Okres wczesnego dzieciństwa

Obejmuje m.in. przedział wiekowy od urodzenia do 3 roku życia . Wyodrębniamy w nim dwie fazy:

1. Przypadający na 1 rok życia, która nazywana jest wiekiem niemowlęcym

2. Od 2 do 3 roku życia określaną jako wiek poniemowlęcy

Faza noworodkowa

W okresie niemowlęcym wyróżnia się pierwszy miesiąc życia jako okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku.. Okres ten to stadium noworodka. Dziecko musi się przystosować do:

1. Zmian temperatury

2. Nowego sposobu oddychania

3. Nowego sposobu przyjmowania pokarmów i wydzielania zbędnych produktów

- W chwili urodzenia dziecko waży przeciętnie 3,37 kg i mierzy około 51,2 cm.

- Noworodek ma charakterystyczne proporcje ciała: duża głowa z małą częścią twarzową
stanowi 30% masy ciała, długi tułów i krótkie kończyny.

- Inną charakterystyczną cechą jest duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym. Przejawem tego są włóknisto-chrzęstne spojenia kośćca czaszki wyczuwalne dotykowo; jest to spojenie kości czołowych i ciemieniowych tzw. ciemiączko duże (zrasta ok. 15 miesiąca) oraz kości ciemieniowych i potylicznych tzw. ciemiączko małe (zrasta w pierwszym kwartale życia)

Noworodek przyjmuje postawę leżącą asymetryczną; leżące na plecach dziecko zwraca głowę w jedną stronę, a jego kończyny są asymetrycznie tzn. wyprostowane po stronie w którą zwrócona jest głowa i przykurczone po drugiej stronie.

Wszystkie odruchy występujące u noworodka możemy podzielić na:

1. Wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego:

Ø Odruch źrenicowy (zwężanie się źrenicy pod wpływem światła)

Ø Mruganie (zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki)

Ø Ssanie

Ø Połykanie

Ø Wydalanie moczu i kału

2. Występujące tylko u noworodka i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego:

Ø Odruch Babińskiego (polegający na unoszeniu dużego palca przy podrażnieniu stopy)

Ø Odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej)

Ø Odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania)

Ø Odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie, tak że można dziecko unieść i oderwać od podłoża)

Ø Odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia)

Noworodka charakteryzują także naturalny rytm aktywności: snu i czuwania.

P.Wolff wyróżnił 6 różnych poziomów pobudzebnia- od głębokiego snu po krzyk:

Ø Sen głęboki- noworodek śpi, jeśli regularnie oddycha a zamknięte powieki nie ruszają się (taki sen zajmuje 8-9 godzin na dobę)

Ø Sen lekki- szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech (zajmuje podobną część dnia jak głęboki)

Ø Kiedy oczy są otwarte, ale nieprzytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce i noworodek drzemie

Ø Otwarte i przytomne oczy oraz uwaga skupiona na bodźcach wskazują na bierne czuwanie, które występuje przez 2-3 godziny

Ø Wyrazem aktywnego czuwania są otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktywności (ta forma czuwania z pojawiającym się krzykiem zajmuje 1-4 godziny na dobę)

Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, a zmniejsza ilość snu. Noworodki śpią 16-18 godzin na dobę, podczas gdy niemowlęta 13-14 godzin.

W okresie od urodzenia do końca wczesnego dzieciństwa następuje wyraźnie zmniejszenie się faz REM (szybki ruch gałek ocznych) od 50 do 20% ogólnego czasu snu. Od okresu średniego dzieciństwa faza REM zajmuje około 20% czasu snu. Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie: stan czuwania pojawia się raz na 3-4 godziny, zaś aktywny, głęboki sen występuje co 50-60 minut. Ten rytm jest uwarunkowany wewnętrznie, zaprogramowany biologicznie.

Zdolność sensoryczna noworodka:

Bodźce działające na zmysły:	Reakcje noworodka:
Równowagi	podniesione, kiedy płacze - uspokoja się
Dotyku	Dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie
Smaku	Potrafi odróżniź smaku: słodki, słony, kwaśny i gorzki (preferuje smak słodki)
Węchu	Reaguje na zapach pewnych pokarmów, tak samo jak dorosły; rozpoznaje zapach mleka matki; może lokalizować zapach i odwracać się od nieprzyjemnych zapachów
Słuchu	Preferuje dźwięki o czystych tonach; może odróżnić niektóre wzory dźwięków; różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej; odwraca się w kierunku dźwięku; preferuje dźwięki wysokie; wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki
Wzroku	Akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone; przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte

Ocena poziomu rozwoju narodzonego dziecka:

Ø Najczęściej stosowanym narzędziem oceniania jest skala Apgar, która dotyczy podstawowych funkcji organizmu jak częstość uderzeń serca, oddychanie, napięcie mięśniowe, odruch, zabarwienie powłok skórnych
(ocena noworodka bezpośrednio po porodzie )

Ø Skala Oceny Zachowania Noworodka Brazelthona służy ocenie zdolności dziecka do habituacji i bada: fizjologiczną reakcję na stres, kontrolę pobudzenia, napięcia mięśniowe oraz uwagę i relację społeczne

Ø Do oceny dojrzałości noworodka na podstawie cech zewnętrznych (m.in. koloru skóry, kształtu małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry) służy skala skonstruowana przez Farra:; skala Dubowitza oparta na uwzględnionych przez Farra cechach zewnętrznych oraz kryteriach neurologicznych (m.in. zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymania głowy)

Ø Skala Ballarda uwzględniająca kryteria fizyczne (meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne , narządy płciowe) i neuromięśniowe (postawa, ułożenie ramion)

Tego rodzaju badania pozwalają wyselekcjonować dzieci, które będą potrzebowały specjalnej opieki i uwagi w następnych okresach życia. Są to dzieci grupy ryzyka, którym grożą opóźnienia rozwojowe .

Noworodek donoszony- urodzony po 37 tygodniu ciąży o wadze ponad 2501 gr. Ma wykształcone wszystkie odruchy, samodzielnie oddycha

Wcześciak - urodzony przed 38 tygodniem ciąży o wadze poniżej 2500 gr.

Dystrofik - urodzony po 37 tyg ciąży o wadze poniżej 2500 gr.,ma wykształcone odruchy (przyczyną dystofii wewnątrzmacicznej jest nieprawidłowy przebieg ciąży, niewydolność łożyska, niedożywienie ciężarnej).

Zmiany rozwojowe niemowlęcia

Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne :
-w 1 roku życia dziecko nadal intensywnie się rozwija: procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi, asymilacja nad dysymilacją
-wzrost zwiększa się o 50%, a waga podwaja po 3-4 miesiącach
-od 6 miesiąca życia cechy funkcjonowania ustroju dziecka i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym ,ten okres nazywany jest „fazą bierności”
gdyż wiele cech niemowlęcia pozostaje nadal pod dominującym wpływem hormonów i typu metabolizmu z okresu płodowego
-okres między 5 a 7 miesiącem jest określany mianem „fizjologicznych urodzin”
-po nim następuje „faza ekspansji” której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem doskonalą się wówczas fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy organizmu, prowadząc do stanu równowagi zwanego homeostazą.

-intensywny rozwój tkanki tłuszczowej, co sprzyja termoregulacji
-szybki przyrost masy tkanki mózgowej
-wyżynanie się zębów mlecznych od 6 miesiąca do 3 roku życia

Niemowlęta po urodzeniu potrafią pływać ,w brzuchu mamy jest cały czas otoczony wodami płodowymi, dla niego przebywanie w wodzie jest naturalne. Od poczęcia woda mu towarzyszy optymalny czas, aby odruch pływania nie zanikł to 7 – 8 tydzień życia. Można wtedy wybrać się z dzieckiem na basen, tam prowadzone są nauki pływania dla niemowląt. Takie zajęcia umożliwiają lepszy rozwój ruchowy i fizyczny dziecka, a dokładniej koordynację ruchową. Dziecko jest silniejsze, ma sprawniejszy układ oddechowy i odpornościowy. Wzmacnia to również rozwój psychiczny i emocjonalny. Poprzez wspólne pływanie zwiększa się więź między dzieckiem i rodzicami.

Rozwój postawy ciała, lokomocja, chwytanie i manipulacja :

- Rozwój psychoruchowy (powiązanie psychiki i motoryki w rozwoju niemowlęcia) umiejętność panowania nad postawą ciała oraz wszelkiej zmiany w zakresie motoryki (lokomocja, chwyt, manipulacja) przebiegają zgodnie ze stałą, typową kolejnością, wyznaczoną przez 3 kierunki rozwoju:
1. cefalokaudalny (oznacza że rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięsni szyi),
następnie rozwijają się części tułowia (ruchy rąk, ruchy tułowia), a na końcu nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)
2. proksymodystalny (oznacza ,że zmiany postępują
w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie położone blisko kręgosłupa,
następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców
3. łokciowo-promieniowy (oznacza ,że w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od piątego małego palca dłoni do kciuka).

W badaniach stwierdzono również dwie prawidłowości rozwoju ruchowego:
1. Przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych(noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała, zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi na ten bodziec odwrócić głowę)
2. Wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych, np. spostrzeganie, sięganie, chwytanie).

Percepcja

E.J. Gibson: dziecko identyfikuje ważne dla siebie bodźce z otoczenia, nie reaguje na wszystkie jednakowo, uczy się dostrzegać elementy stałe otoczenia, uczy się reagować specyficznie na daną rzecz
-niemowlę do 3 miesiąca widzi tylko na odległość 21 cm, dopiero po roku ostrość widzenia dziecka dorównuje dorosłemu, dziecko od początku kieruje swoją uwagę na najważniejsze elementy rzeczywistości, noworodek odróżnia kolor czerwony od zielonego a w wieku 3 miesięcy rozróżnia cztery podstawowe barwy przy czym preferują barwę żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej
-między 1 a 3 miesiącem widzi nie tylko szczegóły, ale dostrzega organizację obrazu
-między 3 a 5 miesiącem zaczyna widzieć głębię
(dobrze widzi ją dopiero w 13 miesiącu- widzenie stereoskopowo- binakularne)
- percepcja ma charakter intermodalny – istnieje związek między wzrokiem a słuchem

Czynności eksploracyjne – nastawienie receptorów, zbliżanie się do przedmiotu, manipulowanie nim – zaspokojenie potrzeb poznawczych.

J.Piaget : Właściwe eksplorowanie przedmiotów zaczyna się w stadium inteligencji sensoryczno – motorycznej:
1) dziecko stosuje wiele schematów czynności do jednego przedmiotu
2) przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia różnych
właściwości przedmiotu
- eksploracja nie jest tu jeszcze działaniem ukierunkowanym na cel
- w eksploracji dziecko stosuje 2 rodzaje środków: przekształcająco – odtwarzające (dostrzeganie własności obiektu, które nie został wykryte przy pierwszym zetknięciu z nim) oraz klasyfikujące (przyporządkowanie obiektu do jakiejś klasy)
- eksploracja ma ważne znaczenie dla rozwoju, zależy od cech podmiotu (dziecka) oraz cech przedmiotu (nowość, złożoność); to, na co dziecko kieruje uwagę zależ
też od jego środowiska (dzieci z domu dziecka badają bardziej osoby, dzieci wychowane w normalnej rodzinie badają bardziej przedmioty)
- dorośli mogą stymulować eksplorację, co pozytywnie wpływa na rozwój; powinni używać bodźców fizycznych (wskazywanie) a nie werbalnych
- eksploracja pozwala na wytworzenie prymitywnego postrzegania świata, fizyki i mechaniki, dziecko odkrywa, że ludzie są istotami myślącymi i czującymi, tworzy się zalążek dziecięcej teorii umysłu
-eksperymentalne badana J.Kajsera wykazały ,że eksploracja dziecka może być skierowana na obiekty fizyczne lub osoby zależności od ich częstości występowania w otoczeniu dziecka
- J. Astington – proces odkrywania umysłu: 3 mies. – społeczny uśmiech, 5 mies. – różnicowanie ekspresji podstawowych emocji, 7-8 mies. – lęk społeczny, 9 mies. – zabawa „daj-masz”

Rozwój wokalizacji według Starka:

-Dziecko przed urodzeniem zapoznaje się z dźwiękami, po urodzeniu rozpoznaje głos matki i potrafi odróżnić go od głosu innej kobiety
-Noworodki preferują te akustyczne cechy strumienia wypowiedzi które występowały w wypowiedziach ich matek w okresie ciąży (stwierdzenie S.De Casper i M.Spence)
-Już w 1 miesiącu dziecko różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się początkowo spółgłoską np. p-b, a różnicowanie to jest kategoryczne, podobne do różnicowania przez dorosłych.
-Dzieci mają „wbudowaną” zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej lub, że uczą się jej bardzo szybko
-Do komunikowania się z otoczeniem dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne, używając takich środków jak: płacz, spojrzenie, ruch ciała, gesty, mimika ,wokalizacja(produkowanie dzwięków mniej czy bardziej zbliżonych do dzwięków mowy)
-Już K.Darwin sądził, że płacz u noworodków rozwinął się jako środek dostarczania matce informacji o stanie dziecka
-Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku oraz opisano ich funkcje

• Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym,
  przerywanym krzykiem

• Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem,
  którego siła narasta; jest głośny, przeraźliwy, ostry.

• Płacz gniewny oznacza się silnym podnieceniem,
  poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami
  i długim czasem trwania

-Około 4 miesiąca dziecko płacze,gdy dorosły przestaje się z nim bawić
-W 5 miesiącu wzmaga się krzyk, gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę
-W 9 miesiącu dziecko płacze, gdy opiekunka zbliża się do innego dziecka

Niemowlę bardzo dużo je. Jest to zrozumiałe, ponieważ tempo jego rozwoju stawia mu takie wymagania.
W pierwszym okresie życia konieczne jest karmienie naturalne, z piersi matki. Pokarm, który niemowlę wysysa z piersi, jest czysty biologicznie i nie zainfekowany. Pokarm ma stałą ciepłotę, przez cały czas ssania. Nigdy nie jest popsuty.

Jeżeli chodzi o skład chemiczny pokarmu kobiecego, to może on się dość znacznie różnić. Nie zawsze jest pełnowartościowy - zależy to od wieku, stanu odżywiania matki i innych cech indywidualnych. Jednak w normalnych warunkach skład chemiczny pokarmu jest najkorzystniejszy dla dziecka.
Pokarm ten zawiera ciała odpornościowe i dlatego dzieci karmione piersią mniej chorują, są bardziej odporne na infekcje.

Trzeba jednak pamiętać, że w niektórych przypadkach istnieje ważna potrzeba dokarmiania dziecka. Chodzi głównie o składniki budulcowe i witaminy. Każde niemowlę powinno być dość wcześnie dokarmiane, poza pokarmem matki otrzymywać witaminy i pożywienie zawierające sole mineralne.

Niemowlę ma bardzo małe rezerwy pokarmowe. Musi być karmione często, początkowo sześć razy na dobę, a wcześniaki nawet częściej. Kiedy jest głodne, jego pobudzenie, niepokój są tak duże, że tylko nakarmienie może je uspokoić. Kilka razy dziennie powtarza się więc taki cykl: uczucie dojmującego głodu - kontakt fizyczny z matką - uczucie nasycenia się. Powstaje więc sprzężenie tych miłych doznań z obecnością matki. I to jest m.in. napęd rozwoju emocjonalnego.

Bliski fizyczny i psychiczny kontakt dziecka z matką wpływa na powstanie i rozwój więzi emocjonalnej między tymi dwoma istotami. Rozwój uczuciowy, który jest najtrudniejszy do zbadania, ma ogromne znaczenie zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Matka, karmiąc piersią, stwarza dziecku okazję do kontaktu fizycznego poprzez dotyk policzka do skóry, dotyk wargami, językiem itp. Temu dotykowi towarzyszą zapach ciała matki i jej głos. Dziecko poznaje bardzo szybko cechy indywidualne matki i na nie żywo reaguje.

S. Voltera i R. Eryting przedstwili kategoryzacje gestów, wyróżniając dwie ich grupy:
1.Gesty wskazujące –pojawiają się w okresie między 9 a 13 miesiącem życia dziecka i wyrażają prośbę o przedmiot , podawanie pokazywanie i wskazywanie przedmiotu dorosłemu
2.Gesty reprezentujące- tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki,
którym odpowiadają znaczenia
Gesty te zastępują bądź reprezentują informacje i występują powyżej 14 miesiąca życia

Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, polegająca na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie. G.Butterworth wyróżnia dwa rodzaje gestów w komunikacji ostensywnej, a mianowicie:
1.Protoimperatywy służące wpływaniu na interlokutora w celu uzyskania wskazywanego obiektu
2.Protodeklaratywy będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy
i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy

Zdaniem I. Vili gesty wskazywania pomagają niemowlętom w wieku:

• 6-7 miesięcy osiągnąć rzecz, której pragną

• 8-10 miesięczne niemowlęta przez gest skupiają zainteresowanie partnera na obiekcie, którym są zainteresowane

• 12-16 miesięczne zaczynają łączyć gesty i wiążą je ze słowami

Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi:

Poprzez konwersacjo podobne kontakty dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka.

K.Nelson stwierdził, że jeśli matka używa języka przede wszystkim do nazywania obiektów, a więc w sposób referencjalny (mający odniesienie do przedmiotów, obiektów w rzeczywistości), to dziecko skupione jest na przypisywaniu nazw obiektom, jeśli zaś matka używa języka w sposób ekspresyjny (wyrażający emocje) do sterowania zachowaniem dziecka, częściej używa ono słów do określania relacji społecznych.

Rozwój umiejętności i porozumiewania się małego dziecka z dorosłymi opisują koncepcje K.Kayc i C.Trevarthena.
Zdaniem Kaye, we wczesnym okresie rozwoju rodzice są odpowiedzialni za włączenie dziecka w interakcję, dostarczenie kontekstu i wsparcia dla komunikacyjnego zachowania dziecka. Dopasowanie zachowań dziecka i dorosłego stanowi podstawę poznawczego rozwoju dziecka.
Trevarthen nie przypisuje dorosłym tak dużej roli, wskazując na znaczenie wrodzonych zdolności. Już kilkutygodniowe niemowlęta zachowują się odmiennie w kontaktach z przedmiotami (śledzą je, sięgają po nie) i z osobami(uśmiechają się, machają rękami, poruszają ustami) .
Trevarthen nakreślił linię rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie: od intersubiektywności pierwotnej kiedy to dziecko interesuje się osobami i aktywnie uczestnicząc w interakcji, kieruje pod ich adresem gesty, miny, spojrzenia; przez zainteresowanie tylko przedmiotami które stają się środkami społecznej interakcji; do wtórnej intersubiektywności kiedy to dziecko dzieli zainteresowania między osoby i przedmioty oraz zaczyna wokalizować w odpowiedzi na zachowania matki
( przejawia naturalne reakcje zwrotne )

Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia:

-w 1miesiącu dzieci reagują na podniecenie czy niepokój osoby, która je karmi i odmawiają przyjęcia pokarmu
-w 2 miesiącu dziecko ożywia się w kontakcie z dorosłymi, uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania
-w 3 miesiącu niemowlę odwzajemnia uśmiech dorosłego
-w 4 miesiącu dzieci wyrażają niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nich uwagi
-w 5 miesiącu reaguje strachem na nieznane osoby
-w 7-8 miesiącu próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego, płacze, gaworzy
-w 10 miesiącu naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy

Emocje odgrywają istotną rolę w ustalaniu relacji z dorosłymi, a także w eksplorowaniu otoczenia i tworzeniu obrazu własnej osoby.

Podstawą wzajemnej relacji dziecko-dorosły jest umiejętność wyrażania przeżyć i odczytywania zewnętrznych wyrazów emocji partnera interakcji. Dziecko w:
-1 miesiącu wyraża mimicznie (uśmiechem) takie stany emocjonalne jak radość czy zadowolenie
- 3-4 miesiącu mimicznie wyraża złość i smutek
-7 miesiącu strach
-pod koniec 1 roku życia nieśmiałość i wstyd

Matka reaguje na mimiczne wyrazy stanów emocjonalnych niemowlęcia, przy czym im częściej wzmacniane są emocje pozytywne, tym częściej pojawiają się wyrazy mimiczne pozytywnych emocji.

Dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia, ale wyraźne jego przejawy w postaci nieufności wobec obcych, a także śmiałości przejawianej u boku opiekuna, czy protestu przeciwko rozstaniu z matką obserwować można w drugim półroczu 1 roku życia.

W wyniku badań M. Ainsworth wyodrębniono 3 typy przywiązania:
1.dzieci lękowe-unikające, które nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z matką, ale gdy wraca, unikają jej
2.dzieci ufnie przywiązane, wykazują negatywne emocje, gdy matka je opuszcza
i reagują entuzjastycznie na jej powrót
3.dzieci lękowo ambiwalentne wykazują silne emocje negatywne w trakcie rozstania z matką, reagują agresją przy jej powrocie

Wytworzenie się przywiązania zależy od wrażliwości matki na potrzeby dziecka,
ale również od temperamentu dziecka
(dzieci częściej reagujące strachem silniej negatywnie reagują na rozstanie z matką)
Przywiązanie ma wpływ na rozwój kompetencji poznawczych i społecznych dziecka: czując się bezpiecznie eksplorację otoczenia fizycznego i społecznego.
Pojawia się również reakcja na inne dzieci, niemowlę zaczyna obserwować inne dzieci, uśmiechać się do nich, w trzecim kwartale gaworzy do nich ,naśladuje ich ruchy, daje zabawkę, reaguje protestem na jej zabranie.