bezpośrednio podejmować wszelkie decyzje. Taki sposób sprawowania władzy przyczyniałby się bowiem do większej legitymizacji podejmowanych rozstrzygnięć. Jednak współcześnie ten model sprawowania władzy przez naród z wielu względów niemożliwy byłby do przeprowadzenia. Dlatego też żaden z obecnie funkcjonujących systemów politycznych nie urzeczywistnia w całej rozciągłości zasady demokracji bezpośredniej. Traktowana jest ona jedynie jako uzupełnienie demokracji pośredniej, czyli sprawowania władzy przez naród za pośrednictwem wybranych w tym celu przedstawicieli. Również Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej poprzez kolejność wyliczenia w art. 4 ust. 2 daje wyraz przekonaniu, że to demokracja pośrednia jest podstawowym sposobem sprawowania władzy przez naród, a instytucje demokracji bezpośredniej mogą być jedynie jej uzupełnieniem. U podstaw systemu demokracji parlamentarnej leży bowiem przekonanie, że naród sprawuje swoją władzę zwierzchnią poprzez przedstawicieli wybranych do parlamentu. Przedstawicielami narodu, o których mowa w art. 4 ust. 2 Konstytucji są więc w Polsce członkowie organów przedstawicielskich: Sejmu i Senatu RP (a ściślej mówiąc Sejm i Senat RP jako organy władzy), co wynika z art. 104 Konstytucji, będącego świadomym nawiązaniem do zasady suwerenności narodu wyrażonej w jej art. 4. W stosunku do senatorów to samo wynika z odesłania do przepisów o posłach zawartego w art. 108 Konstytucji. Konsekwencją uznania posłów i senatorów za przedstawicieli Narodu jest brak prawnego związania ich wolą (instrukcjami) wyborców. Reprezentują oni bowiem cały naród, a nie tylko te osoby, które oddały na nich swe głosy (zasada tzw. mandatu wolnego). Nie jest natomiast przedstawicielem narodu, formalnie rzecz ujmując, Prezydent Rzeczypospolitej, który stosownie do art. 126 ust. 1 Konstytucji jest przedstawicielem "Rzeczypospolitej Polskiej", czyli państwa. Wydaje się jednak, że z uwagi na fakt wyboru Prezydenta RP przez Naród w wyborach bezpośrednich, czyli jego legitymacji wywodzącej się bezpośrednio od narodu, do stwierdzenia tego nie należy podchodzić zbyt rygorystycznie. Przemawia za tym choćby fakt, że w różnych postanowieniach Konstytucji możemy odnaleźć "odpryski" tego rodzaju legitymizacji, choćby w postaci uprawnień Prezydenta Rzeczypospolitej do ratyfikacji bez udziału Sejmu i Senatu RP niektórych umów międzynarodowych, czy przyznanie mu przez samą Konstytucję prawo do wydawania w ściśle określonych okolicznościach rozporządzeń z mocą ustawy i zaliczenie tych aktów prawnych do źródeł prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 ust. 1 i art. 234 ust. 2 Konstytucji). Choć więc formalnie Prezydent RP nie jest przedstawicielem narodu, to w odróżnieniu od systemów, w których głowę państwa wybiera parlament lub podobne ciało przedstawicielskie, polskiemu Prezydentowi przysługuje bezpośrednia legitymacja pochodząca z woli wyborców, co materialnie stawia go w pozycji ich przedstawiciela. Z całą pewnością nie są natomiast przedstawicielami narodu organy władzy wykonawczej (Rada Ministrów), gdyż nie opierają one swego umocowania bezpośrednio na woli narodu – nie pochodzą z wyborów bezpośrednich. To samo dotyczy sądów i trybunałów, które stosownie do swej roli wydają wyroki nie w imieniu narodu, ale "w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 174 Konstytucji). Charakteru przedstawicielskiego w znaczeniu art. 4 ust. 2 Konstytucji nie mają również organy jednostek samorządu terytorialnego pochodzące z powszechnych wyborów, a to z uwagi na terytorialnie ograniczony zakres ich legitymizacji, co sprawia, że nie są one przedstawicielami całego narodu, lecz tylko społeczności lokalnej. W przypadkach określonych w Konstytucji naród może jednak sprawować władzę bezpośrednio, czyli może podejmować decyzje z pominięciem swych organów przedstawicielskich. W takim właśnie znaczeniu rozumie się zwykle demokrację bezpośrednią, nie obejmując już jej zakresem znaczeniowym samych bezpośrednich wyborów do organów przedstawicielskich. Systemy konstytucyjne państw współczesnych znają wiele form takiej demokracji. Zaliczyć do nich można oprócz referendum również ustawodawstwo ludowe, czyli uchwalanie ustaw w drodze powszechnego głosowania obywateli, obywatelską inicjatywę ustawodawczą oraz obywatelskie weto ustawodawcze. Polska Konstytucja przyjęła dwie z nich, a mianowicie obywatelską inicjatywę ustawodawczą (art. 118 ust. 2 Konstytucji) oraz kilka rodzajów referendów: referendum ogólnokrajowe (art. 125 Konstytucji), referendum w sprawie przystąpienia do organizacji międzynarodowej (art. 90 ust. 3 i 4 Konstytucji) oraz konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji). Ściśle rzecz biorąc, nie należą do instytucji demokracji bezpośredniej w opisywanym znaczeniu referenda lokalne, przeprowadzane na podstawie ustawy z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. Nr 88, poz. 985 ze zm.). Jest tak dlatego, że społeczność lokalna czy regionalna nie jest suwerenem w znaczeniu art. 4 Konstytucji, ponieważ suwerenem tym jest tylko naród jako całość. Referendum lokalne służy zaś do decydowania o sprawach dotyczących wspólnoty samorządowej, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego (art. 170 Konstytucji). Niemniej jednak wyliczane jest ono często również wśród instytucji demokracji bezpośredniej, co uzasadnione jest podobieństwem instytucjonalnym. Pamiętać jednak należy, że nie mówimy w tym przypadku o wykonywaniu władzy suwerennej, lecz o formie demokracji bezpośredniej na poziomie lokalnym lub regionalnym.

Rozwiązania dotyczące demokracji bezpośredniej są w polskim konstytucjonalizmie czymś stosunkowo nowym. Instrumenty tej demokracji nie były bowiem znane ani konstytucjom międzywojennym, ani Konstytucji z 1952 r. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dopiero uchwalona w 1987 roku nowela Konstytucji z 1952 r. (Dz. U. z 1987 r. Nr 14, poz. 82) wprowadziła instytucję referendum ogólnokrajowego. Została ona później przejęta przez art. 19 i 77 Małej Konstytucji z 1992 r. Dopiero jednak Konstytucja z 1997 r. uregulowała instytucje demokracji bezpośredniej w sposób kompleksowy, a jej postanowienia zostały rozwinięte w ustawach: z 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz. U. Nr 62, poz. 688 ze zm.), z 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (Dz. U. Nr 57, poz. 507 ze zm.) i z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. Nr 88, poz. 985 ze zm.). 

4. Aksjologiczne motywacje celowości i realności zasady zwierzchnictwa narodu

Zwierzchnictwo narodu w państwie wynika z dominacji dwojakiego rodzaju zasad aksjologicznych, określających charakter stosunków władzy w państwie demokratycznym:

l) z zasady służebności państwa wobec dobra obywateli

Zasadę  służebności państwa wobec dobra obywateli można uznać za pierwszoplanową dla motywacji zwierzchniej władzy narodu w państwie. Za kluczową uznaje je współcześnie polska teoria prawa konstytucyjnego, zakładając, "że nie ma dobra państwa bez dobra jego obywateli"

2) zasady uznania politycznej dojrzałości obywateli.

Demokracje są oparte na uznaniu politycznej dojrzałości obywateli, co oznacza uznawanie zdolności obywateli do: a) decydowania, co dla nich jest dobre a co złe, b) ukierunkowywanie działalności państwa stosownie do swoich potrzeb, c) wyłanianie przedstawicielskich władz państwowych i d) ponoszenie współodpowiedzialności za państwo.  

5. Rozumienie pojęcia „zwierzchniej” władzy narodu

Współcześnie z tytułu suwerenności narodu przysługują obywatelom 3 rodzaje uprawnień:

1. do wybierania podstawowych organów państwa,

2. do wyrażania swoich opinii w przedmiocie rządzenia państwem,

3. do współdecydowania z organami państwa procesie rządzenia.

Władza zwierzchnia – cechy:

1. jest to władza pierwotna tzn. od nikogo niezależna, przez nikogo nie została nadana, naród ma władzę zwierzchnią – to nieograniczona władza przypisana narodowi, nie jest od nikogo nadana, nie może być odebrana,

2. jest trwała – nie ma końca, nie ma kogoś kto by te władzę odebrał,

3. jest wszechogarniająca (cało - władność władzy), tzn., że podlegają jej wszystkie podmioty i całe terytorium (obywatele, cudzoziemcy, organizacje) obejmuje jednakowo,

4. jest samowładna czyli niezależna od zewnątrz, np. innych państw dopóki sam naród decyduje o swojej niezależności  dopóty  jest suwerenny, ale np.  NATO, UE – jeśli bylibyśmy zmuszeni do przystąpienia  do tych organizacji to wtedy byłoby naruszenie suwerenności.

Władza zwierzchnia suwerena nie jest ograniczona. Nie ma żadnych ram, mogą być  natomiast z natury etycznej (kara śmierci). Żołnierze RP na misjach, narażają się na śmierć, bronią terytorium, jeśli terytorium jest zajęte to nie ma mowy o władzy zwierzchniej. Wg konstytucji tak rozumiana władza należy do narodu.  Naród to obywatele. Naród sprawuje władzę poprzez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. 

6. Współczesne formy realizacji zasady zwierzchniej władzy narodu

Demokracja bezpośrednia wyraża się w osobistym udziale wszystkich członków danej wspólnoty (państwa, miasta, narodu, ludu) w sprawowaniu władzy i co za tym idzie podejmowaniu kluczowych decyzji dotyczących tej wspólnoty. Bezpośrednie formy demokracji to:

1. Zgromadzenie ludowe – zebranie ogółu uprawnionych w jednym miejscu i czasie, podczas którego podejmowane są decyzje w najważniejszych sprawach danego terytorium,

2. Referendum – obywatele w drodze głosowania powszechnego wyrażają swoją wolę w określonej sprawie (w jednym czasie, ale w różnych miejscach),

3. Inicjatywa ludowa – określona grupa obywateli może wystąpić z inicjatywą uchwalania jakiegoś aktu normatywnego (w Polsce 100 tyś obywateli),

4. Veto ludowe – naród ma prawo sprzeciwienia się jej uchwalonej ustawie.

W Polsce występuje referendum i inicjatywa ludowa.

Pośrednie formy demokracji

-    reprezentacja jako zasada konstytucyjna

-    zasady prawa wyborczego, zwłaszcza zasady powszechności głosowania

-    rodzaje wyborów, system wyborczy

• frekwencja wyborcza

• stosunek społeczeństwa do polityki, polityków a szerzej spraw publicznych

• socjologiczne przyczyny niskiej frekwencji i małego stopnia zainteresowania obywateli sprawami publicznymi

• stopień powszechności angażowania się w działalność partii politycznych, organizacji społecznych, stowarzyszeń o innym charakterze (m. in. Związki zawodowe, organizacje pracodawców) tak rządowych jak i pozarządowych

 

4. Zasada demokratycznego państwa prawnego

Zasada ta została wprowadzona do ustroju naszego państwa w ważnym momencie, tj. w toku rewizji Konstytucji PRL z 29 grudnia 1989 r. (rewizja usuwała stalinowski rdzeń z przepisów Konstytucji). Przepis ustanawiający zasadę państwa prawnego został umieszczony w miejsce ówczesnego art. 1 Konstytucji (Polska jest państwem socjalistycznym). Okoliczność tę przytaczam dlatego, że wskazuje ona na rolę, jaką ustrojodawca przypisywał zasadzie „demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej" dla charakterystyki ustroju.

W Konstytucji z 1997 r. przepis wyrażający tę zasadę znalazł się  w art. 2. Treść zasady demokratycznego państwa prawnego można, najogólniej, zrekonstruować na podstawie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. TK opierał się na ugruntowanym znaczeniu zasady państwa prawnego w naszym kręgu kultury prawnej. Jeszcze do 1997 r. Trybunał Konstytucyjny wyróżniał zasady szczegółowe wynikające, zasady państwa prawnego, często wypowiadając się także o relacjach między zasadami pochodnymi a „konstytucyjną klauzulą generalną", jaką jest państwo prawne.

Po pierwsze są to zasady dotyczące praw człowieka. Stosunki między władzą a obywatelami mają się opierać na prawie, zabronione jest arbitralne postępowanie ze strony władzy. Trybunał z zasady państwa prawnego wyinterpretował zasady (zarówno materialne, jak i formalne) dotyczące wolności i praw, np. domniemanie niewinności, prawo do sądu, prawo do ochrony życia, prawo do prywatności, zasada proporcjonalności (czyli zakaz nadmiernej ingerencji w prawa jednostki), zasada praworządności, zasada sprawiedliwości społecznej.

Po drugie jest to grupa zasad dotyczących stanowienia (tj. sposobu wydawania) prawa. Wśród nich na czołowym miejscu znajdują się zasady przyzwoitej legislacji — czyli reguły, jakich musi przestrzegać prawodawca w wydawaniu przepisów prawa. Zaliczamy do nich następujące zasady: zaufanie obywatela do państwa (inaczej: zasada lojalności państwa wobec obywatela), zakaz działania prawa wstecz (lex retro non agit), zasadę lex severior non agit (prawo surowsze nie działa wstecz), nakaz dochowania odpowiedniego okresu dostosowawczego przy wprowadzaniu prawa w życie (vacatio legis), ochronę praw nabytych, określoności prawa (czyli jasności przepisów).

Po trzecie są to zasady dotyczące sposobu organizacji i funkcjonowania państwa. Chodzi tu przede wszystkim o zasadę trójpodziału władzy, a na jej gruncie — o zasadę względnej swobody ustawodawcy w kształtowaniu prawa. Wartością konstytucyjną w funkcjonowaniu państwa jest także „zapewnienie równowagi budżetowej" — gdyż od niej zależy zdolność państwa do działania i rozwiązywania jego różnorodnych interesów.

Trybunał  Konstytucyjny zwrócił uwagę na inne praktyczne znaczenie zasady demokratycznego państwa prawnego w okresie przed przyjęciem Konstytucji z 1997 r. i po tym czasie. W obydwu tych okresach podstawowa treść owej zasady jest rozumiana przez TK w taki sam sposób. Zarazem po przyjęciu Konstytucji z 1997 r. wiele z reguł wyprowadzanych dotąd z zasady demokratycznego państwa prawnego (nazywano ją w związku z tym „konstytucyjną klauzulą generalną") zostało odrębnie wyrażonych w poszczególnych przepisach Konstytucji.  

1. Poglądy doktryny niemieckiej na istotę państwa prawnego w XIX i pierwszej połowie XX wieku

Celem kształtującej się doktryny państwa prawnego było wprowadzenie różnych form kontroli przestrzegania prawa i wyrażanie konsekwencji grożących za naruszenie norm woli społeczeństwa. Państwo miało zapewnić gwarancję praw i swobód obywatelskich poprzez stworzenie wewnętrznej wspólnej konstrukcji powiązań zależnych od siebie instytucji ustrojowych i prawnych. Całościowa idea państwa prawnego stworzona została w I poł. XIX w. przez R. Von Mohla (1799-1876) i innych. W całokształcie poglądów na państwo prawne można wyodrębnić dwa modele: formalistyczny i materialny, które zostały ukształtowane pod wpływem niemieckiej myśli prawniczej na przełomie XIX-XX w.

Formalistyczny model państwa prawnego ogranicza sferę swoich zainteresowań  do formalnoprawnych rozwiązań zapewniających praworządne działanie organów państwowych. Formalne ujęcie państwa prawnego stanowi odpowiednik zespołu formalnoprawnego instytucji i gwarancji praworządności. Wyznaczają one zakres, formy i metody działania. Ustawy mają za zadanie określać kompetencje organów władzy, zwłaszcza przy ingerencji w sferę podstawowych praw i wolności obywatelskich. System taki uznaje za państwo prawne każde państwo, które przyjmuje określony zestaw instytucji i gwarancji formalnoprawnych, bez względu na pochodzenie prawa i legitymację władzy państwowej. Według tego systemu prawo nie wymaga żadnego uzasadnienia politycznego czy moralnego, poza dowodem, że jest tworem kompetentnej władzy. Model ten zakłada, iż ponad obywatelem i państwem stoi prawo, które wyznacza zakres praw i swobód jednostki, a także określa granica działania władzy. Uwarunkowania społeczne, wartości polityczne, etyczne, moralne pozostają obojętne. Państwo prawne nie jest związane żadnymi innymi ograniczeniami, poza tymi, które samo sobie wytyczyło w konstytucji i ustawach. Zdaniem H. Kelsena państwem prawnym jest każde państwo rządzone przez zróżnicowany zespół aktów normatywnych. Podstawą założeń formalistycznej koncepcji państwa prawnego jest to, że ograniczenie arbitralności władzy państwowej jest możliwe poprzez związanie organów państwa prawem. Działania władcze są ograniczone ustawami, wydanymi w należyty sposób. Stosujący prawo nie mogą wartościować norm prawnych. Podstawowym celem jest tu zapewnienie ładu społecznego, pewności i stałości prawa.  Uznaje się, że formalistycznymi państwami prawnymi były: III Rzesza niemiecka jak i ZSRR. W państwach tych dominował kult przemocy, nie respektowano praw i wolności jednostek. Słabością tego modelu okazało się to, że nie przewidywał on potrzeby uzasadniania reguł postępowania i funkcjonowania organów władzy państwowej.  

2. Państwo prawne formalne i materialne (demokratyczne)

Pojęcie państwa prawnego; po raz pierwszy zostało ono użyte w Konstytucji Niemieckiej z 23.V.1949 r., bo samo pojęcie państwa prawnego wywodzi się z doktryny niemieckiej. W doktrynie wykształciły się 2 warianty (2 aspekty) pojęcia państwa prawnego:

1. Aspekt Formalny – państwo Prawne w sensie formalnym to państwo, które funkcjonuje na podstawie prawa, działa na postawie prawa i państwo dba o to by prawo było przestrzegane przez inne podmioty; samo stanowi prawo, przestrzega to prawo i zmusza by inni przestrzegali to prawo. Państwo działa na postawie prawa (tj. państwo ogranicza się prawem), prawo jest przez organy państwa przestrzegane i państwo dba o to by prawo było przestrzegane przez in. podmioty – tj. formalne państwo prawne. Formalne rzecz biorąc to III Rzesza była państwem formalnym bo w swojej ustawie miała zawarty tekst o eksterminacji, i okazało się po latach II wojny światowej, że nie wystarczy, by państwo było formalnym.

2. Aspekt Materialny - jeśli prawo w formalnym państwie prawnym wyraża jednocześnie pewne wartości podstawowe i jeśli prawo to oddaje te wartości tj. by obywatele byli sobie równi, by było sprawiedliwie, by był demokratyzm we wszystkich przejawach państwa – to świadczy o tym, że jest aspekt materialny państwa prawnego.

 

3. Gwarancje demokratycznego państwa prawnego

1. Zasada konstytucjonalizmu

Konstytucja jest aktem normatywnym prawa stanowionego, tworzącym podstawę  całego systemu prawnego państwa, określającym podstawowe zasady ustroju państwa, podmiot władzy w państwie i sposoby wykonywania przezeń władzy, a także prawa, wolności i obowiązki obywateli. Konstytucja staje się atrybutem państwa prawnego poprzez określanie jego struktury i organizacji rządów oraz zasadniczego miejsca jednostki w państwie, przede wszystkim z punktu widzenia jej uczestnictwa w realizowaniu zasady suwerenności narodu.

Prymat konstytucji. Nowoczesna koncepcja państwa konstytucyjnego (konstytucjonalizmu) w połączeniu z ideą państwa prawnego i koncepcjami praw podstawowych wyraża się przede wszystkim w przyznaniu najwyższej rangi konstytucji i jej wiążącego charakteru dla wszystkich władz państwa. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. zawiera - w odróżnieniu od regulacji konstytucyjnej poprzednio obowiązującej - normę wyraźnie statuującą najwyższą moc prawną konstytucji (" Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej" art. 8 ust. 1), łącząc najwyższą rangę norm konstytucyjnych z zasadą ich bezpośredniego stosowania. Zasada prymatu konstytucji wynika bezpośrednio z normatywnej funkcjiˆkonstytucji, w szczególności z tych jej postanowień, które tworzą fundament kształtowania się politycznej struktury państwa i urzeczywistniania zasad państwa prawnego. Prymat konstytucji oznacza, że - w ujęciu negatywnym żadna prawna norma niższej rangi nie może być sprzeczna z normami konstytucji (ani w sensie materialnym ani formalnym, co dotyczy trybu stanowienia prawa) oraz, że - w ujęciu pozytywnym - obowiązkiem wszystkich organów państwa jest realizacja i przestrzeganie norm konstytucyjnych. Ten ostatni obowiązek przejawia się w różnych formach - w zależności od charakteru organów państwa.  

2. Ustawa, jako podstawowe źródło prawa

Najistotniejszą  cechą ustawy jest jej najwyższa, wśród aktów prawa krajowego, po Konstytucji moc prawna, czyli najwyższa w stosunku do wszystkich norm, które wraz z ustawami podporządkowane są Konstytucji. Wynika to między innymi z przepisów dotyczących działalności Trybunału Konstytucyjnego oraz tych, które wymaczają kompetencje prawotwórcze innych organów państwowych.

Ustawy uchwalane są przez parlament przy zachowaniu specjalnej procedury, zwanej trybem ustawodawczym. Zgodnie z art. 10. ust. 2 Konstytucji władze ustawodawcza w RP sprawują Sejm i Senat. Nie oznacza to, iż kompetencje obu izb w zakresie tworzenia ustaw są równoważne. Konstytucja w swych szczegółowych przepisach wyraźnie Sejmowi przyznaje role decydującą, a Senatowi jedynie rolę uzupełniającą i pomocniczą. Pozycji parlamentu jako organu ustawodawczego nie podważają kompetencje Prezydenta wykonywane po przekazaniu mu ustawy do podpisu. Kompetencja z art. 122 ust. 5 polegająca na prawie odmowy podpisania ustawy i przekazania jej z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia, ma charakter weta zawieszającego, które upada po ponownym uchwaleniu ustawy większością 3/5 głosów. Taka uchwała Sejmu zobowiązuje Prezydenta do podpisania ustawy i zarządzenia jej ogłoszenia w ciągu 7 dni. Natomiast kompetencja z art. 122 ust. 3, to znaczy prawo do wystąpienia o zbadanie przez Trybunał Konstytucyjny zgodności z Konstytucją ustawy przedstawionej do podpisu, nie ma charakteru korekty działalności ustawodawczej w sensie politycznym, a jest narzędziem służącym rozstrzyganiu sporów w płaszczyźnie konstytucyjności.  

3. Materia ustawowa - zasada wyłączności ustawy

" Materia ustawowa" to pojęcie obejmujące zagadnienia zastrzeżone dla regulacji ustawowej do których powszechnie zalicza się: określenie sytuacji prawnej jednostki w państwie, przysługujących jej praw i wolności w zakresie nieokreślonym umowami między jednostkami (obywatelami) oraz nałożonych na obywatela obowiązków w tym o charakterze fiskalnym; zasady organizacji i działania (ustrój, właściwości, kompetencje) naczelnych organów państwowych oraz budżet państwa

Wyłączność ustawy ma doniosłe znaczenie dla jej roli w systemie prawa Wśród argumentów uzasadniających wyłączność ustawy podstawowy argument dotyczy statusu jednostki (obywatela) w państwie i sposobu regulacji( realizacji i ochrony) jej wolności, praw i obowiązków. Na tej podstawie można wnioskowa, iż są pewne dziedziny objęte wyłącznością ustawową. Co do maksymalnego zasięgu ustawy, należy uznać, iż wszystkie materie których nie normuje Konstytucja, mogą być uregulowane w ustawie, (w szczególności, te które dotychczas są normowane ustawami, bowiem w inny sposób nie można ich zmienić), wyjątkiem są materie, które na mocy Konstytucji są przedmiotem regulaminów i statutów (np. regulaminy sejmu i senatu, czy statut Kancelarii Prezydenta). 

4. Ustawa a akty wykonawcze

Konstrukcja materii ustawowej wyznacza pole samoistnej, pierwotnej działalności ustawodawczej parlamentu a także sferę stosunków regulowanych przez subsydiarna, podrzędną stosunku do ustaw, działalność prawodawcza organów władzy wykonawczej. W ten sposób dochodzimy do problematyki rozporządzeń jako aktów wykonawczych wobec ustaw. Uznaje się powszechnie, ze w demokratycznym państwie prawnym zgodność rozporządzenia z ustawą (a więc i jego konstytucyjność) zależy od zadośćuczynienia trzem elementom:

1) niesprzeczności treściowej rozporządzenia z wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi

2) ograniczenia treści rozporządzenia tylko do materii określonych w upoważnieniu (przy czym stwierdzenie subsydiarnego charakteru rozporządzenia wydaje się w każdym razie wykluczać wykładnie rozszerzającą),

3) nadania rozporządzeniu charakteru aktu wykonawczego tj. wydanego w celu wykonania (a nie np. uzupełnienia) ustawy.

Legalność rozporządzenia zależy od spełniania trzech warunków - wyraźne i szczegółowe upoważnienie ustawowe,

-wydanie rozporządzenia w granicach upoważnienia ustawy i w celu jej wykona

-niesprzeczność rozporządzenia z normami konstytucji, a także ze wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi  

5. Prawo jednostki do sądu (zasada niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów)

Prawo do sądu zostało uregulowane w konstytucji w sposób odpowiadający jego współczesnym standardom. Prawo to jest konstytucyjnym prawem przysługującym każdemu, co oznacza, że może z niego korzystać każda osoba fizyczna, niezależnie od obywatelstwa, oraz osoba prawna, zarówno prawa prywatnego, jak i publicznego. prawo do sądu oznacza prawo do sprawiedliwego jawnego rozpatrzenia sprawy (wyłączenie jawności może nastąpić tylko ze względu na moralność, bezpieczeństwo i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prawny), bez nieuzasadnionej zwłoki przez sąd, czyli taki organ państwa, który charakteryzuje się następującymi cechami: niezależnością, bezstronnością i niezawisłością. Sądy i Trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej

Niezależność  sądów i Trybunałów wyraża się w realizacji następujących ogólnych reguł:

1. struktura sądownictwa jest wyraźnie wyodrębniona spośród innych organów państwowych, ustrój i właściwość sądów określają ustawy, minister sprawiedliwości prowadzi jedynie nadzór nad administracją wymiaru sprawiedliwości,

2. organy innych władz nie mogą ingerować w orzecznictwo sądów, zmiana lub uchylenie orzeczenia może nastąpić tylko w drodze apelacji lub akacji w ramach systemu organów wymiaru sprawiedliwości

Jedyna ingerencja parlamentu i głowy państwa to:

- amnestia i abolicja uchwalona przez parlament,

- prawo łaski stosowane przez prezydenta.

Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom.

Niezawisłość sędziowska to niedopuszczalność jakichkolwiek nacisków na sędziego, a także wydawanie orzeczeń na podstawie prawa, zgromadzonych dowodów i zgodnie z sumieniem. Konstytucja zawiera rozbudowany katalog formalnych gwarancji mających zapewnić niezawisłość sędziowską:

• sposób powoływania – przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądowniczej,

• sposób opróżniania stanowisk – sędziowie są nieusuwalni,

• niedopuszczalność przeniesienia - złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie. Sędzia może być przeniesiony w stan spoczynku na skutek uniemożliwiających mu sprawowanie jego urzędu choroby lub utraty sił, w razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic wolno sędziego przenosić do innego sądu lub w stan spoczynku.

• Immunitet sędziowski

• Niepołączalność i apolityczność stanowiska sędziego.

 

6. Zasada zaufania obywateli do państwa

Państwo prawne jest budowane na zaufaniu do prawa, do jego zdolności ograniczania, rozdzielania i racjonalizacji władzy państwowej oraz do jego zdolności do ochrony jednostki przed nadużyciami władzy. Zasad zaufania dotyczy zarówno stanowienia, jak i stosowania prawa. Ustawodawca powinien stanowić prawo w taki sposób, aby obywatel nie miał wątpliwości, co do jego stosowania. Przejawem zasady zaufania jest także związanie organu państwa treścią udzielonej przez ten organ rzetelnej informacji obywatelowi.  

7. Zasada ograniczonej ochrony praw nabytych

Dotyczy praw nabytych słusznie, a ograniczenie tej zasady może nastąpić  w sytuacjach wyjątkowych. Zakaz ingerencji w prawa uzyskane słusznie i zgodnie z ideą sprawiedliwości społecznej. Nie oznacza to jednak, że prawa nabyte nie są niezmienne. W obecnym systemie normatywnym dopuszczalne jest ograniczenie, a nawet pozbawienie praw nabytych za zgodą ustawy.

Ochrona praw nabytych jest zasadą prawa o randze konstytucyjnej, a jej treścią jest zakaz pozbawienia obywateli praw podmiotowych i ich ekspektatyw (oczekiwań prawnych), ukształtowanych przez obowiązujące ustawy, zakaz ich ograniczania w sposób arbitralny.

Zasada ta obejmuje ochronę wszelkich praw, co oznacza zarówno prawa podmiotowe prywatne, jak i prawa podmiotowe publiczne (skuteczne względem państwa), niektóre prawa przysługujące samorządom terytorialnym. Prawa te mogą być nabyte in abstracto ( tzn. są niezależne z mocy obowiązującego prawa), jak i nabyte in concreto (tzn. są przyznane zainteresowanym w drodze konkretnych decyzji stosowania prawa).  

8. Zasada lex retro non agit. (Zakaz działania prawa wstecz).

Zakaz stosowania norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowo ustanowione normy prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed ich wejściem w życie i z którymi prawo nie wiązało dotąd skutków prawnych, zakaz stosowania intertemporalnych reguł, które mają określić treść stosunków prawnych powstałych pod rządami dawnych norm, a trwających w okresie wejścia w życie norm nowo ustanowionych, jeżeli reguły te wywołują ujemne prawne następstwa dla bezpieczeństwa prawnego i poszanowania praw nabytych. Jest to zasada, która ma budzić zaufanie do stanowionego prawa oraz gwarantować pewność co do postępowania, jakie podejmuje w danej chwili podmiot prawa. Zasada ta określana jest także jako zasada nieretroakcyjności prawa (retroactio - wsteczna moc obowiązywania aktu normatywnego). Działanie prawa wstecz dopuszcza się tylko w sytuacji, gdy zmiana prawa związana jest z korzyściami lub nagrodami. Zabronione jest natomiast stosowanie prawa surowszego. Zakazane jest również stosowanie wyjątków od powyższej reguły w zakresie prawa karnego i finansowego. 

9. Publikacja aktów prawnych - vacatio legis (nakaz ustanawiania odpowiednich vacatio legis).

Vacatio legis, okres czasu, który upływa między ogłoszeniem przepisów aktu normatywnego a dniem ich wejścia w życie. Vacatio legis stwarza możliwość, by wszyscy zainteresowani mogli zapoznać się z treścią aktu normatywnego, zanim zacznie on obowiązywać. O wprowadzeniu vacatio legis decyduje na ogół organ, który dany akt prawny stanowi. W Polsce akty prawne ogłaszane w Dzienniku Ustaw RP i Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski" wchodzą w życie po 14 dniach od ich ogłoszenia, co nie om, że -stosownie do okoliczności- termin ten nie powinien być dłuższy. Dotyczy to w szczególności norm prawnych, które regulują zagadnienia gospodarcze (w tym finansowe i podatkowe) i wymagają dostosowania działalności gospodarczej do nowych okoliczności. Ogłoszenie aktu normatywnego jest warunkiem jego wejścia w życie. Dotyczy to ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego. Zarówno ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i innych aktów prawnych jak i orzecznictwo TK uznają, że odstępstwo od 14 dniowego vacatio legis dopuszczalne jest w przypadku istotnych okoliczności, albo gdy nowe przepisy nie wymagają takiego okresu. Ale wszędzie tam gdzie nowe przepisy dot. obywateli należy zastosować „odpowiedni” czas, który może być nawet dłuższy niż 14 dni. W polskim porządku prawnym obowiązuje konstytucyjny nakaz odczekania odpowiedniego okresu czasu (zazwyczaj 14 dni) pomiędzy wydaniem ustawy a początkiem jej obowiązywania. Skrócenie vacatio legis jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych sytuacjach, ze względu na dobro publiczne. 

5. Zasada rządów przedstawicielskich

Zasada reprezentacji, czyli przedstawicielstwa wyrażona jest w Konstytucji przy określeniu sposobu wykonywania władzy zwierzchniej narodu: „naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli”. Zasada reprezentacji polega na tym, że władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tą władzę przedstawiciele narodu 

1. Charakter prawny stosunku reprezentacji

W prawie prywatnym stosunek reprezentacji polega na upoważnieniu jednej osoby do wyrażania woli i podejmowania czynności zamiast drugiej i w jej imieniu. Stosunek reprezentacji powstaje z woli osoby reprezentowanej lub z mocy prawa. Konstytucja ta jest wprawdzie wykorzystywana przez sprawujących w~ dla uzasadnienia swojej pozycji, jednak nie można jej bezpośrednio i bez zastrzeżeń przetransportować do prawa publicznego.  

2. Zasada rządów przedstawicielskich w myśl koncepcji mandatu imperatywnego

Mandat przedstawicielski imperatywny (związany) – nakłada na przedstawiciela obowiązek uwzględnienia opinii i woli elektoratu, wyborcy mogą go odwołać przed upływem kadencji. Mandat związany występował w feudalnych zgromadzeniach stanowych, w okresie Komuny Paryskiej (1871) we Francji w okresie rewolucji (1789 - 1791) jak również państwach realnego socjalizmu (poseł miał obowiązek utrzymania więzi z wyborcami, reprezentował okręg wyborczy, z którego był wybrany i mógł być odwołany przez wyborców). Z koncepcją mandatu imperatywnego zerwała Mała Konstytucja z 1992 r. stanowiąc, że posłowie i senatorowie są reprezentantami całego Narodu, nie są związani instrukcjami wyborców i nie mogą być odwoływani.  
J. J. Rousseau był zwolennikiem mandatu imperatywnego. 

3. Cechy mandatu wolnego

Mandat przedstawicielski wolny – oznacza, że przedstawiciel jako reprezentant całego narodu ma prawo podejmować działania zgodne z własnymi przekonaniami, nie jest związany obietnicami wyborczymi, nie wiąże go instrukcja wyborców. Nie może być też przez wyborców odwołany przed upływem kadencji. W praktyce jednak musi się liczyć z wolą wyborców, by zostać wybranym w następnych wyborach. 

Charakteryzuje konstrukcję mandatu wg regulacji konstytucyjnej należy stwierdzić,  że jest on:

- generalny, czyli poseł wyraża wolę całego narodu, rola ślubowania nakazuje "wykonywać obowiązki wobec narodu", mają  kierować się dobrem narodu;

- niezależny, czyli parlamentarzystów nie interesują instrukcje wyborców, nie majątek wobec nich: żadnych obowiązków wobec konkretnych wyborców mają informować o swojej pracy, działalności swojego organu, do którego zostali wybrani,

- nie odwoływalny wyborcy nie mogą cofnąć przedstawicielom udzielonego im pełnomocnictwa. Brak możliwości odwoływania przedstawicieli do Sejmu i Senatu nie oznacza jednak, że są oni w ogóle nieodpowiedzialni, muszą sprostać określonym kryterium linii działania politycznego, skuteczności działania, kompetencyjności jest ona egzekwowana przez partie polityczne. Początkiem trwania mandatu jest dzień ogłoszenia wyników wyborów, posłem, senatorem jest się przed złożeniem ślubowania.  

4. Wynaturzenia prawidłowości funkcjonowania współczesnych rządów przedstawicielskich

Funkcjonowanie ustrojów przedstawicielskich znacznie odbiega od założeń teoretyczno - doktrynalnych. Główną przyczyną tego rozziewu między teorią i praktyką jest faktyczne odejście deputowanych od zasady mandatu wolnego. Wewnątrz instytucji przedstawicielskich zachodzi zjawisko wynaturzenia. Klasyczne przedstawicielstwo utraciwszy swą substancję duchową i znaczenie prawne, przetrwało jako czysto formalny kadr, wewnątrz którego rozwinął się nowy, nienazwany ustrój polityczny. Przyczyn rozejścia się praktyki z teorią reprezentacji należy upatrywać w istnieniu wyborców wraz z towarzyszącymi im zjawiskami natury socjologicznej  

5. Funkcje przedstawicielstwa

- legitymacja władzy państwowej (rządzących) - rządzący nie mogą przypisać sobie statusu reprezentantów, jeżeli nie zostanie dowiedziony autentyczny charakter reprezentacji, jeśli wyłonienie przedstawicieli niezachodni w formie uznanych za demokratyczne procedur wyborczych.

- wyrażenie woli wyborców (poparcie społeczne, ugrupowania) - pojęcie przedstawicielstwa wiąże się z pojęciem suwerenności: naród jest suwerenny, toteż dla poznania jego stanowiska w kwestiach porządku społecznego, niezbędnego do uregulowania wymagających tego zagadnień, konieczne jest sformułowanie jego woli,

- uzyskanie obrazu opinii politycznej - charakter kontroli - wybory pozwalają  określić intencje narodu w takim stopniu, jakim przedstawiciele wyrażą ich treść.

Akt wyborów ma służyć dostarczaniu możliwie jak najdokładniejszego obrazu stanu opinii.

- wyłonienia większości do sprawowania rządów - celem przedstawicielstwa jest wyłonienie odpowiedniej większości, zdolnej do wypełniania funkcji władzy wykonawczej państwie.  

6. Zasada podziału władzy

1. Modele organizacji władzy

Sposób  Sposób organizacji władzy w państwie może przedstawiać się dwojako: albo w oparciu o zasadę jednolitości władzy albo w oparciu o zasadę podziału władzy.

Według zasady jednolitości władzy tylko jeden organ państwowy uosabia władzę  państwową, wszystkie pozostałe organy państwowe są mu podległe, podporządkowane. Tworzą one hierarchiczną budowę aparatu państwowego, na czele której stoi ów najwyższy organ.

Zwolennikami tej zasady byli między innymi, Jean Bodin i Jan Jakub Rousseau, a stosowano ją w monarchiach absolutnych i państwach faszystowskich, gdzie dominującym był organ jednoosobowy, a także w Konstytucji francuskiej z 1793, w czasie Komuny Paryskiej i w państwach socjalistycznych, gdzie dominował (rzeczywiście lub fikcyjnie) organ kolegialny. Współcześnie znajduje ona zastosowanie w Szwajcarii, chociaż w doktrynie szwajcarskiej jest to problem sporny.

Myśl o rozdziale różnych sfer działania państwa (np. stanowienie prawa, wykonywanie prawa, polityka wewnętrzna, polityka zagraniczna) pojawiła się  w starożytności. W czasach nowożytnych została rozwinięta przez filozofa angielskiego Johna Locke'a (1632-1704) i francuskiego myśliciela Karola Ludwika Monteskiusza (1689-1753). Obaj myśliciele związali rozdzielenie różnych dziedzin działalności państwa z kompetencją poszczególnych organów państwowych, wskazując jaki organ ma zajmować się określonego typu sprawami. Podział władzy miał uniemożliwić skupienie władzy w rękach jednego organu, co jak poucza doświadczenie historyczne, w sprzyjających okolicznościach, może prowadzić do dyktatury i rządów bezprawia. Locke wyróżniał trzy sfery działalności państwowej i odpowiadające im władze: ustawodawstwo (władza ustawodawcza), wykonywanie prawa (władza wykonawcza), stosunki międzynarodowe (władza federatywna). Legislatywa (tworzenie prawa) musi być oddzielone od egzekutywy (wykonywania prawa), natomiast egzekutywa może być łączona z władza federatywną. Władza ustawodawcza, należąca do parlamentu, ma nadrzędną pozycję wobec władzy wykonawczej i federatywnej, sama zaś ma wyznaczone granice uprawnień przez prawo natury (przyrodzone człowiekowi prawo do życia, wolności i własności) oraz obowiązujące normy prawne. Nad przestrzeganiem obowiązującego prawa czuwają obiektywnie wyrokujące sądy. Monteskiusz zakładał, iż organy sprawujące władzę w trzech dziedzinach: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej mają równorzędną pozycję, żaden organ nie wyrasta nad drugi, dzięki pewnym instytucjom umożliwiającym wzajemne hamowanie i kontrolę.

W doktrynie Monteskiusza punkt ciężkości leżał w określeniu wzajemnej pozycji władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej natomiast władza sądownicza to według niego "poniekąd żadna" władza, gdyż sędziowie mają jedynie stosować normy prawne przy rozstrzyganiu konkretnych przypadków i są zmieniani co jakiś czas. Władza ustawodawcza miała należeć do dwuizbowego parlamentu (wyższa izba hamuje poczynania niższej wybieranej przez wszystkich), władza wykonawcza należy do monarchy, który może hamować parlament przez prawo weta. Parlament może kontrolować jak władza wykonawcza realizuje jego ustawy.

We współczesnych doktrynach ustrojowych zasada podziału władzy sprawdza się do kilku zasadniczych tez:

l) konieczności funkcjonalnego podziału władzy tzn. podziału aktywności państwa na trzy różne sfery działania, - tworzenie prawa,

- wykonywanie prawa,

- sądzenie czyli rozstrzyganie sporów prawnych,

2) konieczności organizacyjnego podziału władzy czyli

- podporządkowania każdej sfery działania państwa innym organom (grupom organów),

- tworzenie prawa - parlamentowi,

- wykonywanie prawa - rządowi, głowie państwa podległym 1m organom,

- sądzenie - sądom,

3) konieczności personalnego podziału władzy tzn. wprowadzenia zakazu łączenia stanowisk w różnych organach państwowych działających w wyodrębnionych sferach,

4) nakaz takiego skonstruowania mechanizmu stosunków między władzami aby zapewniał wzajemne ich oddziaływanie i hamowanie

We współczesnych państwach wykształciły się różne modele sprawowania władzy, będące wynikiem zastosowania w praktyce rozmaitych koncepcji wysuwanych przez przedstawicieli nauki o państwie i prawie. Najbardziej rozpowszechniona jest monteskiuszowska koncepcja trójpodziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Podział taki obowiązuje również w Polsce. Współcześnie można wyróżnić modele organizacyjne sprawowania władzy:

l) system prezydencki,

2) system rządów zgromadzenia (zwany również systemem parlamentarno-komitetowym),

3) system parlamentarno-gabinetowy oraz

4) systemy "mieszane", stanowiące kompilację systemów klasycznych, tj. systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego; występują one w praktyce m.in. w postaci systemu semiprezydenckiego i parlamentarno-prezydenckiego.  

2. Ideowe uzasadnienie zasady podziału władzy

Zasada podziału władzy jest typową zasadą państwa demokratycznego. Istotą tej zasady jest – wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Wyznaczenie „granic” władzy i mechanizmów wzajemnej kontroli ma zapobiegać nadużyciom władzy i ograniczaniu praw obywatelskich. Ideowe uzasadnienie zasady podziału władzy:

a) przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji władzy w jednym podmiocie, która zawsze grozi nadużyciem władzy i występowaniem Zjawisk patologicznych w funkcjonowaniu państwa

b) rozdzielenie władz utrudnia powstanie rządów antydemokratycznych

c) tworzy warunki sprzyjające poszanowaniu praw i wolności obywatelskich

d) zasada podziału władzy daje szansę powściągania nadużyć realizacji poszczególnych funkcji organów, ponieważ zawiera mechanizmy wzajemnej kontroli i hamowania

e) tworzy możliwości rzeczywistej realizacji zasady zwierzchniej władzy narodu zasady pluralizmu

f) jest warunkiem każdego racjonalnego funkcjonowania państwa 

3. Poglądy J. Locke’a i L. Monteskiusza w kwestii podziału władz

Poglądy J. Locke’a – ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i sądownictwo), federacyjna (polityka zagraniczna),

Liberalizm polityczny Johna Locke'a

John Locke, współtwórca liberalizmu i teoretyk utylitaryzmu, wyłożył swoje poglądy m.in. w Liście o tolerancji i Dwóch traktatach o rządach. W stanie natury panował odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed złem. Ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny. Państwo powstało w drodze umowy, składającej się z dwóch aktów: 1) jednostki umówiły się ze sobą, tworząc społeczeństwo; 2) umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa.

Ludzie oddawali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie – prerogatywę  karania gwałcicieli prawa. Locke sformułował podstawową  ideę liberalizmu – zasady indywidualizmu oraz leseferyzmu (wolności jednostki od państwa). Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i przedsiębiorstw.

Wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona. Najlepiej byłoby, gdyby prawodawstwu, wykonawstwu ustaw i obronie kraju odpowiadały władze ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjna (polityka zagraniczna). Parlament powinien reprezentować jak największą ilość obywateli i podejmować decyzje większością głosów. Wybory do parlamentu miały być aktem opartym na cenzusie majątkowym. W związaniu parlamentu prawami podmiotowymi jednostek upatrywał najważniejszy element systemu konstytucyjnych gwarancji, chroniących górę mieszczańsko-szlacheckiego społeczeństwa. 

Poglądy L. Monteskiusza – ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza.

Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza

Monteskiusz, twórca idei monarchii konstytucyjnej i liberalizmu arystokratycznego, wychodził w swoich teoriach z głębokiego relatywizmu. Życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami. Zasady prawne muszą być zróżnicowane, muszą uwzględniać warunki życia ludzi i okoliczności. Monteskiusz przyjmował, że proces dziejowy to wypadkowa czynników natury fizycznej (klimat, środowisko, ekonomika) i natury moralnej. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne. Wolność polityczna polega na tym, że robi się to co się powinno chcieć. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania. Monteskiusz dokonał systematyki ustrojów politycznych według kryterium natury rządów (to, co określa istotę państwa) i jego zasady (to, co określa jego działanie). W ten sposób wyróżnił ustroje republikański (dzielił się na demokrację i arystokrację), monarchiczny i despotyczny. Zasadą demokracji są cnota i skromność, cechy występujące rzadko, przez co nie mogą stać się podstawą władzy suwerennego ludu. Zasada rządu despotycznego jest skażona, bo ten ustrój lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku poddanych. Najlepszym ustrojem jest monarchia, będąca najpewniejszą gwarancją odporności na despotyzm. Zaporę dla despotyzmu stanowią parlament oraz prerogatywy innych ciał pośredniczących; najskuteczniejszą barierą jest podział władz na prawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądową (kadencyjne trybunały). Hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu, dla monarchy odsunięcie od inicjatywy ustawodawczej, a dla sądów – związanie ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. 

4. Istota instrumentów hamowania się władz mających zapewnić  równowagę w funkcjonowaniu organów państwa

Cechą  charakterystyczna tych wszystkich instrumentów hamowania jest to, że są one przyznane jednemu organowi w zakresie funkcji stanowiącej istotę drugiego organu w stosunku do którego mają być uruchomione. W tym sensie istota danego organu konstytucyjnego jest opisywana nie tylko poprzez zakres kompetencji temu organowi przysługujących, ale także poprzez zakres kompetencji innych organów - w taki sposób w jaki mogą spełniać swoją funkcję hamującą. Elementem zasady podziału władzy jest system wzajemnego hamowania się i równoważenia władz. Konstruowanie systemu organów wł. państwowych polega na konstruowaniu relacji pomiędzy organami klasycznymi a nie na tworzeniu nowych organów. W ramach zasady równości każda władza powinna mieć instrumenty, które pozwolą jej hamować działanie pozostałych władz.  

5. Hamowanie w procesie ustawodawczym (rola prezydenta, rządu, sądów, TK w procesie ustawodawczym)

Prezydent ma prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo wystąpienia wnioskiem do TK o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją, prawo przekazania ustawy Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Uprawnienie prezydenta spełnia swą rolę hamującą tylko stosunku do rządu, tj. stosunku do tych umów międzynarodowych, które nie wymagają dla ratyfikacji zgody wyrażonej w ustawie.  

Rząd procesie ustawodawczym ma prawo inicjatywy ustawodawczej, a w systemie podziału władz ingeruje w postępowanie ustawodawcze, czyli ma prawo wycofania projektu rządowego będącego jut przedmiotem prac parlamentarnych oraz opatrzenia projektu rządowego cechą pilności.  

W Konstytucji RP dopuszcza się możliwość wycofania projektu przez wnioskodawcę  do czasu zakończenia drugiego czytania. Regulacje w zakresie trybu pilnego zawarte w Konstytucji RP stanowią znacznie słabszy instrument hamowania parlamentu przez rząd aniżeli regulacje "Małej Konstytucji". Decyduje tym dopuszczalność zgłaszania przez posłów drugim czytaniu poprawek, które nie zostały zgłoszone w trakcie prac komisji. Rozwiązanie to wzmacnia parlament zwłaszcza marszałka Sejmu.  

Kompetencje Trybunału wpływają na zakres kompetencji parlamentu i prezydenta. W razie orzeczenia przez TK niezgodności ustawy z konstytucją, ustawa traci moc obowiązującą. Instrument hamowania przysługujący TK służy realizacji Koncepcji państwa prawa. Zakres uprawnień prezydenta jest ograniczony przez kompetencje TK.  

Sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom. Na sądy i TK nałożony został obowiązek kontroli ustawodawcy. Sędziowie mają obowiązek badania zgodności z konstytucją ustawy, na podstawie której mają orzekać.  

6. Ustawodawstwo delegowane a podział władzy

Konstytucja przewiduje się możliwość wydawania rozporządzeń z mocą ustawy pod następującymi warunkami:

a) tylko w czasie stanu wojennego, kiedy Sejm nie może się zebrać  na posiedzenia,

b) prezydent musi działać zgodnie z ustawą określającą zasady działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia warunków normalnego funkcjonowania państwa,

c) rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Celem jest zapewnienie funkcjonowania państwa w zakresie ustawodawstwa w sytuacji nadzwyczajnej.  

7. Podział  władzy przy realizacji funkcji kreacyjnej (powoływanie rządu i innych organów państwowych)

Funkcja kreacyjna ma podwójny wymiar: tworzenia nowych organów państwowych poprzez ustawę oraz nominowania na stanowiska państwowe.  

Powoływanie rządu:

Prezydent desygnuje Prezesa RM, który proponuje skład rządu. W ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu, prezydent powołuje prezesa RM wraz z RM i odbiera od niej przysięgę. Prezydent powołując rząd decyduje o jego składzie personalnym. Rządowi sejm musi udzielić wotum zaufania. Udziela go bezwzględną większością głosów, opierając się na programie przedłożonym przez Prezesa RM.  

Sama procedura powoływania zawiera elementy hamowania i równowagi, charakterystyczne dla systemu podziału władz.

Powoływanie innych organów państwa:

Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek prezydenta, prezesa NIK - Sejm za zgodą  Senatu, podobnie Rzecznika Praw Obywatelskich. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, a pierwszego prezesa Sądu Najwyższego wybiera Sejm spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne sędziów Sądu Najwyższego. Trybunał ma spełniać istotną rolę systemie równoważenia władz, poprzez ostateczność orzeczeń w sprawie zgodności ustaw z Konstytucją i poprzez swoje uprawnienia do rozstrzygania sporów kompetencyjnych. W konstytucji utrzymano zasadę wyboru TK przez Sejm.  

8. Instrumenty hamowania władzy wykonawczej przez Sejm (wotum zaufania, wotum nieufności w stosunku do ministra, konstruktywne wotum nieufności w stosunku do Rady Ministrów)

 

Wotum zaufania oznacza uchwałę parlamentu wyrażającą poparcie lub zaufanie do polityki lub działania rządu. Udzielanie przez Sejm wotum zaufania występuje w procesie wyłaniania rządu. Udzielanie takiego zaufania następuje większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczny posłów. Rozpatrzenie wniosku premiera następuje na najbliższym posiedzeniu Sejmu, a w wypadku jego nie zgłoszenia w trakcie posiedzenia Sejmu. Inicjatorem uruchomienia tej instytucji jest Premier.  

Wotum nieufności wiąże się z zasadą odpowiedzialności politycznej rządu poszczególnych ministrów przed parlamentem i polega na złożeniu wniosku wyrażający brak zaufania dla rządu i określonego ministra. Konstytucja precyzuje warunki wymagane do złożenia takiego wniosku. Wniosek musi być podpisany przez co najmniej 46 posłów składa się go na ręce marszałka Sejmu. Jeżeli zgłoszono kilka wniosków o wyrażenie wotum nieufności to są one rozpatrywane łącznie poddanie ich głosowaniu następuje oddzielnie według kolejności zgłoszenia, wniosek musi wskazywać imiennie kandydata na prezesa RM, wniosek może być poddany głosowaniu nie wcześniej nit po upływie 7 dni od dnia jego zgłoszenia, do przyjęcia wymagana jest ustawowa bezwzględna większość głosów, w razie odrzucenia wniosku powtórna inicjatywa jego zgłoszenia może nastąpić po upływie 3 miesięcy. Konstytucja przewiduje możliwość odwołania rządu, ale przy równoczesnym wyborze nowego premiera. Odpowiedzialność polityczną przed sejmem ponoszą członkowie RM. Tryb udzielania wotum nieufności stosunku do ministra jest analogiczny. Wniosek w sprawie wotum nieufności kieruje się do odpowiednich komisji sejmowych.  

9. Incompatibilitas jako gwarancja podziału władzy

Incompatibilitas została ujęta w Konstytucji przez pryzmat dwóch sytuacji: niepołączalności mandatu oraz zakazu sprawowania mandatu. Jest to zakaz łączenia stanowisk (nie dotyczy ona RM) Konstytucja wprowadza szeroki katalog, (który jest katalogiem otwartym, gdyż inne przypadki może określić ustawa) stanowisk niepołączalnych mandatem parlamentarnym (posła, senatora). Są to: Prezes NBP, Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i ich zastępców, Członek Rady Polityki Pieniężnej, Członek KRRiT, Ambasador, Zatrudnieni w Kancelarii Sejmu, Senatu, Prezydenta RP, w administracji rządowej (zakaz ten nie dotyczy członków RM i Sekretarzy stanów). W okresie sprawowania mandatu posłowie i senatorowie nie mogą wykonywać pracy w Biurze Trybunału Konstytucyjnego, w NIK-u, w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, KRRiT, w Krajowym Biurze Wyborczym, Państwowej Inspekcji Pracy. Z kolei nie mogą sprawować mandatu parlamentarnego przedstawiciele realizujący dwie funkcję (sędziów i prokuratorów) oraz czterech służb (cywilnej, czynnej służby wojskowej, policji i ochrony państwa). Nie ma przeszkód prawnych, aby mogli oni kandydować do Sejmu lub Senatu, ale wcześnie powinni złożyć piastowane funkcje (urlop bezpłatny z urzędu) lub wystąpić z odpowiedniej służby. 

7. Zasada parlamentarno - gabinetowego systemu rządów

 

1. Pojęcie „systemów rządów”

Jednym z najistotniejszych elementów ustroju politycznego państwa jest kwestia formy rządów, czyli reguł dotyczących struktury, podziału kompetencji oraz wzajemnych stosunków prawnych i faktycznych między naczelnymi organami państwowymi, a zwłaszcza głową państwa, parlamentem i rządem.  

2. Rodzaje systemów rządów i ich charakterystyka

 

Doktryna prawa konstytucyjnego wyróżnia następujące systemy rządów: l) system prezydencki, 2) system rządów zgromadzenia (zwany również systemem parlamentarno-komitetowym), 3) system parlamentarno-gabinetowy oraz 4) systemy "mieszane", stanowiące kompilację systemów klasycznych, tj. systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego; występują one w praktyce m.in. w postaci systemu semiprezydenckiego i parlamentarno-prezydenckiego.  

1) System prezydencki - został zapoczątkowany w Konstytucji USA z 1787 r. a jego pełne ukształtowanie nastąpiło po 1863 r. Z niewielkimi zmianami obowiązuje po dzień dzisiejszy. Za wzorem USA przejęło go wiele państw Ameryki Południowej i Łacińskiej a także afrykańskich, lecz w żadnym z nich nie występuje w tak czystej formie jak w Stanach Zjednoczonych.

System ten charakteryzuje: jednoczłonowa egzekutywa; władzę wykonawczą sprawuje wyłącznie prezydent. Jest on głową państwa i szefem władzy wykonawczej (w ustroju tym nie ma instytucji premiera i rządu) sprawowanej przy pomocy powoływanych przez siebie współpracowników - sekretarzy stanu; są oni odpowiedzialni przed prezydentem, a nie przed parlamentem. Prezydent jest równocześnie naczelnym dowódcą armii, twórcą polityki zagranicznej i ośrodkiem decyzji politycznych w państwie; separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej. Prezydent jest niezależny od parlamentu - powoływany jest w drodze wyborów powszechnych (pośrednich); nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej, nie ma prawa do rozwiązania parlamentu. Z kolei, parlament nie może zdymisjonować ani prezydenta ani też sekretarza stanu. Prezydent i sekretarz stanu nie mogą łączyć swego urzędu z mandatem przedstawicielskim; wzajemna kontrola i równowaga. Prezydent ma prawo zgłoszenia tzw. weta zawieszającego w stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres (w takim przypadku ustawa obowiązuje tylko wtedy, kiedy Kongres uchwali ją ponownie większością 2/3 głosów). Orędzia prezydenta do Kongresu pozwalają mu wpływać na kierunki prac ustawodawczych. Prezydent oraz mianowani przez niego sekretarze stanu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed Senatem (oskarża Izba Reprezentantów). Nie istnieje instytucja kontrasygnaty aktów urzędowych prezydenta; pluralistyczny system partyjny oraz istnienie legalnej opozycji.  

2) System rządów zgromadzenia - geneza tego systemu sięga okresu Rewolucji Francuskiej 1789 r. We Francji bowiem, w okresie tzw. Konwencji (1792 - 1795) ten system rządów został wprowadzony przez jakobinów w Konstytucji z 24 czerwca 1793 r. i zasadzał się na istnieniu jednoizbowego parlamentu wyposażonego w pełnię władzy ustawodawczej, wybierającego równocześnie organy władzy wykonawczej. Elementy tego systemu występowały w różnych państwach 'także w XX wieku (np. w rozwiązaniach polskiej Małej Konstytucji z 20 lutego 1919 r., w konstytucjach Austrii, Litwy, Turcji uchwalanych w latach 20. XX wieku); dają się one również wyraźnie dostrzec w Konstytucji Francji z 27 października 1946 r. W odróżnieniu od innych systemów opierających się na zasadzie trójpodziału władzy, system rządów zgromadzenia preferuje nadrzędność parlamentu nad innymi władzami, a w szczególności nad gabinetem.  

Generalnie należy stwierdzić, że system ten nie posiada tak wyraźnie określonego wzorca (w postaci konkretnego państwa) jak w przypadku innych modeli rządów. Jednakże, według powszechnej opinii, został wprowadzony i jest nadal stosowany w Szwajcarii. Oparcie dla niego stanowiły przepisy konstytucji z 1848 i 1874 r.; co więcej, w nowej Konstytucji Federalnej Konfederacji Szwajcarskiej z 18 kwietnia 1999 r. także dało o sobie znać przywiązanie do tradycji ustrojowej, gdyż w zasadzie nie znajdujemy w jej treści regulacji, które świadczyłyby o recepcji zasady trójpodziału władzy, pomimo wcześniejszego ewoluowania w tym kierunku praktyki konstytucyjnej i orzecznictwa Trybunału Federalnego. Przepisy ustawy zasadniczej. dotyczące zmian w pozycji naczelnych władz państwa, nie naruszyły podstawowej konstrukcji ustrojowej, wykształconej w połowie XIX wieku.

Funkcjonowanie systemu rządów zgromadzenia opiera się na następujących cechach:

1. istnieje zdecydowana przewaga parlamentu, który jest organem najwyższym i pod jego zwierzchnictwem pozostaje rząd i głowa państwa (oba te organy wywodzą się ze składu parlamentu);

2. głowa państwa nie posiada uprawnień nominacyjnych wobec egzekutywy;

3. istnieje funkcjonalna zależność rządu od parlamentu, sprowadzająca się do obowiązku wykonywania ustaw i linii polityki państwa ustalonej przez parlament;

4. skrócenie kadencji parlamentu może nastąpić wyłącznie mocą jego uchwały; głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem jego kadencji;

5. istnieje odpowiedzialność polityczna głowy państwa przed parlamentem, sprowadzająca się do możliwości jej odwołania przez parlament - nie chroni jej instytucja kontrasygnaty;

6. uniezależnienie funkcjonowania modelu od systemu partyjnego (może funkcjonować w systemie jedno, dwu i wielopartyjności).

 

4) "Mieszane systemy rządów", łączą - przy określonej przewadze jednego z nich - cechy systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego. Przykładem w tym zakresie może służyć ukształtowany w 1958 r. w V Republice Francuskiej system semiprezydencki, opierający się na następujących zasadach:

1. prezydent, podobnie jak parlament, pochodzi z wyborów powszechnych

2. prezydent nie jest jednak (w odróżnieniu od systemu prezydenckiego) szefem rządu, gdyż obok niego funkcjonuje w charakterze władzy wykonawczej powoływany przez niego rząd i premier,

3. do prezydenta należy określanie głównych kierunków polityki, natomiast do rządu bieżące administrowanie państwem i realizacja polityki prezydenta,

4. rząd ponosi podwójną odpowiedzialność polityczną - przed parlamentem i przed prezydentem.

 

3. Cechy parlamentarnego systemu rządów

3) System parlamentarno-gabinetowy - rozwinął się w pierwszym rzędzie w Anglii. Za jej wzorem przejęło go wiele państw (stosowany był w Polsce w okresie obowiązywania Konstytucji marcowej z 1921 r., a nawet w pewnym zakresie nawiązano do niego w Polsce Ludowej w latach 1944 - 1952) w tym m.in. Belgia, Holandia, Izrael, Włochy, Australia, Kanada, państwa skandynawskie (z wyjątkiem Finlandii).

Istota tego systemu opiera się m.in. na następujących cechach:

1. istnieje polityczna nieodpowiedzialność głowy państwa przed parlamentem, czego konsekwencją jest fakt, że nie może ona stanowić aktów urzędowych bez wiedzy i zgody członków rządu (ministra lub premiera),

2. rząd powoływany jest przez głowę państwa (najpierw powoływany jest szef rządu, a następnie na jego wniosek pozostali członkowie gabinetu),

3. istnieje dualistyczna egzekutywa, w ramach której rząd (ministrowie) ponoszą odpowiedzialność polityczną, solidarnie i indywidualnie, wyłącznie przed parlamentem,

4. rząd musi posiadać zaufanie polityczne większości parlamentu, a jego utrata skutkuje ustąpieniem gabinetu,

5. funkcjonowanie zinstytucjonalizowanej opozycji (zasada jednopartyjności lub systemu partii hegemonicznej wyklucza system parlamentarno-gabinetowy).

Z założeń  systemu parlamentarnego wynika również, że głowa państwa wybierana jest przez parlament i zarówno ona jak i poszczególni członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed konkretną  izbą parlamentarną bądź też przed specjalnym organem sądowym (np. Trybunałem Stanu).

Specyficzną  odmianą systemu parlamentarnego jest tzw. system kanclerski opierający się na charakterystycznym układzie stosunków między kanclerzem i rządem a prezydentem. Występuje on w RFN, gdzie na pozycję  parlamentu w systemie politycznym tego państwa i jego mniejszy prestiż społeczny wywarły wpływ pewne pozostałości historyczne (m.in. niechęć do rozwiązań konstytucji weimarskiej z 1919 r. i chęć kontynuowania tradycji datującej się od czasów konstytucji Rzeszy i jej pierwszego kanclerza Bismarcka) oraz szczególny szacunek do administracji. W systemie tym, kanclerz wybierany jest przez Parlament Związkowy (Bundestag), a jego mianowanie należy do prezydenta. Akt głosowania w Parlamencie Związkowym na kandydaturę kanclerza oznacza równocześnie wyrażenie zaufania zarówno do jego osoby jak i kierunku reprezentowanej przez niego polityki. Do kompetencji kanclerza należy prawo określania składu rządu, który formalnie powołuje i odwołuje prezydent, jednakże czyni to na wniosek kanclerza i nie może odmówić nominacji ministra zgłoszonego we wniosku. Ministrowie nie muszą posiadać zaufania parlamentu, nie mają też obowiązku ustąpienia nawet wówczas, gdyby parlament wyraził im wotum nieufności. Pracami rządu kieruje kanclerz i on ustala wytyczne polityki będąc odpowiedzialny parlamentarnie za całość działalności rządowej. Konstytucja podporządkowuje ministrów kanclerzowi stanowiąc, iż kierują swoimi resortami samodzielnie, ale w ramach wytycznych kanclerza.

Usunięcie kanclerza przez parlament możliwe jest w ramach zastosowania tzw. konstruktywnego wotum nieufności, polegającego na tym, że parlament wyrażając mu owo wotum nieufności, jednocześnie dokonuje wyboru jego następcy głosami bezwzględnej większości swych członków. Chodzi tu o zapewnienie ciągłości władzy i spowodowanie takiej sytuacji, aby nowy kanclerz dysponował oparciem w kwalifikowanej większości Bundestagu.  

4. Charakterystyka polskiego zracjonalizowanego parlamentarnego systemu rządów

Cechy systemu parlamentarnego przyjętego przez polską Ustawę Zasadniczą z 1997 r. Z już przytoczonych kanonów, na których bazuje ów system wynika, że obowiązujące rozwiązania odbiegają w niektórych kwestiach od modelu klasycznego i zawierają w sobie cechy zarówno systemu prezydenckiego jak i kanclerskiego. Właśnie owe modyfikacje powodują, że konstytucjonaliści określają funkcjonujący w Polsce system rządów, jako tzw. zracjonalizowany system parlamentarny.

Generalnie jednak należy stwierdzić, że Konstytucja RP większość pryncypiów systemu parlamentarnego realizuje. Przewaga parlamentu w systemie organów państwowych została podkreślona w uznaniu Sejmu i Senatu (władzy ustawodawczej) za jedyne przedstawicielskie organy narodu (art. 104 ust. 1) W porównaniu z unormowaniami Małej Konstytucji z 1992 r. uległa także wzmocnieniu funkcja ustawodawcza Sejmu (m.in. zlikwidowano możliwość upoważniania przez Sejm Rady Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, które - jak pamiętamy - mogły pozostawać poza kontrolą Sejmu, i co jeszcze istotniejsze, pozbawić ten organ możliwości stanowienia ustaw w określonych sferach); pozbawiono Prezydenta prawa do wetowania ustawy budżetowej (art. 224 ust. 1) oraz wprowadzono możliwość odrzucania weta prezydenckiego większością 3/5 a nie 2/3 głosów (art. 122 ust. 5).

Polityczna nieodpowiedzialność Prezydenta RP wyraża się w tym, że nie może on piastować żadnego innego urzędu ani pełnić funkcji publicznych, poza tymi, które są związane ze sprawowaniem urzędu prezydenckiego (art. 132). Sedno owej nieodpowiedzialności sprowadza się ponadto do tego, że stanowione przez Prezydenta akty urzędowe wymagają dla swej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów, który przez złożenie, ponosi odpowiedzialność przed Sejmem (art. 144 ust. 2). Zarezerwowanie możliwości kontrasygnowania aktów prezydenckich, wyłącznie do premiera, a nie również do odpowiedniego ministra, jest przejawem pewnej racjonalizacji tego systemu, uwidaczniającej się we wzmocnieniu pozycji Prezesa Rady Ministrów w strukturze rządu. Aktualnie, uzyskał on bowiem prawo m.in. do wnioskowania o powołanie ministrów poza-resortowych, dla których osobiście może określać zadania, jak również - co wynika z brzmienia art. 161 Konstytucji - jego wnioski kierowane do Prezydenta w przedmiocie zmian w składzie Rady Ministrów, muszą być uwzględnione (Mała Konstytucja w tym zakresie pozostawiała swobodę rozstrzygnięcia w gestii Prezydenta).

Odejściem od klasycznego systemu parlamentarno-gabinetowego jest także - na wzór Małej Konstytucji - powierzenie Prezydentowi prawa do wydawania szeregu aktów, tzw. prerogatyw, których wymóg kontrasygnaty nie" dotyczy. Art. 144 ust. 3 Konstytucji wymienia aż 30 działań głowy państwa, za które w istocie nikt nie ponosi odpowiedzialności politycznej (w grę może jedynie wchodzić wyłącznie odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta przed Trybunałem Stanu).

Również  - generalnie - zachowana jest kluczowa zasada systemu parlamentarno-gabinetowego, wyrażająca się w powoływaniu rządu przez głowę państwa, oraz konieczności podania się do dymisji ministra ( odpowiedzialność indywidualna) oraz gabinetu (odpowiedzialność solidarna) w wypadku wyrażenia im wotum nieufności przez parlament. Jednakże, i w tych przypadkach dostrzegamy pewne modyfikacje. Na gruncie nowej Konstytucji, tryb wyłaniania rządu uległ uproszczeniu; prawo Sejmu do zadecydowania o składzie gabinetu zostało zarezerwowane wyłącznie do jednego przypadku (art. 154 ust. 3) Tym niemniej, właśnie ze względu na fakt, że prawo to w dalszym ciągu Sejmowi przysługuje, powoduje racjonalizację omawianej zasady. Faktem jest, że powołanie gabinetu zawsze jest w gestii Prezydenta RP, lecz w przypadku ustalenia jego składu przez Sejm jest to raczej akceptacja formalna. W doktrynie podkreśla się, że istotą obecnych rozwiązań konstytucyjnych odnośnie sposobu tworzenia rządu, jest przyjęcie konstrukcji rządu większościowego, zatwierdzonego lub wybranego przez Sejm bezwzględną większością głosów. Wariant powołania rządu przez Prezydenta wg reguł określonych wart. 155 ust. 1 (w sytuacji, gdy Sejm wyraża wotum zaufania zwykłą większością głosów) przewidziany jest wyłącznie na wyjątkową sytuację polityczną, tzn. wówczas, gdy okaże się, że Izba straciła polityczną zdolność samodzielnego powołania rządu.

Kamieniem węgielnym systemu parlamentarno-gabinetowego jest konieczność istnienia odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem, wyrażająca się w prawie parlamentu do odmowy udzielenia rządowi wotum zaufania, lub w możliwości wyrażenia mu wotum nieufności.

Unormowania Konstytucji z 1997 r. likwidują niejednoznaczne skutki zastosowania przez Sejm instytucji zwykłego wotum nieufności regulowanego przepisami Małej Konstytucji (ostateczne rozstrzygnięcie, czy przyjąć dymisję rządu, czy też rozwiązać parlament, zależało od decyzji Prezydenta).

Obowiązujące przepisy konstytucyjne zniosły tę możliwość; ustrojodawca wypowiedział się wyłącznie za instytucją tzw. konstruktywnego wotum nieufności. Jego zastosowanie, podobnie jak i nieuchwalenie przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów, będą musiały powodować konieczność podania się gabinetu do dymisji oraz obowiązek Prezydenta do jej przyjęcia.

Istotna modyfikacja systemu parlamentarnego wyraża się również w fakcie utrzymania powszechnych wyborów Prezydenta RP - w klasycznym systemie parlamentarno-gabinetowym głowa państwa jest na ogół wybierana przez parlament przyczyny ustalenia takiej formy wyboru głowy państwa w Polsce miały w naszym kraju aspekty polityczne, doktrynalno - prawne, personalne. Przede wszystkim chodziło o wykreowanie autorytetu stabilizującego istniejący system polityczny oraz zrodziło się hasło poszukiwania mężów opatrznościowych, dysponujących silną, dominującą władzą. 

8. Zasada pluralizmu politycznego

Pojęcie pluralizmu oznacza respektowanie odmienności i różnorodności wszystkich ludzi. Różnice wynikają z natury człowieka, ale wszyscy ludzie są równi. Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji stwierdzający, że “Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają się na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.” Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega:

a) uznaniu za pożądany fakt istnienia wielości partii,

b) uznaniu równości partii wobec prawa, równość ta polega na nakazie jednakowego traktowania partii przez prawo. Żadna partia z mocy prawa nie może zajmować w systemie partyjnym pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych,

c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej,

Znaczenie prawne tak rozumianej zasady determinuje system wielopartyjny – wyklucza jakąkolwiek jednopartyjność Po drugie jest to punkt wyjścia kreowania jakości systemu partii. Wywieść należy z niego bezpośredni zakaz istnienia partii o cechach antydemokratycznych w programie i metodach swojego działania (zakaz taki wyraża art. 13 Konstytucji) - “Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu“. 

1. Pojęcie partii politycznej i systemu partyjnego

Partie polityczne - to zorganizowana grupa osób, dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażone w programie, będącym podstawową działalności zmierzającej do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie. Partie polityczne są organizacjami o charakterze członkowskim (są korporacjami) i dlatego są zaliczane do organizacji społecznych, podobnie jak stowarzyszenia, czy związki zawodowe. Jednak partii politycznych nie zalicza się na ogół do organizacji pozarządowych, do których z kolei należą przede wszystkim stowarzyszenia i fundacje.

Współcześnie partie są dobrowolnymi organizacjami zrzeszającymi obywateli świadomych wspólnoty swych interesów i poglądów i skłonnych do zdyscyplinowanego zabiegania o ich realizację przez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej.

Partie polityczne w ramach zinstytucjonalizowanej przestrzeni społecznej i politycznej mają różne funkcje do wypełnienia. W naturalny, więc sposób w swej działalności partia próbuje łączyć pierwiastek "społeczny" (np. reprezentacja interesów klasowych), z pierwiastkiem "politycznym" (kontrola procesów decyzyjnych w państwie).  

2. Cechy systemu partii hegemonicznej obowiązującego w Polsce w okresie ustroju socjalistycznego

29 grudnia 1989 sejm PRL X kadencji dokonując rewizji Konstytucji z 22 lipca 1952 r. wykreślił art. 3 traktując o przewodniej roli PZPR w budowie socjalizmu w Polsce. Tym samym zlikwidowany został trwający 50 lat system partii hegemonicznej, uniemożliwiający tworzenie innych partii politycznych.

Cecha charakterystyczną  systemu hegemonicznego jest to, iż jedna partii znajduje się przy władzy przez znaczny okres czasu i to nawet wtedy, kiedy musi samodzielnie sformułować rząd ( na przykład w poszczególnych okresach w Japonii, Indii, Norwegii czy Stanach Zjednoczonych), ale także wtedy, kiedy pełni ona rolę partii dominującej w rządowej koalicji, tak było na przykład w powojennych Włoszech. Natomiast w zmiennym systemie partyjnym dochodzi do czystych i regularnych zmian partii, które sprawują władzę, przykładem jest Polska w latach 1921-1926, albo IV Republika Francuska.  

Zrównoważony system partyjny - przykłady takich systemów występują w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych lub RFN. Cechą charakterystyczną  tych systemów jest bardzo wyraźna polaryzacja, jednak nie ma długiego okresu dominacji jakiegoś jednego ugrupowania. Występuje konkurencyjność, która zazwyczaj toczy się pomiędzy dwoma partiami, a czasem większą ilością ugrupowań, jednak są one skupione wokół dwóch biegunów. Cechą są również tendencje do regularnych zmian rządu.  

Niezrównoważony system partyjny

Cechą  charakterystyczną takiego systemu jest sprawowanie rządów przez jedną partię lub odgrywanie przez nią dominującej pozycji w koalicji. Przykładem jest Szwecja, gdzie dominuje Partia Socjaldemokratyczna przez ponad 40 lat - do 1976 roku, albo RFN z dominującą partią CDU - szczególnie w okresie rządów Adenauera.  

3. Cechy pluralistycznego systemu partyjnego

1. uznanie wielości partii

2. uznanie równości partii

3. określenie demokratycznej roli partii.

Cechą  charakterystyczną pluralistycznej demokracji jest też swoboda wyrażania poglądów w ramach konstytucyjnych idei i wartości. Ponieważ  poglądy i preferencje polityczne obywateli zmieniają się  w czasie, w poszczególnych okresach dominują rożne ugrupowania polityczne. Te które w ostatnich wyborach zdobyły największe poparcie mają szansę na realizację swoich programów. Jeżeli w następnych wyborach zaufanie społeczeństwa do nich zostanie zachwiane, władzę przejmą te partie polityczne, które aktualnie cieszą się największą popularnością. Trzeba jednak zaznaczyć, że w warunkach polskich, raz dokonany wybór społeczeństwa skutkuje powierzeniem ugrupowaniu politycznemu władzy na cztery lata, tyle bowiem trwa u nas cykl elektoralny. Ponieważ w Polsce obowiązuje mandat wolny, czyli brak odpowiedzialności deputowanego przed wyborcami, nie ma możliwości jego odwołania.  

4. Funkcje partii politycznych

- Artykulacyjną

Partie polityczne formułują pewne programy, w których zawierają różne poglądy na temat sprawowania władzy państwowej, by wyartykułować pogląd na rzeczywistość, pogląd na świat. Szereg problemów zawierają, artykułują, a potem my opowiadamy się za czymś.

- Wyborczą

Ktoś  musi przeprowadzić wybory w sensie politycznym.

Nie wystarczy by były to Komisje Wyborcze PKW, ale ktoś musi wystawić swoich przedstawicieli. Natomiast jakie mamy możliwości wyboru dowiadujemy się od partii.

- Kreacyjną

Partie polityczne kreują polityków (ludzi władzy). Najpierw partie polityczne dokonują selekcji kogo wystawią w wyborach, pewną grupę osób już wyselekcjonowaną – one kreują równość przywódców, liderów, którzy obierają najważniejsze funkcje państwowe. Wyborcy wybierają pomiędzy liderami partii.

- Integracyjną

Wiąże się  tez ona z programami partii. Stąd partie polityczne pozwalają nam wszystkim integrować się wg poglądów. W momencie gdy przychodzą wybory, my opowiadamy się głosując i utożsamiając się na kogo głosowaliśmy (np. „moi wygrali”, albo „moi przegrali”). Przy okazji wyborów partie polityczne pozwalają nam uświadomić się za jaką partią się opowiedzieliśmy, czy za lewicą, czy za prawicą. Samo to, że opowiada się w wyborach, utożsamia się, to już jest integracja społeczna.

- Rządzenia

Partie polityczne – to taka organizacja społeczna, którą wyróżnia jedna cecha – dążenie do zdobycia władzy, i do sprawowania tej władzy, albo tę władzę już sprawuje. Partia Polityczna – Polityk – tzn., że ktoś chce sprawować władzę, czy już tę władzę sprawuje. Realizacja programu jest możliwa gdy ta władza jest już w rękach partii. 

Funkcje polityczne są ukazywane przez pryzmat mechanizmów socjotechnicznych, w zakresie tym argumentuje się że partie:

- są  mechanizmami wyłaniającymi elitę rządzącą państwa

- kształtują  opinię publiczną

- formułują  określone programy i doktryny polityczne

- wiążą  państwo ze społeczeństwem

- są  czynnikami integracji społeczeństwa w sferze życia politycznego

- stanowią  forum legalnej walki o władzę polityczną, ścierania się  poglądów i programów w ramach panującego ustroju

- uczestniczą  w kształtowaniu systemów politycznych

5. Zasady tworzenia partii politycznych w myśl ustawy z 27 czerwca 1997 r., - o partiach politycznych

Ustawa o partiach politycznych – z dnia 27 czerwca 1997 r.:

• art. 11 Konstytucji – ust. 1. RP zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa; ust. 2. jawność finansowania partii,

• definicja – partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu politycznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej,

• konstytutywne znaczenie wpisu do ewidencji partii politycznych dla możliwości korzystania z uprawnień ustawowych,

* mogą  istnieć partie nie wpisane do rejestru

• członkowie – mogą nimi być obywatele RP, którzy ukończyli 18 lat,

• art. 8 ustawy – partie polityczne kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadami demokracji, w szczególności przez zapewnienie jawności tych struktur, powoływanie organów partii w drodze wyborów i podejmowanie uchwał większością głosów,

• zagwarantowanie partiom politycznym dostępu do publicznej radiofonii i Tv – art. 5; art. 23 ustawy o RTv – możliwość przedstawiania stanowiska w węzłowych sprawach politycznych; art. 24 ustawy o RTv – możliwość rozpowszechniania audycji wyborczych przez partie polityczne uczestniczące w wyborach,

• partie polityczne nie mogą wykonywać zadań zastrzeżonych dla organów władzy publicznej ani ich zastępować,

• zakaz posiadania przez partie polityczne jednostek organizacyjnych w zakładach pracy,

• obowiązek kształtowania struktur partii politycznych z zachowaniem zasad demokracji i jawności struktur,

• statut partii – art. 9 – nazwa, skrót nazwy, siedziba partii, nabywanie i utrata członkostwa, prawa i obowiązki członków, organy partii politycznej, tryb dokonywania wyboru organów i uzupełniania ich składu, sposób zaciągania zobowiązań majątkowych, uzyskiwania środków finansowych, zasady tworzenia jednostek organizacyjnych, zasady dokonywania zmian statutu, sposób rozwiązania partii lub jej połączenia z inną,

• rejestracja – zgłoszenie partii politycznej do ewidencji powinno zawierać nazwę, skrót, określenie adresu siedziby partii, dane personalne osób wchodzących w skład organów partii uprawnionych do jej reprezentowania na zewnątrz, statut, wykaz zawierający dane personalne z podpisami co najmniej 1000 obywateli polskich popierających zgłoszenie, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych, można załączyć także symbol graficzny partii; zgłoszenia dokonują 3 osoby, uprawnione do reprezentowania partii (członkowie jej organów); ewidencję partii politycznych prowadzi Sąd Okręgowy w Warszawie; jeżeli zgłoszenie jest zgodne z przepisami prawa Sąd dokonuje rejestracji niezwłocznie; postanowienie o zarejestrowaniu partii politycznej; zgłoszenie z naruszeniem przepisów prawa – wezwanie do usunięcia uchybień pod rygorem odmowy wpisu do ewidencji; wątpliwości co do zgodności z Konstytucją celów lub zasad działania partii politycznej – Sąd składa wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności celów partii politycznej z Konstytucją; odmowa wpisu – nieusunięcie wad w zgłoszeniu w wyznaczonym terminie, stwierdzenie przez TK niezgodności z Konstytucją celów partii politycznej;

*art. 13 K – zakaz istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, z także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa,

**art. 8 ust. o partiach politycznych – partie polityczne kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadą demokracji, w szczególności przez zapewnienie jawności tych struktur, powoływania organów partii w drodze wyborów i podejmowania uchwał większością głosów, 

• ewidencja partii politycznych jest jawna,

• obowiązek informowania Sądu o wszelkich zmianach w składzie organów uprawnionych do reprezentowania partii, zmianie statutu, adresu siedziby; niedopełnienie obowiązku w ciągu wyznaczonym przez Sąd terminie – postanowienie o wykreśleniu partii z ewidencji,

• jawność finansowania partii politycznych,

• partia opiera swą działalność na pracy społecznej członków; może zatrudniać pracowników – art. 3,

• postępowanie w sprawie stwierdzenia sprzeczności celów lub działania partii politycznej z Konstytucją krąg podmiotów uprawnionych do wniesienia wniosku – art. 191 Konstytucji; wnioski rozpoznaje Trybunał Konstytucyjny; orzeczenie – wyrok o zgodności/niezgodności celów lub działalności partii politycznej z Konstytucją; wyrok uznający niezgodność – podstawa do wydania przez Sąd postanowienia o wykreśleniu partii z ewidencji;

• likwidacja partii – rozwiązanie mocą uchwały uprawnionego statutowo organu, postanowienie Sądu o wykreśleniu partii z ewidencji; likwidacji dokonuje likwidator.  

 

6. Zasady finansowania partii politycznych

   • majątek – składki członkowskie, darowizny (ograniczenie wysokości darowizn pieniężnych – art. 25 ust. 4, a także wyłączenie przyjmowania środków finansowych od osób fizycznych nie mających zamieszkania w RP, od cudzoziemców – wyjątek obywatele polscy zamieszkali zagranicą), spadki, zapisy, dochody z majątku, subwencje i dotacje określone ustawowo – art. 24 ust. 1; majątek może być przeznaczony tylko na cele statutowe i charytatywne; sposoby pozyskiwania dochodów przez partie – art. 24 ust. 4; możliwość zaciągania kredytów bankowych,

   • zakaz prowadzenia przez partie polityczne działalności gospodarczej i zbiórek publicznych; wyłączenie art. 27 – działalność polegająca na sprzedaży różnych przedmiotów i publikacji związanych z partią, wykonywanie odpłatne usług biurowych,

   • gromadzenie środków finansowych przez partie – tylko na rachunkach bankowych; wyłączenie – fundusze ze składek przeznaczane na pokrycie bieżących wydatków,

   • subwencja z budżetu państwa – art. 28 – 29 – przysługuje partiom politycznym, które w wyborach do Sejmu otrzymały w skali kraju co najmniej 3% ważnie oddanych głosów na okręgowe listy wyborcze (partie, które wchodziły w skład koalicji wyborczej – jeżeli koalicja, w skład której wchodziły, otrzymała co najmniej 6% ważnie oddanych głosów w skali kraju); wysokość rocznej subwencji oblicza się wg wzoru:

                     S=W1*M1 + W2*M2 + W3*M3 + W4*M4 + W5*M5,

S –  kwota rocznej subwencji

W1-5 –  liczby głosów kolejno obliczane dla każdego przedziału poparcia:

   do 5%, powyżej 5%-10%, powyżej 10%-20%, powyżej 20%-30%, powyżej 30%

M1-5 –  wysokość kwoty w złotych dla kolejnych przedziałów poparcia,

                    odpowiednio: 10,83 zł, 8,66 zł, 7,58 zł, 4,33 zł, 1,62 zł

• podstawę wypłacenia subwencji stanowi złożenie przez partię polityczną w terminie do 31 marca każdego roku, wniosku o wypłacenie subwencji na dany rok, sporządzonego na urzędowym formularzu i potwierdzonego przez PKW

• subwencja wypłacana jest w kwartalnych ratach, 

• fundusze partii – Fundusz Ekspercki (finansowanie ekspertyz prawnych, socjologicznych, społeczno – ekonomicznych, działalności wydawniczo - edukacyjnej), Fundusz Wyborczy (finansowanie udziału partii w wyborach),

• wymóg składania przez partię polityczną corocznych informacji o sposobie wykorzystania subwencji (jeżeli partia ją otrzymuje) oraz sprawozdań finansowych o środkach finansowych na Funduszu Wyborczym Państwowej Komisji Wyborczej do 31 marca każdego roku; niedochowanie obowiązku – utrata subwencji, a w przypadku sprawozdania – Państwowa Komisja Wyborcza występuje do Sądu o wykreślenie partii z ewidencji.

 

Dotacja podmiotowa przysługuje wyłącznie do wysokości wydatków uwidocznionej w sprawozdaniu wyborczym. Jej przekazania dokonuje minister właściwy do spraw finansów publicznych na podstawie informacji PKW o uprawnionych do otrzymania dotacji podmiotowej oraz o liczbie mandatów uzyskanych przez dany komitet wyborczy.  

9. Zasada wolności i praw człowieka i obywatela

 

1. Ideologia praw jednostki (ujęcie uniwersalistyczne i indywidualistyczne, ewolucja koncepcji liberalnej)

Koncepcja indywidualistyczna opiera się niejako na nauce szkoły prawa natury, według której jednostka ludzka posiada pewne niezbywalne prawa takie jak: życie, wolność, własność. Są to prawa istniejące obiektywnie, więc niezależnie od istnienia państwa, są pierwotne wobec niego. Tym samym państwo nie może ingerować w ich sferę, przeciwnie –powinno( a to może) zapewnić ich ochronę. Ważna w tym ujęciu jest godność człowieka będąca wartością przyrodzoną, niezbywalną, nienaruszalną i wynikającą z faktu bycia człowiekiem. Państwo jest sprowadzone do pozycji wtórnej, ponieważ powstało na mocy umowy społecznej, czyli umowy powołanej przez ludzi, dla ludzi, a głównie dla ich ochrony i współdziałania. Pierwsze akty dotyczące praw i wolności jednostki, jej statusu zawierały uregulowania tych praw, które wówczas były najważniejsze dla społeczeństwa, a były to wolności osobiste, prawa polityczne oraz prawo własności. Są to prawa określone dziś prawami pierwszej generacji. Dzięki wyodrębnieniu praw niejako najbardziej wtedy zagrożonych naruszeniem ich przez państwo. Kreowało się pojęcie praw negatywnych i ukonstytuował się status negativus jednostki w państwie, które nie mogło ingerować w swobodę obywateli, oczywiście z pewnymi wyjątkami. Zmieniło się w XVIII I XIX wieku spojrzenie na państwo, zwrócono uwagę na jego aktywną rolę w życiu społeczno-gospodarczym, więc zmieniła się również tradycyjna koncepcja prawa naturalnego. Zaczęto uznawać, że prawa naturalne maja charakter ewolucyjny, więc także muszą podlegać pewnym ograniczeniom( wpływ rodzącej się szkoły pozytywnej).  W nowych warunkach społeczno -gospodarczych powstają także prawa dotyczące zbiorowości ( np. w związku z powstaniem partii politycznych), czy prawa związane ze sfera socjalną ( np. ochrona zdrowia, nauka).Nazwane są one dziś prawami drugiej generacji. 

Kolejną  koncepcją( na nowo odkrytą w XX wieku) jest ujęcie uniwersalistyczne, w którym nadrzędna kwestia są interesy i cele państwa względem praw obywatelskich traktowanych instrumentalnie. Kolektywistyczna koncepcja porządku społecznego opiera się na założeniu podporządkowania jednostki celom i potrzebom społeczeństwa, jako całości. Jedynym źródłem praw jednostki była wola państwa, która to wola nie była ograniczona żadnymi prawami. W Polsce wyrazicielka owej koncepcji była Konstytucja z 1952 roku, znowelizowana w  1976.

Koncepcje praw obywatelskich:

• Uniwersalistyczne: nadrzędność interesów i celów zbiorowych, źródłem praw – wola państwa

• Indywidualistyczne: nadrzędność praw jednostki – państwo narzędziem do ich zaspakajania, u ich podłoża naturalna godność i wolność, są niezbywalne, przyrodzone, nienaruszalne i mają ewolucyjny charakter

• (u Marksa – zbieżność interesów jednostki i ogółu, możliwe czasowe ograniczenie praw)

• Liberalna teoria praw jednostki: katalog praw fundamentalnych: prawa osobiste, prawa polityczne, prawo własności – państwo nie może ingerować w aktywność jednostki – koncepcja państwa działającego na podstawie prawa i kontrolowanego prawnie.

 

2. Pojęcie „praw człowieka” i ich kategorie

To kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie jej interesów, przypisanych każdej osobie ludzkiej, których źródłem jest prawo naturalne, podstawą – przyrodzona godność istoty ludzkiej. To prawa przysługujące wszystkim ludziom podlegającym jurysdykcji państwa polskiego, a więc cudzoziemcom i bezpaństwowcom. Art. 37 KRzP „każdy, kto znajduje się pod władzą Rzeczpospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji”.

Kategorie:

1. Zgodnie z liberalną koncepcją praw jednostki za fundamentalne uznawano prawa wolności osobistej zapewniającej jednostkom szereg wolności od ingerencji państwa, czyli pierwsze kwestie gwarantowało wolności osobiste, które zapewniały jednostkom szereg wolno od ingerencji państwa (status negativus). Przykładowymi wolnościami są: nietykalność osobista, nienaruszalność mieszkania, korespondencji, wolność sumienia i wyznania, wolność mienia.

2. Natomiast II kategoria praw obejmuje prawa i wolności polityczne, które są  pochodną innej demokracji, której celem jest zagwarantowanie jednostce wpływu na wykonywanie władzy (status activus). Przykłady praw i wolności politycznych są: prawo wyborcze, wolność zgromadzeń, poruszania się, wolność słowa, żeby zapewnić te prawa i wolności polityczne to państwo musi działać.

3. Prawa społeczne, ukształtowanie się tych kategorii praw trwało prawie 100 lat. Te prawa zostały zapoczątkowane w drugiej połowie XIX wieku ustawodawstwem socjalnym - w państwach europejskich głównie w Niemczech i Austrii. W pierwszej połowie XX wieku nastąpiło dalsze ustawowe rozszerzenie i wynikało o zarówno z przyczyn ekonomicznych, ale i też z przyczyn ideologicznych. Bardzo przysporzyło się do rozwinięcia tych praw pierwsze państwo socjalistyczne, Związek Radziecki w konstytucji z 1936 r. napisał bardzo szeroko prawa socjalne, ekonomiczne i społeczne. Te prawa socjalne tak do połowy XX wieku nie były za bardzo realizowane, w odniesieniu do większości z nich były realizowane tylko w formie roszczenia prawnego, przez co one były w formie deklaracji. 

3. Pojęcie „praw podstawowych”

Jest to zespół praw jednostki, które wyróżniają się z ogółu praw przysługujących obywatelom w danym państwie z racji zajmowania wyższego miejsca w hierarchii wartości akceptowana powszechnie przez społeczeństwo i państwo. Termin prawa podstawowe używany jest w niektórych konstytucjach np. słowami: jako kilka rozdziałów o prawach jednostki i stosowany jest zamiennie określeniem: Konstytucyjne Prawa Obywateli. Reguły Prawa Obywateli tych zawarte w konstytucjach nawet poza ramy jego rozdziałów, który stanowi trzon praw i wolności są uważane za prawa podstawowe. Posługując się kryterium formalnym można przyjąć, że wszystkie prawa wyrażone expressis verbis w konstytucji danego państwa należy traktować jako prawa podstawowe - wszystkie są pewne prawa np. w naszej konstytucji nie tylko ujęte w rozdziale II ale także występują one w rozdziałach: I, IV. Jednakże to kryterium formalne jest subiektywistyczne gdyż ograniczenia prawa do kategorii podstawowych należą do woli ustrojodawcy. Dlatego też należy brać pod uwagę kryterium materialne - w zależności od myśli konstytucjonalistów w swoich opracowaniach z zakresu praw i wolności można znaleźć takie sformułowania na temat kryterium materialnego: prawa podstawowe to są te, które są najistotniejsze z punktu widzenia interesu obywateli i państwa…, są niezbędne do zagwarantowania innych praw obywateli…, które gwarantują akty prawa międzynarodowego. 

Zakres podmiotowy obowiązywania praw podstawowych dotyczy w pierwszym rzędzie obywateli, jako indywidualnych osób fizycznych. Coraz częściej jest tak, że państwo gwarantuje większość tych praw również obcokrajowcom, którzy przebywają na terytorium danego państwa (niekiedy jako beneficjentów tych praw konstytucje wskazują pewne zbiorowości np. młodzież, rodzinę, konsumentów, mniejszości narodowe). Natomiast granice praw podstawowych są określane w dwojaki sposób: przed wskazaniem formy czyli podstawy prawnej ograniczeń i podstawę merytoryczną. Od zarania ochrony praw jednostek jako wyłączną formę ich ograniczeń wskazywano ustawy. Natomiast wśród podstaw merytorycznych ograniczeń konstytucje wymieniają najczęściej: prawo podstawowe innych osób, bezpieczeństwo państwa, moralność, zdrowie, porządek publiczny, ochronę środowiska, dobrobyt gospodarki kraju. Nie może ich pozbawić nawet stan wyjątkowy. 

4. Pojecie „praw obywatelskich”

Prawa obywatelskie otóż pierwotnie pod pojęciem praw obywatelskich rozumiano zespół praw przyznanych jednostce przez porządek prawny określonego państwa w oparciu o kryterium przynależności państwowej czyli obywatelstwa. Ten sposób rozumiała rozumiała te prawa Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. oraz konstytucje państw europejskich uchwalane w XIX i w pierwszej połowie XX wieku oraz w wszystkich konstytucjach państw socjalistycznych. Obecnie w związku z rozwojem praw obywatelskich rozróżnienie pojęć między prawami obywatelskimi a prawami człowieka straciły na znaczeniu. Współcześnie upowszechniło się rozumienie praw obywatelskich jako wszelkich praw podmiotowych przysługujących obywatelom i z reguły innym osobom znajdującym się pod jurysdykcją danego państwa wobec państwa. Prawa obywatelskie są prawami o charakterze politycznym gdyż nie regulują one stosunków pomiędzy obywatelami, lecz na osi obywatel państwo. Koncepcja publicznych praw podmiotowych powstała w Europie w połowie XIX wieku i nabrała faktycznego znaczenia kiedy pojawiło się sądownictwo administracyjne i trybunały gdyż to one zapewniały właśnie realizację ustaw w stosunku do państwa. Podobnie mamy i teraz bo mamy postępowanie administracyjne, sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny, Trybunał Konstytucyjny, który rozstrzyga sprawy konstytucyjne obywateli. 

5. Pojęcie „wolności obywatelskich”

To kategoria praw podstawowych służących zapewnieniu obywatelom sfery wolnej od ingerencji państwa (sfera prywatności wolności od państwa) oraz obszaru nieskrępowanych działań ekonomiczno, społecznych i politycznych. Wolności obywatelskie są przejawem ogólnie pojmowanej wolności człowieka (najważniejsze dobro wśród dóbr prawnych). Te wolności są pierwotne wobec praw obywatelskich i stanowią ich gwarancję, gdyż – tylko człowiek wolny może w pełni korzystać ze swoich praw. Wolność w ścisłym znaczeniu nie znika z prawa przedmiotowego (aktów prawnych) prawo tej wolności nie tworzy lecz określa jej granice (domniemanie legalności korzystania z wolności). My tą wolność mamy od urodzenia ale granice korzystania z tych wolności są. W odniesieniu do wolności obywatelskich, których celem jest przede wszystkim ograniczenie kompetencji władzy państwowej i możliwości wkraczania w życie poszczególnych jednostek państwo i jego organy mają obowiązek nieingerencji. Prawa – uprawnienia i kompetencje wynikające z prawa przedmiotowego.

Wśród wolności obywatelskich wyróżniamy: wolności osobiste, polityczne, społeczne, ekonomiczne, kulturalne. Współcześnie regułą jest, że wszystkie wolności obywatelskie ujęte w konstytucji przysługują wszystkim jednostkom bez względu na przynależność państwową. Natomiast ich ewentualne wyjątki mogą określać ustawy, akty jednostajne państw, oczywiście demokratycznie.  

6. Pojęcie „praw podmiotowych” i ich gwarancji

Przysługują jednostce wobec państwa, dają możliwość jednostce dochodzenia jej praw przy użyciu środków procesowych. Są to sytuacje prawne obywateli uprawnienia, kompetencje w skład, których wchodzi roszczenie prawne (prawo podmiotowe zawsze rodzi roszczenie). Prawo podmiotowe istnieje tylko wówczas, gdy zostały stworzone instrumenty prawne jego ochrony. Instrumenty te mogą wynikać bądź to z konstytucji - prawa gwarantowane konstytucyjnie – ustawodawcy nie wolno w nie ingerować, środki egzekwowania – skarga konstytucyjna, skarga sądowa, mogą wynikać z zasady bezpośredniego zastosowania, albo mogą wynikać z ustaw prawa podmiotowego - prawa chronione na podstawie ustaw, w zakresie wyznaczonym ustawą.

Gwarancje prawne jest to zespół czynników, środków sprzyjających lub zapewniających wprost urzeczywistnienie praw jednostki. Wyróżnia się gwarancje:

• materialne są w zasadzie identyczne jakie są przy źródłach prawa materialnego - ogólne cechy ustroju, gospodarki, społeczeństwa, polityki, – stan gospodarki, kultura polityczna, kultura prawna, tolerancja religijna, jawność prawna

• formalne – pośrednie – np., zasada niezawisłości sędziów, bezpośrednie – wyposażenie obywateli w środki dochodzenia praw, cechy państwa demokratycznego, właściwa hierarchia źródeł prawa, zasada publikacji aktów prawnych, sądy, trybunały, RzPO, TK, TS.

 

7. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela wg KRzP z 1997 r.,

Zaakcentowana koncepcja prawno naturalna, co wzmocniło związek polskiego systemu prawnego z międzynarodowym systemem ochrony praw człowieka mają ten sam rodowód ideowy. Rozdział o statusie jednostki został wysunięty na czoło – co podkreśla służebna rolę państwa wobec społeczeństwa - Wolności przed prawami. Zasadą jest wolność stąd jej ograniczenia wyjątkiem – musza mieć wyraźną podstawę ustawową i być konieczne z punktu widzenia demokratycznego społeczeństwa. Większość wolności i praw ma charakter podmiotowy – prawnie chroniony. Dla zrozumienia i wyjaśnienia postanowień rozdziału II – istotne znaczenie zasady ustroju z Rozdziału I, stanowią reguły interpretacyjne np., demokratyczne państwo prawa urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej = nakaz konstytucyjnego i ustawowego normowania praw podstawowych, zespołu gwarancji instytucjonalnych, wewnętrzna moralność prawa (jawność, niesprzeczność...) Prawa i wolności objęte rozdziałem II ujęte są w trzech grupach: wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

Wolności i prawa:

1. wolność zgromadzeń (prawo człowieka)

2. wolność zrzeszania się (prawo człowieka)

3. prawo wyborcze i do udziału w referendum (prawo obywatela)

4. prawo dostępu do służby publicznej (praw obywatela)

5. prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy (prawo obywatela)

6. Prawo składania petycji, wniosków i skarg (prawo człowieka)

Zabezpieczenie praw gwarancjami prawnymi odbywa się w warunkach istnienia zaplecza materialnego a więc określonej sytuacji społecznej i politycznej, np. kultury politycznej, szacunku dla prawa. Praktyka funkcjonowania TK, NSA, RzPO odsłania w tej mierze istotne braki. 

Gwarancje praw jednostki wprowadzone przez konstytucje:

• prawo każdego do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawe działanie organów władzy publicznej

• powszechne prawo każdego, kogo prawa podstawowe zostały naruszone do wniesienia skargi do TK o stwierdzenie zgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie, którego sąd lub organ administracji orzekł ostatecznie o jego prawie, wolności lub obowiązku

• powszechne prawo drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych praw i wolności oraz prawo zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji

• prawo występowania do RzPO z wnioskiem o pomoc w ochronie jego praw i wolności naruszonych działaniem władz publicznych

 

Obowiązki obywatela integralne z prawami i wolnościami, bez tej idei nieograniczona wolność jednostki naruszać może porządek zbiorowości, indywidualna wolność innych, może godzić w dobro wspólne. Obowiązki:

• Wierność Rzeczpospolitej Polskiej o raz troska o dobro wspólne

• Obowiązek przestrzegania prawa

• Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków

• Obowiązek obrony Ojczyzny

• Obowiązek dbałości o stan środowiska

 

1. Znaczenie stanowiska prawno naturalnego w zakresie regulacji praw i wolności

Prawno naturalne uzasadnienie praw jednostki było mocno akcentowane w początkowych aktach konstytucyjnych. Te akty przejmowały niezbywalne prawa jak: życie, wolność, dążenie do szczęścia, jako najważniejsze, a jeżeli forma rządów będzie zagrażać tym prawom naród ma obowiązek obalić rząd i powołać nowy. Nowożytne akty konstytucyjne „ nie powoływały do życia” praw człowieka, a jedynie deklarowały już ich istnienie, ograniczając się tylko do określenia obowiązków państwa polegających na ich ochronie.

Katalog praw i wolności w obowiązującej Konstytucji zawarty jest przede wszystkim w Rozdziale II zatytułowanym „Wolności, prawa, i obowiązki człowieka i obywatela”. Rozdział ów podzielony jest na 6 podrozdziałów:

1. Zasady ogólne

2. Wolności i prawa osobiste

3. Wolności i prawa polityczne

4. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

5. Środki ochrony wolności i praw

6. Obowiązki.

Umiejscowienie tego katalogu na pozycji drugiej w strukturze konstytucji ma ogromne znaczenie praktyczne. Jest to wynik głównie przyjęcia przez twórców konstytucji zasad nurtu ideologii prawno naturalnej ( a nie jak proponowali niektórzy umiarkowanego pozytywizmu). 

2. Konstytucyjne warunki wymagane przy ograniczeniu praw jednostki

1. Muszą  mieć one wyraźną podstawę ustawową

2. Wkroczenie w sferę wolności winno być uzasadnione koniecznością, ale ta konieczność musi być rozłożona z punktu widzenia wyborów demokratycznego państwa (jest to bardzo ważne gdyż TK obaliłby takie rozstrzygniecie)

3. Celem ingerencji mogą być enumeratywnie wyliczone w konstytucji względy bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego bądź ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej albo wolności i praw innych osób.

4. Ingerencja w sferę wolności winna odpowiadać zasadzie proporcjonalności, gdy efekty wkroczenia są nieproporcjonalne do uciążliwości przy podobnej kategorii to działanie takie nie powinno zaistnieć. 
 
 

3. Wolności i prawa osobiste

Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka, podmiotem ich jest więc każdy znajdujący się pod władzą państwa polskiego. Oto katalog tych praw i wolności:

• Prawo do życia, jego podmiotem jest każdy człowiek a obowiązkiem państwa jest zapewnienie każdemu prawnej ochrony życia.

• Nietykalność osobista:  zakaz poddawania eksperymentom naukowym, torturom i okrutnemu nieludzkiemu traktowaniu i karaniu, zakaz pozbawienia wolności z wyjątkiem przypadków określonych ustawowo i nienaruszalność mieszkania.

• Prawo do rzetelnej procedury sądowej obejmujące: prawo do sądu, obrony zasada domniemanej niewinności, wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni wobec ludzkości.

• Prawo do ochrony prywatności zawierające: prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym.

• Wolność przemieszczania się na którą składa się: swoboda przemieszczania się po terytorium Polski i jej opuszczania, swobodny wybór miejsca zamieszkania i pobytu (wszystkie te wolności mogą podlegać ograniczeniom w ustawie o ile te ograniczenia pozostaną w zgodzie z ogólnymi postanowieniami konstytucji). Charakter bezwzględny mają: zakaz banicji, ekstradycji, prawo osiedlenia się na terytorium polski przez osoby, których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone z godnie z ustawą.

• Wolność sumienia i religii (wyznania) obejmuje m.in.: swoboda uzewnętrzniania religii, swoboda posiadania świątyń, czy prawo rodziców do zapewnienia dzieciom do wychowania zgodnie ze swoimi przekonaniami. Wolność sumienia nie jest tak szczegółowo unormowana w Konstytucji, przyjąć należy że odnosi się ona do swobody światopoglądowej- każdy może przyjąć wybrany przez siebie zespół poglądów i reguł moralnych i zgodnie z nimi postępować.

• Wolność wyrażania poglądów i opinii zaliczyć do niej można: wolność wyrażania poglądów, pozyskiwania informacji, oraz rozpowszechniania informacji. Owe wolności realizowane są przede wszystkim poprzez wolności prasy i druku.

• Prawo uzyskania w Polsce azylu lub statusu uchodźcy (dotyczy to jedynie cudzoziemców).

 

4. Wolności i prawa polityczne

• Prawa związane w życiu publicznym: prawo głosowania w wyborach i referendach, kandydowania w wyborach, dostępu do służby publicznej, inicjatywy ustawodawczej, składania skarg itp.

• Wolność zgromadzeń

Wolność zrzeszania, traktowana jako jedna z podstawowych zasad ustroju Rzeczpospolitej, gwarantuje: wolność tworzenia i działania partii politycznych, związków zawodowych, organizacji pracodawców oraz organizacji społeczno zawodowych rolników.

5. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

• Prawo własności

• Swoboda działalności gospodarczej

• Uprawnienia pracownicze: wolność wyboru i wykonywania zawodu, wyboru miejsca pracy, prawo minimalnego wynagrodzenia, pr. do wypoczynku, koalicji, czy bezpiecznych warunków pracy.

• Prawo do zabezpieczenia społecznego dotyczące tylko obywateli i odnoszące się do sytuacji niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo, wiek emerytalny, czy bezrobocie. Dodatkowo Konstytucja ustanawia prawo pomocy ze strony państwa dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.

• Prawo do ochrony zdrowia

• Prawo do nauki, które do 18 roku jest połączone z obowiązkiem nauki przy czym nauka w szkołach publicznych musi być bezpłatna. Z prawem do nauki łączą się trzy istotne wolności: wyboru szkoły (decyzja pozostawiona rodzicom), tworzenia szkół niepublicznych wszelkich szczebli, nauczania tzn. określania nauczanych treści, w każdym razie w odniesieniu do uniwersytetów.

Prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska 

6. Środki ochrony podstawowych praw i wolności

Ujęcie praw i wolności w Konstytucji ( nadanie im rangi konstytucyjnych praw podstawowych, pociąga za sobą doniosłe konsekwencje dla realizacji i ochrony tych praw i wolności.

Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest droga sądowa, tylko w tej procedurze możliwe jest ich dochodzenie przez jednostkę. Konstytucja ustanawia procedury służące ochronie tych praw i wolności:

• Skarga konstytucyjna, którą każdy może wnieść bezpośrednio do TK w razie naruszenia jego konstytucyjnych praw i wolności.

• Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich, z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

 

7. Podstawowe obowiązki

Katalog podstawowych obowiązków obejmuje:

• Obowiązek wierności Rzeczypospolitej, w którym kryje się też obowiązek troski o dobro wspólne, szczególną postacią tego obowiązku jest obrona Ojczyzny i obowiązek służby wojskowej.

• Obowiązek przestrzegania prawa , ciążący na każdym pozostającym na obszarze obowiązywania prawa.

• Obowiązek dbałości o stan środowiska, z czym łączy się ustanowienie procedury odpowiedzialności za spowodowanie szkody w tym stanie.

 

10.   Zasada 5 - cio przymiotnikowego prawa wyborczego

W państwach demokratycznych ukształtowały się zasady prawa wyborczego, które określa się też mianem przymiotników wyborczych. Minimalny ich katalog, rozstrzygający o demokratyzmie wyborów, obejmuje następujące zasady: powszechności, równości, bezpośredniości i tajności wyborów. Bywa on często rozszerzany o zasadę wyborów większościowych lub proporcjonalnych, a także o zasadę wolnych wyborów. Konstytucyjna regulacja zasad prawa wyborczego w Polsce nie jest jednolita. Zasady te są określone osobno dla poszczególnych wyborów, co podkreślone jest dodatkowo umieszczeniem postanowień dotyczących wyborów w rozdziałach poświęconych danemu organowi/organom. Artykuł 96 ust. 2 Konstytucji ustanawia dla wyborów do Sejmu zasady: powszechności, równości, bezpośredniości, proporcjonalności i tajności. Dla wyborów do Senatu art. 97 ust. 2 formułuje skromniejszy katalog zasad obejmujący: powszechność, bezpośredniość i tajność wyborów. Konstytucja w art. 62 znajdującym się w części rozdz. II poświęconej wolnościom i prawom politycznym zawiera regulacje dotyczące zasady powszechności. Ustala w nich granice czynnego prawa wyborczego w przypadku wyborów parlamentarnych i samorządowych na ukończonych najpóźniej w dniu głosowania 18 - stu latach. Granicę biernego prawa wyborczego ustalają zaś postanowienia zawarte w dalszych częściach Konstytucji. Dla kandydatów na posłów wynosi ona 21 lat (art. 99 ust. 1), na senatorów - 30 lat (art. 99 ust. 2). Chodzi tu zawsze o ukończenie wymaganego wieku najpóźniej w dniu wyborów. Konstytucja nie ustanawia katalogu zasad wspólnych dla wszystkich rodzajów wyborów, a regulacje ich dotyczące rozprasza w swoim tekście

Formuła wyborcza daje nam podstawy do przeprowadzenie klasyfikacji systemów wyborczych. Określa poparcie zdobyte w wyborach na mandaty w parlamencie. Na jej podstawie możemy wyróżnić:

• system większościowy

• system proporcjonalny

• system mieszany (semiproporcjonalny)

 

1. Pojecie prawa wyborczego i systemu wyborczego

„Prawo wyborcze” - ogół norm prawnych regulujących proces wyborów i ustalania ich wyników. Najczęściej termin „prawo wyborcze” (właściwie: prawa wyborcze) stosowany jest jako uprawnienie do głosowania. Wyróżnia się wówczas czynne i bierne prawo wyborcze.

Na prawo wyborcze w Polsce składają się:

• ordynacja wyborcza do Sejmu RP i do Senatu RP (prócz ustalenia zasad wyborów do izb reguluje też prowadzenie rejestru wyborców).

• ustawa o wyborze Prezydenta RP,

• ordynacja samorządowa, ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw,

• ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza, prezydenta miasta,

• ustawa o wyborach do Parlamentu Europejskiego.

„System wyborczy” – procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczenie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty. Podstawowe systemy wyborcze to: większościowy – mandat zdobywa ten spośród Kandytów, który uzyskał więcej głosów niż inni. Wyróżnić tutaj można system większości bezwzględnej – warunkiem wyboru jest otrzymanie przez kandydata więcej niż połowy wszystkich ważnych głosów w okręgu wyborczym. Większości względnej – mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał większą liczbę głosów niż inni. Inny system wyborczy to system proporcjonalny – który polega na rozdziale mandatów pomiędzy partie ( lub ugrupowania) dokonywany w sposób taki, iż mandaty rozdziela się proporcjonalnie do liczby ( odsetka) uzyskanych przez nie głosów. 

2. Funkcje wyborów

2. f. kreacyjno- selekcyjna – wskazanie konkretnych osób, kształtowanie osobowego składu określonych organów państwa

3. f. wyrażania woli wyborów (woli powszechnej), kreujemy skład osobowy parlamentu co do wizji państwa,

4. f. legitymacyjna – wybierając, dajemy upoważnienie do sprawowania naszej woli, osoby przez nas wybrane mają prawo wypowiadać się w imieniu narodu,

5. f. integrująca– w sensie społecznym integracja wokół poglądów, które wyrażają partie polityczne, zespolenie zbiorowego podmiotu suwerenności

6. f. konkretna – w momencie wyborów dokonujemy pewnej analizy, wybieramy tych, którzy nam odpowiadają, wybieramy tych,  których oceniamy dobrze.

7. funkcja polityczno –programowa wyrażenie preferencji i akceptacji elektoratu do zaprezentowanych w toku kampanii wyborczej programów politycznych zgłaszanych przez poszczególne ugrupowania

Ponadto:

- odtwarzają  obraz opinii publicznej

- wpływają  na wyłonienie stabilnej większości rządowej

- nowa funkcja tzw. petryfikacyjna, zmierzająca poprzez treść norm prawa wyborczego do wykreowania i zdeterminowania kształtu nowego systemu partyjnego. 

3. Zasada powszechności wyborów

Zasada powszechności określa krąg obywateli, którzy spełniając wymagane ustawą warunki mają prawo wybierania i bycia wybieranymi do organów przedstawicielskich. Dotyczy więc reguł na podstawie których funkcjonować będzie w praktyce pojęcie prawa wyborczego w znaczeniu podmiotowym. Czynne prawo wyborcze ma obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Bierne prawo wyborcze do Sejmu i Senatu przysługuje:

• obywatelowi polskiemu, mającemu prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat (w wyborach do Sejmu) i 30 lat - w wyborach do Senatu.

• bierne prawo wyborcze w wyborach prezydenckich przysługuje: obywatelowi polskiemu, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat, korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu.

Pozbawione praw wyborczych są osoby, które prawomocnym orzeczeniem sądu zostały pozbawione praw publicznych albo orzeczeniem TS zostały pozbawione praw wyborczych, a także osoby, które prawomocnym orzeczeniem sądu zostały ubezwłasnowolnione. 

4. Zasada równości wyborów

W sensie formalnym zasada ta oznacza, że każdy wyborca dysponuje jednym głosem a w sensie materialnym, że siła głosu każdego wyborcy jest równa. Zasada równości wyborów:

• dwa ujęcia: formalne (każdy wyborca ma jednakową liczbę głosów), materialne (siła głosu każdego wyborcy jest taka sama, czyli każdy wyborca w równym stopniu określa wynik wyborów),

• zasada równości jako zaprzeczenie głosowania wielokrotnego,

• w polskim prawie wyborczym jej obowiązywanie nie jest pełne (do Senatu wybory są równe tylko w ujęciu formalnym),

• gwarancje: ujęcie tylko w jednym spisie wyborców, obowiązek osobistego, pisemnego poświadczenia swoim podpisem odbioru karty do głosowania, jednolita norma przedstawicielstwa,

 

5. Zasada bezpośredniości wyborów

Zasada bezpośredniości oznacza, że wyborcy osobiście bez udziału pośredników dokonują  wyboru swoich przedstawicieli. Dlatego też wybory bezpośrednie nazywane są wyborami jednostopniowymi. Głosujemy na listę i kandydata. Zasada bezpośredniości:

• prawo każdego wyborcy do wskazania swojego przedstawiciela,

• wymóg wyłącznie osobistego uczestnictwa każdego wyborcy w wykonywaniu przyznanych mu praw

 

6. Zasada tajności wyborów

Zasada tajności prawa wyborczego odnosi się tylko do korzystania z czynnego prawa wyborczego (dotyczy aktu głosowania). Jest prawem a nie obowiązkiem. Istotę tajności stanowi zapewnienie głosującemu tajemnicy wyboru. Zapewnia to swobodę głosowania, swobodę podjęcia decyzji oraz gwarantuje poczucie bezpieczeństwa, że z powodu treści oddanego głosu nie spotkają go ujemne konsekwencje. Gwarancje zasady tajności prawa wyborczego: miejsce zapewniające tajność głosowania, wyborca wrzuca do urny kartkę do głosowania tak, aby strona zadrukowana nie była widoczna. 

7. Zasada proporcjonalnego systemu wyborczego

System proporcjonalny – uczestniczącym w wyborach podmiotom przyznaje się taka liczbę mandatów, która pozostaje w proporcjonalnym stosunku do liczby ważnie oddanych na nie głosów. Gówna wada to powodowanie nadmiernych dyferencjacji politycznej parlamentu, Może być częściowo niwelowana przez wprowadzenie tzw. klauzul zaporowych (progów wyborczych) eliminujących z parlamentu ugrupowania najsłabsze.

Zalety:

• w składzie organu przedstawicielskiego nie zachodzą takie deformacje, jak w systemie większościowym,

• lepsze zabezpieczenie interesów mniejszości,

• bardziej adekwatny model dla systemu nieustabilizowanego,

• większa sprawiedliwość demokratyczna

Wady:

• utrudnia sformułowanie rządu mającego poparcie parlamentu – koalicje,

• czasami występuje kłopot z samym funkcjonowaniem sejmu –

• łączy się z listami, wielopartyjnością, wielomandatowością systemu.

 

8. Zasada większościowego systemu wyborczego

System większościowy jest najstarszym systemem wyborczym. Istota wyborów większościowych sprowadza się do tego, że mandat (mandaty) w okręgu wyborczym przypadają temu stronnictwu (kandydatowi), które zdobywa większą liczbę głosów. Może występować w dwóch odmianach: większości względnej i bezwzględnej.

Zalety:

• większa stabilność rządzenia,

• eliminacja ugrupować skrajnych,

• obrany rząd ma bardziej jednorodny charakter. Nie jest konieczne tworzenie koalicji,

• stworzone okręgi 1 - mandatowe powodują lepszą identyfikację z wyborcami

Wady:

• silna deformacja układu politycznego w społeczeństwie,

• mniejszość pozbawiona reprezentacji politycznej,

• mniejsza sprawiedliwość z punktu widzenia współczesnej demokracji,

• nie jest to model właściwy dla nieustabilizowanego systemu partyjnego, ponieważ petryfikuje silne ugrupowani

 

9. Polityczne i jurydyczne rozumienie zasady wolności wyborów

Normowanie w konstytucji wolności wyborów jako odrębnej zasady funkcjonującej w ramach systemu wyborczego państwa, jest zbędne. Jej aspekt polityczny: wyrażający się w podkreśleniu odmienności wyborów przeprowadzanych w III Rzeczypospolitej już wielokrotnie był realizowany i jest powszechnie znany.  

Z kolei, aspekt jurydyczny, sprowadzający się m.in. do: zgłaszania kandydatur, swobody tworzenia i działalności partii politycznych, prowadzenia kampanii wyborczej, udziału w wyborach i wyrażania woli przez wyborców w tajnym głosowaniu - może być wyprowadzony wprost z norm konstytucyjnych. Wskazuje na to wyraźnie treść Ustawy Zasadniczej, a w szczególności art. 2 traktujący o demokratycznym państwie prawnym, art. 11 formułujący zasadę pluralizmu politycznego, art. 12 gwarantujący m.in. wolność tworzenia i działania stowarzyszeń, ruchów obywatelskich i innych dobrowolnych zrzeszeń, art. 52 ust. l zapewniający wolność poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, art. 54 zapewniający obywatelom wolność wyrażania poglądów i rozpowszechniania informacji, art. 57 regulujący wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich, art. 58 zapewniający wolność zrzeszania się, art. 100 określający podmioty uprawnione do zgłaszania kandydatów na posłów i senatorów; z kolei, zasadę tajności głosowania wymieniają art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 127 ust. l i art. 169 ust. 2.  

Tak więc, aktualny stan braku wymienienia przez Konstytucję RP zasady wolności wyborów nie oznacza, że wybory nie odbywają się w myśl jej reguł - można je bowiem "wyłowić" z obowiązujących przepisów Ustawy Zasadniczej. Ich uszczegółowienie następuje w treści ordynacji wyborczych jak i innych ustaw (np. w ustawie o partiach politycznych, ustawie "lustracyjnej", czy też prawie o stowarzyszeniach, prawie o zgromadzeniach).  

Przyjęcie przez system wyborczy zasady wolności wyborów, jak również  zakorzenienie się w świadomości społecznej reguł związanych z jej funkcjonowaniem, rodzi określone konsekwencje, których istota sprowadza się do stworzenia warunków zabezpieczających jej realizację. Biorąc pod uwagę fakt, że polityczny i jurydyczny sens zasady wolności zasadza się na wielu elementów, za niezbędne należy uznać funkcjonowanie tych, które dają gwarancję uczciwego przeprowadzenia całego procesu wyborczego, zezwalają na swobodę wyrażania przez wyborców ich woli, jak również sprzyjają występowaniu rywalizacji kandydatów i opcji programowych. Chodzi tu zatem o występowanie bezstronnych i fachowych organów wyborczych, demokratyczny tryb wysuwania i rejestracji kandydatów (list), demokratyczne reguły w zakresie formułowania programów wyborczych i prowadzenia kampanii wyborczej, brak przymusu wyborczego, gwarancje służące ochronie tajności głosowania, jak również określony tryb stwierdzania ważności wyborów (łącznie z kryteriami stosowanymi podczas realizacji tej procedury).