Temat naszej pracy brzmi: Kształtowanie się europejskich systemów politycznych – perspektywa historyczna .

DEMOKRACJA ATEŃSKA

Mówiąc o systemach politycznych należy cofnąć się do VI w. p.n.e., kiedy to
w Atenach zapoczątkowano rozwój demokracji. To właśnie w tym greckim polis narodziła się tak zwana "demokracja idealna". Termin demokracja pochodzi od słów demos ,,lud” i kratos ,,władza”, czyli ,,władza ludu”. Zasadniczym elementem systemu stały się: Zgromadzenie Ludowe, Rada Pięciuset, rozumiana jako rząd oraz rada przysięgłych. W pracach tych instytucji miał prawo brać udział każdy wolny obywatel Aten. Ustrój demokracji ateńskiej ostatecznie wykształcił się w II połowie V w p.n.e. za czasów rządów Peryklesa, który przez kilkanaście lat pełnił urząd stratega. Warto zaznaczyć, że w Atenach, w połowie V w p.n.e. mieszkało około 300 tys. ludzi,
z czego prawa obywatelskie miało 45 tys. Praw obywatelskich nie mieli: cudzoziemcy, niewolnicy i kobiety. Jeden z największych filozofów greckich, Platon, w swojej klasyfikacji ustrojów demokratycznych umieszczał bardzo nisko w hierarchii wartości, tuż przed tyranią. Dla niego była ona władzą tłumu (pospólstwa), które kierowało się nie dobrem państwa, ale dobrem własnym. Jego klasyfikacja ustrojów, od najlepszego do najgorszego, wyglądała następująco:

1.timokracja– rządy odważnych
2. oligarchia – rządy bogatych
3. demokracja – rządy tłumu
4. tyrania – rządy tyrana

Demokracja ateńską tworzą:
- Zgromadzenie Ludowe - decydowało o najważniejszych sprawach państwa
- 9 archontów - pełniło urząd honorowy
- Rada Pięciuset - załatwiała bieżące sprawy państwowe.
-Sąd przysięgłych - rozstrzygał większość spraw sądowych.
-Areopag - rozstrzygał sprawy sądowe o zabójstwa
-Kobiety, niewolnicy i cudzoziemcy nie mieli praw obywatelskich¹

Demokracja bezpośrednia polega na tym, że wszyscy obywatele decydują o sprawach państwa. Gdy porównuje się demokrację ateńską z dzisiejszą, można dostrzec wyraźne różnice:
1. Demokracja ateńska była demokracją bezpośrednią, nie znano instytucji demokracji pośredniej.
2. W demokracji około 1/6 obywateli miała prawa obywatelskie.
3. W Atenach nie było partii politycznych, które bronią interesów różnych grup obywateli.
4. W demokracji ateńskiej o obsadzie większości urzędów decydowało losowanie.
5. Kobiety w Atenach były pozbawione praw obywatelskich.²

REPUBLIKA RZYMSKA

Kolejnym ważnym system politycznym była republika rzymska.
W  momencie obalenia ostatniego króla Rzym dysponował rozległym (jak na miasto-państwo) terytorium, silną armią i szerokimi kontaktami handlowymi
i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również
z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz
z odległą Kartaginą. Czynniki te umożliwiały Rzymowi reformę życia politycznego
i rozwój gospodarczy.³

Pierwszym krokiem było zniesienie władzy królewskiej i wprowadzenie urzędu interrexa, który urzędował wtedy, kiedy zabrakło na skutek nieprzewidzianych okoliczności najwyższych urzędników. Zachowano natomiast tzw. rexsacrorum, który miał powierzoną opiekę nad kultem religijnym. Ponadto oficjalnie władzę suwerenną w Rzymie przejął lud rzymski który swoje prawo realizował na zgromadzeniach. Jednakże ta piękna idea demokratyzacji życia publicznego, nie do końca została odzwierciedlona. Pośrednie głosowanie poprzez kurie, centurie i tribus, powodowało iż władza w Rzymie należała do jedynie wąskiej grupy patrycjuszy, którzy swoimi głosami mogli z łatwością podejmować decyzje, bez pytania się o sprawy plebejuszy. To z kolei prowadziło później wielokrotnie do konfliktów między patrycjuszami,
a plebejuszami.
W bardzo wczesnej republice najwyższą władzę posiadał jeden urzędnik, praetormaximus ("idący na czele"), który urzędował przez jeden rok i był wyposażony w najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą i wojskową (imperium). Mógł on być wybrany jedynie spośród patrycjuszy.⁴

W  niedługim czasie, ściśle nieokreślonym, został on zastąpiony przez wybieralnych na okres roku, dwóch konsulów (consul), którzy wyposażeni zostali
w dużą, lecz równą władzę. Był to początek stosowanej w republice rzymskiej kolegialności magistratury. Najwyższą jednak władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat, który kontrolował wszelkie dziedziny życia państwa. Można tym samym powiedzieć iż republika rzymska, nie była państwem każdego obywatela, lecz republiką arystokratyczną, gdzie przywileje i władza leżały w rękach patrycjuszy. 
Wyjątkowym urzędem, który powołano zaraz po wprowadzeniu konsulów był dyktator (dictator). Urząd ten utworzono głównie ze względu na bardzo ciężką sytuację polityczną tego okresu, kiedy w państwie istniał istny chaos wewnętrzny. Dyktator był mianowany przez konsula na okres sześciu miesięcy i wyposażony
w nieograniczoną władzę, mającą mu umożliwić wyprowadzenie państwa z kryzysu.

Wkrótce pojawiły się nowe instytucje administracyjne, które pośrednio były wynikiem wspomnianego konfliktu pomiędzy społecznością plebejską,
a patrycjuszowską (tzw. I secesja). Patrycjusze, którzy posiadali władzę, pieniądze oraz ziemie, uciskali plebejuszy poprzez utrudnianie im dostępu do ziem oraz uniemożliwianie piastowania urzędów. Wynikiem tego było wyodrębnienie posady trybuna ludowego (w 494 roku p.n.e.) i edyla. 

Sprawowanie urzędów w republice nie dawało żadnych materialnych korzyści. Było wręcz odwrotnie. To urzędnicy ponosili ogromne koszty, celem wystawienia odpowiedniej liczby imprez dla ludności czy dostarczenia im podstawowych wygód życia codziennego. W ten sposób aktywny i hojny urzędnik mógł zapisać się
w pamięci rodaków i liczyć na gratyfikację, w postaci poparcia o kolejne stanowisko
w politycznej karierze.

W  wyniku podboju świata śródziemnomorskiego i wywołanych tym przeobrażeń społecznych tradycyjny ustrój Rzymu zaczął się załamywać. Zalążki tego procesu wystąpiły już wprawdzie wcześniej, ale dopiero stworzenie imperium przyspieszyło kryzys ustrojowy. Rzym formował się w pierwszych wiekach republiki w oparciu o wzory miasta-państwa, którego cechą była jednoroczność (annuitas) urzędów republikańskich i bezpośredni udział obywateli w życiu politycznym państwa. W miarę jednak, jak Rzym w III i II wieku p.n.e. przeobraził się w wielkie imperium, podstawowe organy, takie jak senat, magistratura czy zgromadzenie ludowe, zaczęły pracować wadliwie. Niesamowity rozwój terytorialny państwa rzymskiego pozwalał wysokim grupom społecznym na powiększanie swojego majątku kosztem biedniejszych warstw. Bogaci nabywali wielkie majątki ziemskie, w których pracowali niewolnicy, masowo sprowadzani z różnych części państwa. Drobni posiadacze ziemscy, stanowiący trzon armii, przebywali długo na wojnie. Fakt ten wykorzystywali bogaci, którzy zagarniali ich majątki. Utrata majątku doprowadzała do upadku średniozamożnych Rzymian poniżej cenzusu majątkowego. To z kolei nie pozwalało im na wstępowanie do armii. Sytuacja ta w masowej skali mogła mieć tragiczne skutki dla całego państwa.

Ogrom imperium oraz prowadzenie ciągłych walk na wszystkich granicach zmusiły Senat do poszukania drogi uzdrowienia państwa. Zaakceptowano reformy Gajusza Mariusza, wedle których utworzono armię zawodową. Od tego momentu wojsko rzymskie było złożone przeważnie z biedoty oraz proletarii. I właśnie te zmiany najbardziej osłabiły rolę Senatu w Rzymie. Armia rzymska, bowiem, stała się narzędziem w rękach demagogicznych oraz zwycięskich wodzów. To ich osobowość pociągała masy żołnierzy, wywodzących się przecież w zdecydowanej większości z biedoty. To dzięki ich geniuszowi zdobywali łupy oraz wspinali się po drabinie społecznej. Czynnik ten zaczął rozsadzać republikę od środka.

USTRÓJ FEUDALNY

Ustrój feudalny jest kolejnym istotnym systemem politycznym. Feudalizm oznacza ustrój społeczno-polityczny i charakterystyczny dla niego system gospodarczy, oparty na stosunkach zależności pomiędzy panem feudalnym i jego poddanymi czyli chłopami.
Początki kształtowania się stosunków lennych związane są z państwem Karola Wielkiego. Władca ten prowadząc liczne wojny potrzebował dużej siły zbrojnej. Do służby wojskowej na rzecz króla pociągani byli jedynie ludzie od nikogo niezależni. Jednak w niespokojnych czasach wczesnego średniowiecza rozpowszechniły się akty komendacji. Ludzie wolni (najczęściej chłopi), szukając poczucia bezpieczeństwa, oddawali się w opiekę możnym w zamian za świadczenia gospodarcze. Karol Wielki chcąc zwiększyć liczebność swojej armii, uczynił możnych odpowiedzialnymi za służbę wojskową zależnych od nich rycerzy. Od tej pory przybywali oni na wezwanie króla z pocztem zbrojnych. Musieli mieć jednak wystarczające środki na ich uzbrojenie, tym bardziej, że rozpowszechnienie jazdy bardzo podrażało koszty ekwipunku. Dlatego rozdawnictwo monarszej ziemi stało się najlepszym sposobem tworzenia i utrzymania armii. Ziemię nadawaną wojownikom w zamian za służbę wojskową nazywano po łacinie beneficjum. Później upowszechnił się termin feudum oraz pochodzące z języka niemieckiego, pojęcie lenno. W ten sposób na bazie dawnego aktu komendacji zaczął się tworzyć nowy rodzaj stosunku zwany lennym, opierający się na obowiązku służby wojskowej.⁵

Na skutek tych procesów zaczęła się wykształcać grupa lenników królewskich. Ci wielcy panowie, dysponujący często olbrzymimi posiadłościami zaczęli nadawać część swoich dóbr w lenno innym, tworząc grupy zależnych od siebie rycerzy. Również często lennicy drugiego stopnia mieli swoich lenników. W ten sposób zaczęła się tworzyć charakterystyczna drabina feudalna. Na jej szczycie stał król jako najwyższy senior czyli suzeren. Pod sobą miał swoich wasali, którzy z kolei mogli być seniorami dla swoich wasali. Taka struktura mogła być kilkustopniowa. Senior nadawał swojemu wasalowi ziemię, czyli lenno, wraz z zamieszkującą je ludnością, gwarantował wasalowi opiekę i ochronę przed nadużyciami. Natomiast w zamian wasal zobowiązywał się do służby wojskowej, wierności i służenia radą seniorowi. 

Pierwotnie były to nadania czasowe, śmierć seniora lub wasala powodowała unieważnienie tego nadania. Później nadanie stało się dziedziczne. Syn seniora honorował nadanie ojca, a syn wasala obowiązki wynikające ze stosunku lennego swojego rodziciela.

Wzrostowi pozycji feudałów sprzyjało rozpowszechnienie immunitetów. Były to przywileje nadawane przez władcę swoim wasalom, polegające na zwolnieniu ze świadczeń pieniężnych na rzecz władcy (immunitet ekonomiczny) oraz na przekazaniu panom feudalnym prawa do sądownictwa na własnym terenie (immunitet sądowniczy).

W teorii drabina feudalna wydaje się być konstrukcją bardzo prostą, w rzeczywistości nie była to struktura ani prosta ani uporządkowana. Jeden wasal mógł mieć więcej niż jednego seniora. Kiedy dochodziło do walk między nimi mógł dotrzymać wierności tylko jednemu. Zdarzało się nawet nieraz, że lennik seniora z racji posiadania jednych dóbr mógł być jednocześnie jego panem zwierzchnim w innych dobrach. Rodził się również problem zwierzchności króla nad lennikami jego wasali. W systemie kontynentalnym upowszechniła się zasada, że "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem". To prowadziło do osłabienia pozycji króla, decentralizacji państwa i w konsekwencji do rozdrobnienia feudalnego. Inaczej było w Anglii tam istniała zasada "wasal mojego wasala jest moim wasalem".

Ziemie lenne przekazywano wasalowi wraz z zamieszkującą je ludnością, która podlegała zwierzchnictwu właściciela ziemi. Nastąpił specyficzny rozdział własności (własność podzielona: dyspozycyjna i użytkowa). Panowie feudalni dysponowali ziemią, którą użytkowali chłopi. Z racji jej użytkowania chłopi musieli ponosić świadczenia na rzecz pana feudalnego, czyli rentę feudalną. Były trzy podstawowe rodzaje renty feudalnej:

- renta naturalna czyli danina - chłop oddawał część swoich plonów

- renta odrobkowa czyli pańszczyzna - przymusowa praca na polu pana

- renta pieniężna czyli czynsz

Specyficzną formą renty feudalnej była dziesięcina. Stanowiła ją dziesiąta część plonów oddawana na rzecz Kościoła.

W dobrach obdarzonych immunitetem prerogatywy władzy monarszej przejmował pan feudalny. Nie tylko był właścicielem ziemi ale i poborcą podatkowym oraz sędzią. Zależność chłopów wyrażała się w oddawaniu renty feudalnej, sprawowaniu władzy sądowniczej przez pana feudalnego, ale również w ograniczeniu wolności osobistej chłopów.

W klasycznej formie feudalizm, rozumiany jako stosunki lenne, ukształtował się we Francji. Do innych państw europejskich; Anglii, Niemiec Hiszpanii dotarł później i w zmodyfikowanej formie. Nie wytworzyła się tam aż tak skomplikowana drabina lenna, ani nie została zniesiona zwierzchność monarchy nad wasalami niższego rzędu. W Europie Środkowej i w Skandynawii do końca średniowiecza właściwie system feudalny (w jego węższym rozumieniu) się nie wykształcił.⁶

ABSOLUTYZM I ABSOLUTYZM OŚWIECONY

Odmiennym system politycznym był absolutyzm, który  oznaczał pełną władzę skupioną w rękach monarchy, który dodatkowo uosabiał ideę władzy - w tej postaci kwitł we Francji a jego najwybitniejszym przedstawicielem był Ludwik XIV. Tymczasem absolutyzm oświecony czerpał z filozoficznego dorobku oświecenia i myśli dotyczącej organizacji władzy i stosunków pomiędzy władzą a społeczeństwem. Nawiązując do idei umowy społecznej, wyłożonej między innymi przez J.J. Rousseau, absolutyzm oświecony zakładał, że władza pochodzi od ludu, który na skutek umowy społecznej przyczynia się do istnienia państwa i przekazuje władze w ręce monarchy. Tym samym, władca - monarcha, jest pierwszym i najważniejszym sługą państwa (ale nie ludu czy narodu). Z drugiej strony władca zachowuje wszystkie swe prerogatywy właściwe dla absolutyzmu jeśli chodzi o formy sprawowania władzy. Władza monarsza jest sprawowana poprzez urzędy - absolutyzm oświecony był więc czasem rozkwitu administracji i biurokracji. Monarcha jest też gwarantem przywilejów i przyznanych praw, do których, po doświadczeniach wojen religijnych, za najważniejsze uznawano swobodę wyznania. Okres absolutyzmu oświeconego to też czas rozwoju nowożytnej myśli wojskowej i armii.

Absolutyzm oświecony to forma rządów i ustroju państwa w wielu państwach Europy XVIII wieku. W najpełniejszej postaci realizowany był w Austrii i Prusach, ale także w Rosji, w Hiszpanii i Portugalii. W przypadku Austrii, Prus i Rosji przyczynił się do znacznego wzrostu potęgi tych państw, co między innymi poskutkowało doprowadzeniem do rozbiorów Polski. Kres okresowi absolutyzmu oświeconego postawiła Wielka Rewolucja Francuska i wojny okresu napoleońskiego,. Najwybitniejsi przedstawiciele absolutyzmu oświeconego to Fryderyk II Wielki król Prus, arcyksiężna Maria Teresa i Józef II, władcy Austrii oraz Katarzyna II Wielka - caryca Rosji.

MYŚL POLITYCZNA W OKRESIE OŚWIECENIA

Wiek XVIII słusznie nazywany był „wiekiem rozumu”. To wtedy żyli i działali Isaac Newton i francuscy encyklopedyści. Wtedy też powołano „Collegium Nobilium” i Komisję Edukacji Narodowej. Przede wszystkim jednak wiek XVIII był „wiekiem filozofii” i epoką Oświecenia.

Oświecenie było okresem w dziejach kultury europejskiej (od końca XVII wieku od początków wieku XIX). Jego filozofia ukształtowała się pod wpływem idei racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu, a także nauk ścisłych. Oświecenie było przepełnionym ideą postępu wiekiem rozumu, traktowanego jako narzędzie poznania świata i krytyki tradycyjnej wiedzy. W oświeceniowej myśli społeczno - politycznej ważną funkcję pełniły: liberalna koncepcja jednostki, pojęcie umowy społecznej, konstytucji, podziału władz oraz rządów prawa. Dużo uwagi poświęcano też definicji i kształtowi państwa.

Państwo jest suwerenną organizacją polityczną społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach. Jego głównym składnikiem jest hierarchiczna władza publiczna, dysponująca wobec obywateli aparatem przymusu. Z pojęciem państwa nierozerwalnie związane jest pojęcie jego „ustroju”, czyli metody sprawowania rządów i ogólnej (szerszej) „koncepcji państwa”. Opracowaniem tej właśnie „koncepcji” zajmowało się wielu oświeceniowych filozofów i myślicieli.

John Locke (1632 – 1704), filozof angielski był prekursorem utylitaryzmu - uważał, że człowiek powinien zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, opowiadał się za tolerancją religijną i stwierdzał, że wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może być narzucana przez władzę. Swoją koncepcję państwa wywodził z umowy społecznej. Był zwolennikiem podziału władzy oraz rządu działającego w określonych prawem granicach. Uważał, że władza, która przekracza swoje uprawnienia, prowokuje słuszny opór obywateli i rewolucję. Opracował więc koncepcję państwa liberalnego, nie krępującego inicjatywy gospodarczej obywateli i opartego na zasadach tolerancji i poszanowania własności. Postulował rozdzielenie państwa od kościoła i uczynienie go całkowicie neutralnym wobec religii.

Jednym z głównych przedstawicieli epoki był w świeceniu Monteskiusz. Baron, (1689 – 1755), francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny w dziele „O duchu praw” przedstawił bowiem teorię dotyczącą istoty i powstania państwa i prawa oraz koncepcję organizacji państwa praworządnego. Uważał, że państwo powstało na mocy umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa  i wolności. Powinno więc działać tylko, gdy powyższe wartości są zagrożone. Podkreślał polityczną wolność obywateli, polegającą na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”. Postulował wolność myśli, sumienia, słowa i  druku oraz jasny i trwały trójpodział władz (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Był zwolennikiem ustroju republikańskiego i monarchii konstytucyjnych.

W podobnym duchu wypowiadał się angielski prawnik, filozof i ekonomista Jeremy Bentham (1748 – 1832). Był on inicjatorem reformy prawa karnego i jednym z głównych przedstawicieli liberalizmu i utylitaryzmu. Głosił tezę o równości ludzi i podobieństwie ich natury, a także przekonanie, że dążenie do osobistego szczęścia przyczynia się do szczęścia ogółu. Sformułował tezę, w myśl której postępowanie ludzkie jest moralne, gdy dąży do jak „największego szczęścia jak największej liczby ludzi”.

Ekonomista brytyjski Adam Smith (1723 – 1790), zwolennik liberalizmu
i „porządku naturalnego” sformułował podstawy funkcjonowania mechanizmu rynkowego i postulował wolność rynku od interwencji ze strony rządu.

Wolność szczególnie silnie akcentował Jean Jacques Rousseau (1712 – 1778), pisarz i filozof francuski, który zakładał naturalną dobroć człowieka i przyjmował tezę o jego powolnej degradacji moralnej w społeczeństwie wskutek oddziaływania własności prywatnej, i przemocy silniejszych. Jego traktat polityczny „Umowa społeczna” ogłosił najbardziej demokratyczną (spośród wszystkich oświeceniowych) teorię państwa i prawa. J. J. Rousseau postulował w niej równość społeczną, podporządkowanie się woli zbiorowej i szacunek dla wspólnego dobra. Tezy te były niebezpieczne dla absolutyzmu i ściągnęły na J. J. Rousseau prześladowania.

Znaczenie ówczesnych prądów filozoficznych dla kształtowania się nowożytnych państw europejskich było bardzo duże. Niemniej jednak, znaczny wpływ miały również inne czynniki, takie jak uwarunkowania społeczne, międzynarodowa sytuacja polityczna, tradycje narodu, czy predyspozycje władcy. Oświeceniowe prądy filozoficzne wykreowały  ideał państwa „oświeconego” – „rozumnej” monarchii, która opierałaby się na nowoczesnych doktrynach politycznych. I to właśnie stało się genezą oświeconego absolutyzmu.

Natomiast Wolter (1694 – 1778), filozof, historyk, wolnomyśliciel i pisarz francuski, łączył sympatię dla liberalizmu angielskiego z aprobatą dla oświeconego absolutyzmu. Krytykował społeczeństwo szlacheckie, a intelektualistom za cel stawiał walkę z niesprawiedliwością, nietolerancją i fanatyzmem. Właśnie cele propagandowe, kazały im otaczać się najwybitniejszymi uczonymi i artystami epoki.

W XIX wieku w Europie nastąpiło upowszechnienie się zasad demokratycznych. Spośród państw europejskich absolutyzm ustąpił najpóźniej w Rosji w roku 1905. Rozwój demokracji wiązał się także ze wzrostem swobód obywatelskich, takich jak wolność prasy czy prawo do strajku. W wielu państwach obowiązywało powszechne prawo wyborcze, co powodowało duży wpływ na rządy stronnictw mających radykalne poglądy społeczne. Na rozwój nowych idei politycznych wpływ miała niewątpliwie gwałtowna industrializacja i szybki rozwój miast. Coraz większą rolę
w społeczeństwie zaczęły odgrywać grupy społeczne takie jak robotnicy, natomiast spadało znaczenie arystokracji.⁷

WIEK XIX

Pierwsza połowa wieku XIX to okres kształtowania się kapitalizmu i rozkwitu gospodarki opartej na wolnorynkowej ekonomii, której teoretyczne podwaliny kładli przedstawiciele oświeceniowego liberalizmu. Schyłek tego wieku przyniósł natomiast polemikę z „drapieżnym kapitalizmem” wolnorynkowym. W wieku XIX dokonało się zatem z jednej strony ostateczne wykrystalizowanie kanonu postulatów i założeń liberalizmu. Było ono możliwe m.in. właśnie dzięki atakom na tę doktrynę ze strony ideowo-politycznej „konkurencji”: socjalistów i konserwatystów. Z drugiej natomiast strony obecność ideowych przeciwników skłaniała przedstawicieli liberalizmu do poszukiwania rozwiązań kompromisowych, które uwzględniałyby możliwe do pogodzenia z liberalizmem postulaty jego adwersarzy i tym samym pozwoliły na uformowanie się jego odmian teoretycznych. Przez pryzmat tego kryterium można zatem wyodrębnić liberalizm klasyczny, charakterystyczny przede wszystkim dla pierwszej połowy wieku i formułujący założenia fundamentalne dla tej doktryny oraz reakcję na ten kanon w postaci liberalizmu konserwatywnego i społecznego.

LIBERALIZM

Na kanon założeń klasycznego liberalizmu składa się przede wszystkim indywidualizm, czyli przekonanie o najwyższej wartości jednostki ludzkiej w stosunku do jakiejkolwiek zbiorowości. Indywidualizm łączony jest na ogół z egalitaryzmem, tj. założeniem, że wszyscy ludzie powinni być formalnie równi w swoich relacjach
z władzą polityczną.
Z tych fundamentalnych założeń wywodzi się szereg przeświadczeń odnoszących się do tworów ponadjednostkowych — społeczeństwa i państwa. Do najważniejszych przedstawicieli XIX-sto wiecznego liberalizmu zaliczamy: Humboldta, Benthama
i Milla.

Klasycznym przedstawicielem liberalizmu arystokratycznego był Wilhelm von Humboldt, ponieważ w jego koncepcjach politycznych odnaleźć można przywiązanie do tradycji monarchii, gdzie poddani dysponują prawami i wolnościami, charakterystyczne dla niemieckiej odmiany liberalizmu było zajęcie się kwestią narodu jako podmiotu obdarzonego własną osobowością i problemem racji stanu. Oryginalność liberalizmu Humboldta polegała na wyraźnym podkreśleniu roli narodu jako podmioty obdarzonego własną osobowością, co czyni go bliskim ideałom przedstawicieli niemieckich nurtów konserwatywnych, w jego poglądach występowało także pojęcie racji stanu, dopuszczała one podejmowanie przez państwo działań ograniczających wystąpienia o charakterze antypaństwowym.

Natomiast angielski filozof Bentham Jeremy uważał, że podstawą liberalizmu powinien być indywidualizm, racjonalizm oraz utylitaryzm, nawiązywał również do epikureizmu. Uznawał on pierwszeństwo jednostki nad społeczeństwem, ujmowanym jako suma jednostek, przeczył istnieniu celów i interesów grupowych, odmiennych od celów jednostkowych, dowodził, że jednostka zapobiegająca o własne cele działa
z pożytkiem dla ogółu, przez co możliwe jest osiągnięcie harmonii w społeczeństwie. Rolę państwa i prawa sprowadził do zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa życia i mienia oraz stworzenia najlepszych warunków dla działania jednostki, zgodnych z zasadą utylitaryzmu, ocena rządu zależała od zakresu swobodnego urzeczywistnienia w państwie naturalnych skłonności ludzkich, dobry rząd zapewniał ludziom duża swobodę działań.

Przedstawicielem liberalizmu sceptycznego był John Stuart Mill. Był on świadkiem rozwoju konfliktu społecznego miedzy burżuazją i klasą robotniczą
w Anglii. Akcentował brak harmonii między interesem jednostki a ogółu, uznał jednostkę i jej dobro za najważniejszą wartość, jednocześnie oczekiwał jednak od jednostki działań na rzecz ogółu, wśród praw przysługujących jednostce za najważniejsze uznał prawo do dążenia do szczęścia, szczęście jednostki ujmował
w sensie intelektualnym, było nim szczęście wynikające ze zdobywania wiedzy, obcowania z nauką i kulturą, szczęście mogła jednostka osiągnąć jedynie
w społeczeństwie, ponosząc wysiłek na rzecz „ największego szczęścia w ogóle”.⁸

SOCJALIZM

Obok liberalizmu socjalizm stanowi najprężniej rozwijający się w owym czasie nurt myśli politycznej. Początki myśli socjalistycznej sięgają przełomu wieków osiemnastego i dziewiętnastego i związane są przede wszystkim z twórczością trzech autorów: Claude Henri de Rouvroy de Saint-Simona oraz Charlesa Fouriera i Roberta Owena. Źródłem myśli socjalistycznej jest też ideologia związków zawodowych. Myśl polityczną dziewiętnastowiecznego socjalizmu można podzielić na kilka nurtów. Nurt najwcześniejszy to ten, do którego należą m.in. trzej wymienieni autorzy. Zwany jest on także socjalizmem utopijnym. Nurt rewolucyjny to marksizm i jego spadkobiercy. Przez marksizm należy tu rozumieć doktrynę stworzoną przez dwóch autorów — Karola Marksa i Fryderyka Engelsa — a określaną przez nich mianem socjalizmu naukowego. Nurt trzeci to nurt odrzucający rewolucję. Jednym z jego licznych przedstawicieli jest wychodzący od fundamentów marksowskich Niemiec, Eduard Bernstein.

Punktem wyjścia socjalistycznej doktryny Saint-Simona nie jest — jak u liberałów
— koncepcja jednostki, lecz wizja społeczeństwa. Dla socjalisty człowiek stanowi przede wszystkim część większej całości i jest z tą całością nierozerwalnie związany. Dlatego Saint Simon zastanawia się przede wszystkim nad strukturą społeczeństwa, próbuje zaprezentować jego możliwą genezę, a jako myśliciel postępowy projektuje też jego przyszły kształt w przekonaniu, że stan obecny można i należy zmienić na lepsze. Według Saint-Simona społeczeństwo posiada strukturę organiczną.

Swoje rozwiązania społeczno-ekonomiczne Saint-Simon starał się popularyzować wśród elit politycznych i intelektualnych Francji, licząc na to, że zafascynowane nowym, stricte racjonalnym rozwiązaniem uznają je one za godne natychmiastowego wdrożenia. Według niego motorem przemian miały być właśnie elity, a sposobem ich przeprowadzenia, stopniowe reformy. Te postulaty pokojowego przekształcenia społeczeństwa stanowią zresztą cechę wszystkich koncepcji z nurtu utopijnego socjalizmu.⁹

Na tym postulacie opiera się także koncepcja kolejnego przedstawiciela tego nurtu myśli politycznej, Charlesa Fouriera (1772–1837). Podobnie jak dla Saint-Simona, punktem wyjścia dla tej koncepcji jest krytyka istniejącego społeczeństwa. Krytyka ta odnosi się do panujących stosunków społeczno-ekonomicznych przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku. Według Fouriera istniejąca struktura tych stosunków jest ekonomicznie nieefektywna i niesprawiedliwa. Źródłem braku efektywności i niesprawiedliwości jest oparcie jej na drobnej wytwórczości i handlu. Jego zdaniem drobna produkcja rzemieślnicza prowadzi do marnotrawienia zasobów materialnych społeczeństwa, a handel pasożytuje na ciele społecznym. Ten ostatni nie wytwarza żadnych dóbr, a tylko pośredniczy w obrocie, czyniąc towary znacznie droższymi niż byłyby one w drodze wymiany bezpośredniej. To wszystko pogłębia niesprawiedliwą dystrybucję dóbr w społeczeństwie i bezpośrednio prowadzi do ubożenia jego członków. Fourier obserwuje w opartym na tych dwóch filarach społeczeństwie działanie tzw. prawa malejącej płacy. Działanie to polega na stałym obniżaniu się płac bezpośrednich wytwórców kosztem coraz wyższej marży narzucanej przez handel. W efekcie handlujący bogacą się, towary drożeją, a wytwórcy, aby sprzedać towar muszą ograniczać płace robotników, którzy cierpią biedę. Ponieważ to robotnicy stanowią zdecydowaną większość społeczeństwa, to można powiedzieć, że społeczeństwo jako całość staje się coraz biedniejsze.

Najmniej „utopijna” spośród pierwszych doktryn socjalistycznych jest niewątpliwie koncepcja Roberta Owena (1771–1858), brytyjskiego myśliciela społecznego i przemysłowca, który swoje projekty postanowił rzeczywiście wcielić
w życie. Koncepcja Owena wychodzi oczywiście od krytyki istniejącej struktury społecznej. Jego zdaniem jest ona z gruntu niesprawiedliwa, gdyż przynosi korzyści jednym kosztem drugich. Powstające u progu dziewiętnastego wieku społeczeństwo kapitalistyczne jest jego zdaniem tak samo niedoskonałe jak stare zastąpione przez nie struktury feudalne. Na nim jednak rozwój się nie kończy. Rozwój dziejów wskazuje natomiast, że znacznie doskonalszą formą ustrojową społeczeństwa jest komunizm, który pozwala efektywniej produkować i bardziej racjonalnie wykorzystywać zasoby wyprodukowanych dóbr. Droga do komunizmu prowadzi przez upowszechnianie jego założeń i próby wcielania w życie struktur do niego zbliżonych. Człowiek jest bowiem istotą o plastycznej naturze, która poddaje się kształtowaniu. Po urodzeniu jego umysł przypomina czystą, niezapisaną kartę i to dopiero społeczeństwo tę kartę zapisuje w procesie wychowania. Wychowanie to — twierdzi Owen — jest niedoskonałe, gdyż nie dba o wyrabianie w człowieku altruistycznych odruchów. Ponadto, ze względu na panowanie nieefektywnego ekonomicznie ustroju społecznego, którym jest kapitalizm, przeciętny człowiek żyje w nędzy, a nędza nie pozwala mu myśleć w kategoriach wspólnoty i skłania do egoizmu.¹⁰

Doktryny utopijnych socjalistów stały się też jednym ze źródeł inspiracji dla marksizmu, koncepcji najbardziej brzemiennej w skutki spośród wszystkich doktryn socjalistycznych. Koncepcja stworzona przez dwóch autorów, Karola Marksa (1818–1883) i Fryderyka Engelsa (1820–1895), miała unikać naiwności politycznej swoich socjalistycznych poprzedniczek. Doktryna ta wyrażona została w szeregu dzieł
o zróżnicowanym charakterze. Są wśród nich zarówno traktaty naukowe, jak
i twórczość epistolarna, a ze względu na jej rewolucyjny charakter, również odezwy do robotników. Są tu zarówno dzieła wspólne, jak i indywidualne. Najbardziej znaną wspólną odezwą do robotników jest bez wątpienia Manifest komunistyczny.

Swoją doktrynę Marks i Engels określali mianem socjalizmu naukowego, aby wyraźnie odróżnić ją od socjalizmu utopijnego, którego założenia częściowo przejęli, jednocześnie poddając je poważnej krytyce. Socjalizm naukowy — marksizm — stanowić miał rozbudowany system wiedzy opartej na szczegółowych badaniach empirycznych. Marks i Engels nie postrzegali się jako twórcy kolejnego systemu filozoficznego, lecz jako autorzy systemu obiektywnej wiedzy, wyposażonego w walor naukowości i empirycznie weryfikowalnego.¹¹

Reformizm i rewizjonizm marksistowski rozwijały się przede wszystkim w ojczyźnie Marksa i Engelsa, Niemczech oraz w Anglii. Francuski ruch socjalistyczny wieku dziewiętnastego pozostawał natomiast wierny ideałom rewolucyjnym głoszonym przez Augusta Blanquiego albo też inspirowany był dziełami anarchisty Pierre’a Josepha Proudhona.

Czołową postacią niemieckiego reformizmu był urodzony w 1825 roku we Wrocławiu prawnik Ferdynand Lasalle. Sednem jego doktryny jest założenie, że przekształcenie się państwa kapitalistycznego w socjalistyczne odbywać się musi drogą stopniowych reform wdrażanych przez samo państwo. Aby było to jednak możliwe, robotnicy powinni mieć zagwarantowany szerszy udział w sprawowaniu rządów. Podobny program głosił też inny Niemiec, Ludwik Joseph Brentano. Dla Brentano uzasadnieniem konieczność przeprowadzenia reform społecznych było zagrożenie rewolucją. Twierdził on, że nie ma innego wyjścia, jeśli nie chce się doprowadzić do zbrojnych wystąpień robotniczych. W Wielkiej Brytanii zwolennikami socjalistycznego reformizmu byli natomiast tzw. fabianie, czyli Towarzystwo Fabiańskie. Było to ugrupowanie polityczne, które przybrało swoją nazwę od imienia rzymskiego wodza, Fabiusza Kunktatora, znanego głównie z tego, że działał powoli, ale skutecznie. Ich program zakładał m.in. stworzenie systemu powszechnej opieki zdrowotnej oraz polepszenia warunków pracy robotników. O rewolucji w ogóle nie było w nim mowy.

RASIZM

Kolejną doktryną, która wpłynęła na kształtowanie się systemów politycznych w XIX w był rasizm. Za twórców rasizmu uważa się: dyplomatę francuskiego J.A. Gobineau i niemieckiego filozofa pochodzenia angielskiego H.S. Chamberlaina.

Pierwszym teoretykiem rasizmu był Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, opartego na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich”, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu. W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji.

Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany przez Houstona Stewarta Chamberlaina. W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw. typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk) mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie. Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu (m. in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu.¹²

DARWINIZM SPOŁECZNY

Jedną z wcześniejszych szkół socjologicznych, która rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku był darwinizm społeczny, który wyłonił się z myśli pozytywistycznej i ukształtował się dzięki spopularyzowanemu przekonaniu
o możliwości sformułowania naukowych zasad funkcjonowania społeczeństwa, które poznawalne jest empirycznie, stawiał za zadanie wyjaśnienie stosunków społecznych przy założeniu, że istnieje analogia pomiędzy życiem społecznym a biologicznym, zakładał ewolucjonizm – podobnie jak organizm żywy, tak i społeczeństwo podlega zasadom rozwoju ewolucyjnego.¹³

Za jego twórcę uważa się Huberta Spencera wg którego myśl ta dotyczyła całego wszechświata, a więc jest mu poddane również społeczeństwo. W jego wyniku następuje zróżnicowanie danej całości na części staje się ona różnorodna, ale także uporządkowana, a pomiędzy poszczególnymi częściami powstają liczne związki, dzięki którym wszystkie części pozostają w równowadze. W społeczeństwie proces równowagi zachodzi pomiędzy grupami, klasami, również pomiędzy poszczególnymi społeczeństwami, równowagę, zarówno w stosunkach wewnątrzspołecznych, jak
i pomiędzy społeczeństwami, uzyskuję się poprzez konflikt – walkę o byt. Konflikt zmusza jednostki do walki o byt, obawa o niepowodzenia powoduje strach, ze strachu przez brakiem środków do podtrzymania życia bierze swój początek władza, tak jak strach przed śmiercią powoduje powstanie religii, wraz z władzą pojawia się podział pracy, a dalej podział na klasy społeczne. Powstaje ustrój organizowany przez władzę polityczną i religijną, któremu Spencer nadaje nazwę militaryzm, klasą rządzącą są w nim wojownicy, a reszta ludności wykonuje pracę niewolniczą dla potrzeb toczącej się nieustannie wojny, istotą władzy jest działalność reglamentacyjna, scentralizowana kontrola, przenosząca na ogół życia społecznego reguły organizacji wojskowej, brak pośrednictwa pomiędzy władzą a jednostkami, prawo służy utrwaleniu tak zorganizowanego państwa i jego porządku, nie bierze pod uwagę interesów indywidualnych, jednak życie w zagrożeniu wpływa na psychikę jednostek i każe im się łączyć w grupy, postępuje proces integracji, grupy zaczynają żyć w pokoju i życzliwości, poświęcają się pracy, a nie konfliktom i walce, ludzie uwolnieni od strachu tworzą społeczeństwo oparte na indywidualistycznych, silna i militarna władza nie jest już potrzebna, wzrasta natomiast kreatywność i spontaniczność jednostek, etap militarny zmienia się w industrialny. Etap industrialny – władz ulega decentralizacji, zarówno ona jak i prawo służą jedynie ochronie praw jednostek i zawieranych przez nie umów, społeczeństwo staje się pluralistyczne, ludzie organizują się w liczne stowarzyszenia, nie wyklucza to jednak z życia społecznego walki o byt, walka toczy się o sukces, majątek, szczęście i przebiega w warunkach wolnej konkurencji. Bardzo powolna ewolucja zapewnić może trwały skutek w postaci dojrzałego społeczeństwa industrialnego, wiąże się do z niechętnym stosunkiem Spencera do reform społecznych, których wyniki zawsze pozostają niewspółmierne do zamierzeń, model społeczeństwa industrialnego należy traktować jako postulowaną wizję przyszłości.

Kolejnym przedstawicielem darwinizmu społecznego był Ludwik Gumplowicz wg niego podstawą teorii było założenie o istnieniu konfliktu pomiędzy, jak je nazywał rasami, mianem tym określał grupy ludzi różniące się pomiędzy sobą obyczajami, religią, prawem, językiem, a więc wyznacznikiem o charakterze kulturowym. Cechą charakterystyczną konfliktu jest zmienność jego uczestników i płaszczyzny sporu, zmienne jest również nasilenie, które w czasach współczesnych osłabło, jest jednak stałym składnikiem rzeczywistości społecznej.

NACJONALIZM

Kolejną doktryną, która wpłynęła na kształtowanie się systemów politycznych w XIX w był nacjonalizm.

Termin ten oznacza ideologię i ruch polityczny, a także postawę społeczno-polityczną podporządkowującą interesy innych narodów celom własnego. Według tej ideologii wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.

Jako ideologia polityczna nacjonalizm ukształtował się w XIX w. Pojęcie nowoczesnego narodu zdefiniowane zostało po raz pierwszy w czasie rewolucji francuskiej, a przez M. Barrèsa w 1892. Naród rozumiany jest jako wspólnota duchowa i moralna, a w mniejszym stopniu jako wytwór historii. Zgodnie z ideologią nacjonalizmu przynależność jednostki do danego narodu jest nieodzownym warunkiem jej rozwoju. Interesy narodów, jako sprzeczne, są nie do pogodzenia ze sobą. W tym kontekście interes narodowy jest celem wszelkich działań politycznych,
a metodą realizacji tego interesu - egoizm narodowy. W kategoriach politycznych oznacza to konieczność budowy przez każdy naród własnego państwa.

Dążenie do rozwoju kosztem innych narodów prowadzi do ksenofobii (uprzedzenia narodowe), wrogości i nietolerancji, tzw. etnocentryzmu. Często nieodłącznym składnikiem nacjonalizmu jest elitaryzm kreujący na przywódców bardziej świadomą narodowo elitę. Skrajną postacią nacjonalizmu jest szowinizm, który uznaje prawo własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi narodami. Tak rozumiany stał się składnikiem nazizmu i faszyzmu.

DEMOKRACJA SZLACHECKA W POLSCE

Demokracja szlachecka była odmiennym system politycznym panującym w Polsce na przełomie XV i XVI wieku . W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego.

Szlachta zbierała się na sejmikach ziemskich, wybierając przedstawicieli, którzy mieli reprezentować daną ziemię (powiat itp.) na sejmie walnym. Otrzymywali tzw. instrukcje sejmikowe, w których określano, jak powinni głosować w sprawach istotnych z punktu widzenia szlachty danej ziemi. Po zakończeniu sejmu walnego ponownie zbierały się sejmiki, a posłowie zdawali relacje z obrad (sejmiki relacyjne).

Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się - co do zasady - rok 1454, w którym sejmiki szlacheckie na mocy przywilejów nieszawskich uzyskały szerokie kompetencje w sprawach ogólnopaństwowych. W skład sejmu wchodził król oraz członkowie izby poselskiej i senatu. W izbie poselskiej zasiadało 170 posłów, czyli przedstawicieli szlachty wybranych na sejmikach ziemskich - przedsejmowych. Senat stanowili członkowie dawnej rady królewskiej, tj. dostojnicy duchowni i świeccy oraz najwyżsi urzędnicy królewscy, tj. Kanclerz Wielki, Kanclerz Nadworny, Marszałek Wielki, Marszałek Nadworny oraz Podskarbi Wielki. Pod członkiem senatu zostawało się z racji pełnienia wyższego stanowiska, a nie na skutek wyboru. Króla uważano za jednoosobowy trzeci stan sejmujący, który zwoływał posiedzenia. Sejm walny zbierał się co dwa lata na okres 6 tygodni.

Do Konstytucji 3 maja został załączony aneks "Prawo o sejmikach", który wykluczał z życia obywatelskiego szlachtę bez własnej ziemi tzw. gołotę - nieposesjonatów.

Termin "demokracja szlachecka" powstał w połowie XIX wieku.

Główne cechy demokracji szlacheckiej to:

• wolna elekcja

• sejmy i sejmiki szlacheckie

• senat

• przywileje szlacheckie

Występował podział władzy:

• władza wykonawcza: monarcha

• władza ustawodawcza: sejmy i sejmiki szlacheckie oraz senat

• władza sądownicza: sądy.

---

1. E, Wipszycka, Historia dla maturzysty, PWN 2009r.↩

2. J. Micuń, Historia od starożytności do współczesności, wyd. TRANSLATOR, Warszawa 2000r.↩

3. E. Wipszycka, Historia dla maturzysty, PWN, Poznań 2009r.↩

4. E. Fromm, Wolność i demokracja, Kraków 2007r.↩

5.  H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1999r.↩

6. http://edukacja.gazeta.pl/edukacja/1,124765,6972362,Ustroj_feudalny_w_sredniowiecznej_Europie.html, z dnia 06.03.2012↩

7. S. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliński, M. Tański, Historia idei politycznych. Wybór tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995r.↩

8. L. Hobhouse, Liberalizm, [w:] Myśl polityczna XIX i XX w. Liberalizm, PWN, Warszawa 2001↩

9. K. Kautsky, Poprzednicy współczesnego socjalizmu, KIW, Warszawa 1989r.↩

10. S. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliński, M. Tański, Historia idei politycznych. Wybór tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995r.↩

11. K. Biliński, M. Żmuda, Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn polityczno-prawnych, Dom organizatora, Toruń 1998r.↩

12. S. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliński, M. Tański, Historia idei politycznych. Wybór tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995r.↩

13. A. Radziwiłł; W. Roszkowski, Historia 1789 – 187,Toruń 2002↩