Teorie kultury i polityka kulturalna RP – wykłady
Rozwój pojęcia kultura od czasów starożytnych do nowożytnych.
Arystoteles – człowiek jest istotą społeczną. Życie społeczne człowieka jest cechą gatunkową.
Homo Faber – człowiek jako istota posługująca się narzędziami. Jest to cecha typowo ludzka.
Homo sapiens – człowiek myślący, posiadający zdolności poznawcze, zdolności do przekazywania pojęć oraz zdolność uczenia się.
Karol Marks – człowiek odbiciem całokształtu stosunków społecznych, Przywiązywał wagę do stosunków ekonomicznych.
Ernst Cassirer – homo symbolicus - człowiek jest jedyną istotą zdolną do symbolizowania.
Człowiek posiada zdolność do zadawania transcendentnych pytań. Obszar ludzkich doświadczeń, nie poznawany za pomocą zmysłów, np. pytania o sens życia.
Człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury.
Antropologia kultury – kultura, wytwory człowieka, ewolucja funkcji odnośnie przyrody. Wszystko co wytworzył człowiek jest kulturą.
Kultura od łac. colere - ,,uprawiać’’, czynności świadomie podejmowane przez człowieka w celu wywołania odpowiednich skutków. Działania człowieka względem przyrody i rolnictwa.
Cultus – czynności nakierowane na oddawanie czci bogom i przodkom – kult.
Cultura animi - ,,uprawa ducha’’.
Kultura wg Cycerona – czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym w ogóle byłoby życie ludzkie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa a wreszcie przez wspólnotę pisma i mowy. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu.
Cywilizacja, tradycja, dziedzictwo, obyczaj – zastąpiły termin kultury.
Kultura wg Joachima Lelewela – religia, moralność, obyczaje, organizacja społeczna, praca fizyczna i umysłowa, nauki sztuki.
Kultura wg Samuela Puffendorfa – kultura to ogół wynalazków, sztuki i urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące działania ludzkie w myśl wskazań rozumu. Jest to racjonalistyczne pojmowanie kultury.
Johann Gottfried Herder – przełom w badaniach antropologicznych. Każdy lud posiada kulturę.
Bronisław Malinowski – twórca funkcjonalizmu. Podkreślenie funkcji kultury
Typy ujęć kultury wg Alfreda Kroebera i Clyde Kluckhohna.
opisowo-wyliczające - opis kultury poprzez wyliczenie elementów.
Atrybutywne ujęcie kultury – kultura jako atrybut życia ludzkiego, obejmująca ludzi jako grupy lub jednostki.
Dystrybutywne ujęcie kultury – podział kultury na mniejsze całości – każda zbiorowość ma specyficzne cechy.
Dystrybutywne ujęcie kultury według Antoniny Kłoskowskiej – to wyodrębnienie z całego obszaru ogólnoludzkiej i wszechczasowej kultury względnie zintegrowanych i określonych, choć zmiennych w czasie, całości kulturowych przysługującym poszczególnym społeczeństwom lub jednostkom kulturowym (kultura klasy średniej, kultura Polaków). Wyróżnia się dwa ujęcia – konkretne (przypisane konkretnym społeczeństwom tj. Niemcom, Polakom) oraz typologiczne (odnosi się do grup określonego typu tj. arystokracja).
Definicja kultury w ujęcia opisowo-wyliczającym wg Edwarda Tylora – kultura lub cywilizacja to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki, nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (jest to także definicja cywilizacji)
historyczne - nacisk na dziedziczenie i tradycje, które określają kulturę jako dorobek zbiorowy; wytworzony dorobek kulturowy dziedziczymy od naszych przodków.
Historyczne ujęcie kultury według Stefana Czarnowskiego – kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.
normatywne – nacisk na wartości i normy modelujące życie zbiorowe.
Ujęcie normatywne według Talkota Parsonsa i Alfreda Kroebera – kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkty zachowania
psychologiczne – nauka jest procesem świadomym, świadomie uczymy się kultury.
Uczenie się – proces świadomy, może obejmować szersze zakresy; edukacja kulturalna.
Naśladownictwo – przybiera różne formy; polega na obserwacji najbliższego otoczenia; może być nieświadome.
Funkcje kultury:
- przystosowawcze,
- realizacyjne – kultura pozwala nam realizować szereg potrzeb.
Psychologiczne ujęcie według Sigmunda Freuda – kultura źle wpływa na naturalne popędy człowieka.
Psychologiczne ujęcie według Karla Gustawa Junga – kultura ma duże znaczenia dla modyfikowania zachowań i popędów człowieka – hamuje je.
strukturalne
przedstawiciele – Claude Levi–Strauss, Ruth Benedict,
nacisk na całościowe ujmowanie różnych kultur – analiza budowy danej kultury i jej wytworów,
kultura jest podzielona – można z niej wydzielić elementy, które są odrębnymi całościami,
kultura jest nadrzędna wobec wszystkich innych systemów, ale może być traktowana równorzędnie z innymi systemami,
badania porównawcze, bez wartościowania,
pojawiły się 2 pojęcia (Ruth Benedict):
Matrylinearyzm – system pokrewieństwa, w którym dzieci po urodzeniu są włączane do grupy matki i pozostają jej członkami przez całe życie; przekłada się to na dziedziczenie nazwisk rodowych, przywilejów po matce oraz majątku po krewnym ze strony matki (Irokezi).
Patrylinearyzm – system pokrewieństwa, w którym dzieci po urodzeniu są włączane do grupy ojca i pozostają jej członkami przez całe życie; przekłada się to na dziedziczenie nazwisk rodowych, przywilejów po ojcu oraz majątku po krewnym ze strony ojca
genetyczne – poszukiwanie społecznych źródeł kultury.
szukanie odpowiedzi na pytanie skąd wzięła się kultury i czy ma charakter nabyty czy wrodzony,
kultura przeczy stanowi naturalnemu,
powstawanie kultury to proces interakcji ludzi,
człowiek posiada wrodzone zdolności, ale żeby je rozwijać musi żyć w grupie i czerpać wzory.
Definicje kultury
Kultura (Antonina Kłoskowska) – to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla świadomości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.
Kultura (Alfred Kroeber, Clyde Kluckhohn) – kultura polega na uschematyzowanych i ustalonych sposobach odczuwania, myślenia i reagowania nabytych i przekazywanych, głównie przy pomocy symboli, stanowiących znamienne osiągnięcia grup ludzkich włączając ich ucieleśnienie w wytworach materialnych; istotny trzon kultury stanowią tradycyjne (tzn. historycznie przekazywane i wyselekcjonowane) idee, a przede wszystkim do tych idei przywiązane wartości).
Kategorie kultury
stanowią wielkie podstawowe działy kultury, różniące się charakterem składających się na nią elementów,
mają charakter przechodni,
są względnie jednorodne – nie mają charakteru identycznego,
kategorie przenikają się wzajemnie i zachodzą między nimi interakcje,
są zróżnicowane,
wyróżnia się kategorie i podkategorie kultury (dziedziny kultury).
Antonina Kłoskowska wyróżnia trzy kategorie kultury:
kultura bytu
Nazywana jest kulturą materialną lub cywilizacyjną
Rozciąga się na formy wszystkich ludzki czynności podtrzymujących byt:
- reprodukcja gatunku,
- czynności techniczno – ekonomiczne (produkcja, dystrybucja, usługi, konsumpcja),
- czynności ochronne i obronne w stosunku do sił przyrody, zwierząt i ludzi (szukanie schronienia, higiena osobista, wytwarzanie broni)
powstaje w ramach społecznej integracji,
przyczyny podejmowania działań w kulturze bytu są obiektywne – każdy człowiek ma te same potrzeby, ale zaspokaja je w różny sposób,
potrzeby mają charakter odnawialny – wraz z rozwojem cywilizacji pojawiają się nowe potrzeby i nowe sposoby ich zaspokajania.
Funkcje kultury bytu:
- adaptacyjna – przystosowywanie się do warunków przyrody.
kultura symboliczna – przekazują znaczenia lub wyróżniają wartości, zastępują i przedstawiają coś, zgodnie z systemem porozumiewania, ustalonym pomiędzy tymi, którzy ich używają.
Jest procesem semiozy (tworzenia, przekazywania i odbioru znaków).
Funkcje kultury symbolicznej:
- opisowo-wyjaśniające – kultura symboliczna pomaga tworzyć formy opisu rzeczywistości, jej elementy i ich wzajemne oddziaływanie (nauka, religia),
- normująco-oceniające – kultura symboliczna dostarcza wzory i normy, według których powinniśmy postępować. Tworzenie kryteriów oceny rzeczywistości, określenie norm w ramach rzeczywistości.
Znak:
to wszelkie wydarzenie lub przedmiot powiązane w doświadczeniach żywej istoty z innym wydarzeniem lub przedmiotem, do którego się odnosi,
ma charakter racjonalny – istnieje realny związek pomiędzy tym, co znaczące (signans), a tym co znaczone (signatum),
może przybrać różną formę – dźwiękową (mowa), plastyczną (znaki drogowe).
Wartość:
jest wynikiem stosunku doznającego i aktywnego podmiotu wobec pewnych przedmiotów zewnętrznego świata,
pojmowana jest albo jako sama zasada wyboru i sposobu wartościowania przedmiotów albo jako sam przedmiot wartościowany ze względu na ów proces.
Symbol jest rezultatem poddania znaku interpretacji semantycznej drugiego stopnia.
Rodzaje wartości:
heteroteliczne – instrumentalne; pomagają osiągnąć wartości autoteliczne tj. poznanie, religia,
autoteliczne – ostateczne; cenne są same z siebie, nadają kierunek działaniom uważanym za idee (wiedza, miłość).
kultura socjetalna
najważniejszym jej elementem jest interakcja,
interakcja semiotyczna jest najważniejsza (przekaz i odbiór znaków),
interakcja istnieje bez semiozy (residuum interakcyjne) – kiedy wchodzimy w interakcje z człowiekiem nie musimy wyjaśniać znaczenia działania (zawód pielęgniarki, działania seksualne),
jest odzwierciedleniem norm i wartości przekazywanych w obrębie społeczności
formy zorganizowania społecznego są wytworem kultury socjetalnej.
Funkcje kultury socjetalnej:
- adaptacyjna – przygotowanie do życia w grupie, czyli socjalizacja (przejęcie obowiązujących norm i zasad społeczeństwa, w którym żyjemy
- komunikacyjna – porozumiewanie się w celu ustalenia zasad życia społecznego, zbiorowego
Funkcje sztuki
estetyczna – wywoływanie przeżyć estetycznych u odbiorcy,
kompensacyjna – zaspokajanie potrzeb emocjonalnych i intelektualnych,
poznawcza – dostarczanie wiedzy o historii, danej epoce i artyście,
moralna - dostarczanie wiedzy o istniejących i funkcjonujących zasadach moralnych (mity, Biblia),
komercyjna – inwestowanie w dzieła sztuki,
propagandowa – propagowanie danych idei, ideologii wśród członków społeczeństwa,
publiczne – mają wymiar państwowy, łączność międzypokoleniowa,
poetycka – język, za pomocą którego porozumiewają się członkowie społeczeństwa.
Funkcje języka wg Romana Jakobsona
referencyjna – funkcja poznawcza związana z przekazem informacji; relacjonuje, referuje i opisuje; ważne są konteksty komunikacyjne; w niej zawierają się idee, uczucia i intencje nadawcy; realizowana w prawie każdym wymiarze komunikacji,
emotywna – związana z emocjami; polega wyrażaniu postaw przez mówiącego wobec tego co mówi; akcentowanie stosunku do rzeczywistości (nie lubię lodów, kocham cię); występuje w komunikacji perswazyjnej,
konatywna – to komunikaty i instrukcje od nadawcy dla odbiorcy; nadaje wrażenie poczucia pewności,
fatyczna – związana z nawiązaniem relacji międzyludzkich lub podtrzymaniem więzi; nie zawiera emocji i informacji (pytanie o godzinę),
metajęzykowa – odpowiada za uzgadnianie znaczeń pomiędzy nadawcą a odbiorcą; pomaga w zrozumieniu treści komunikatu,
poetycka – związana z formą komunikowania; odnosi się do stylu i formy komunikatu, a nie treści; nie musi być spełniony warunek komunikatywności.
Układy kultury wg Antoniny Kłoskowskiej
pierwotny:
ma najmniejszy zasięg komunikacyjny,
nadawca i odbiorca mają styczność przestrzenną,
nadawca i odbiorca komunikują się bezpośrednio,
spontaniczny charakter komunikacji,
nieformalne komunikowanie – nie inicjowane przez instytucje, normy i kodeksy,
bardzo duże przywiązanie do tradycji i sztuki ludowej
zmienne role nadawcy i odbiorcy.
instytucjonalny:
akt komunikowania w obrębie instytucji (teatr, opera),
komunikowanie bezpośrednie,
charakter sformalizowany,
brak spontanicznego charakteru komunikacji,
profesjonalizacja nadawcy,
odbiorca zbiorowy stanowi grupę tymczasową, istniejącą tylko w czasie danego zdarzenia,
niewymienne role nadawcy i odbiorcy,
styczność przestrzenna.
środków masowego przekazu:
telewizja, radio,
brak styczności przestrzennej,
komunikacja pośrednia,
nadawca anonimowy, sformalizowany i sprofesjonalizowany,
odbiorca nieformalny, spontaniczny, indywidualny, nieprofesjonalny,
komunikat jest spontaniczny, a odbiór zindywidualizowany.
Internet
stanowi czwarty, odrębny układ,
komunikacja bezpośrednia z użyciem narzędzi,
komunikacja niesformalizowana,
cechy typowe dla komunikowania masowego.
Wzór kulturowy
wewnętrzna warstw kultury,
mniej lub bardziej utrwalone w zbiorowości sposoby zachowania i myślenia,
wyodrębnia się je dla opisu elementów kultury w sposób wybiórczy,
sposób myślenia w danej grupie kulturowej.
Wymiary wzorów kulturowych:
normatywny – na każdy wzór kulturowy składa się jakaś norma, czyny pożądane społecznie, sposoby zachowania w określonej sytuacji wobec określonych przedmiotów tych zachowań oraz jej praktyczna realizacja w postaci konkretnego zachowania (troska matki wobec dziecka),
behawioralny – zachowania ludzkie.
Podział według Clyde Kluckhohna:
jawne – to wzory kulturowe uświadomione przez realizujących je ludzi (przepuszczanie kobiet w drzwiach),
ukryte – nie są uświadomione, mimo ich obecności i realizowania (rozsadzanie gości przy stole).
Wartości wg Floriana Znanieckiego
Wartości – wydarzenia bądź zjawiska budzące zainteresowanie ludzi i poddawane przez nich ocenie jako przedmioty będące aktualnie lub potencjalnie przedmiotem czynności, a także jako znaczenia (w sensie aksjologicznym rozumiane jako doniosłość, ważność) jakie zyskują przedmioty będące w stosunkach z innymi przedmiotami, postrzegane w indywidualnym lub społecznym doświadczeniu i działalności.
Postawa
względnie trwała ocena przedmiotu, wyrażająca stosunek podmiotu postawy wobec tego przedmiotu,
na postawy składają się osobiste przemyślenia, uczucia, emocje.
Wymiary postaw:
deklaratywny – deklaracja danej postawy,
behawioralny – zachowywanie się w sposób właściwy lub niewłaściwy do deklarowanej postawy.
Potrzeby ludzkie wg Bronisława Malinowskiego
pierwotne – potrzeby fizjologiczne,
wtórne – związane z zaspokajaniem potrzeb pierwotnych za pomocą adaptacji organizmu do środowiska przy wykorzystaniu technologii i instytucji społecznych,
integracyjne – symboliczne kontakty zespalające grupę społeczną.
Dziedziny kultury symbolicznej
Sztuka
jest świadomym aktem komunikowania, odzwierciedleniem zasad społecznych,
podział na sztukę starożytną, nowożytną i współczesną,
od łacińskiego ars i techne,
w starożytności sztuka była umiejętnością wytwarzania pewnych elementów,
do sztuki potrzebny jest talent i gust, a do rzemiosła wiedza i umiejętności,
sztuki piękne – muzyka, malarstwo, rzeźba, poezja, taniec, teatr, architektura oraz wymowy,
współcześnie widz jest włączony w proces tworzenia sztuki.
Pojmowanie pojęcia sztuki:
- Arystoteles – sztuka wyróżnia się spośród innych umiejętności, nie jest czysto pragmatyczna
- Immanuel Kant – sąd estetyczny, sztuka jest wolna od pożądania
- Stanisław Ossowski – teoria estetyczna – przeżycie estetyczne umożliwia pełne zaspokojenie potrzeb związanych ze sztuką; warunkiem przeżycia estetycznego jest życie chwilą, głębokie zanurzenie się w sztuce, oderwanie od codzienności
- Alfred Weber – człowiek jest wolny od popędów
XIX wiek – sztuka dla sztuki – forma ponad treścią. Wolność sztuki od nakazów i ograniczeń. Sztuka ma pełnić jedynie funkcje estetyczne.
Funkcje sztuki:
autoteliczne
- estetyczna – najważniejsze są wrażenia estetyczne; dostarcza przeżyć intelektualnych i emocjonalnych; poszerza pojęcie zła i brzydoty,
- kompensacyjna – dostarcza zastępczych, brakujących przeżyć.
heteroteliczne:
- poznawcza – sztuka jest źródłem informacji o wartościach i normach obowiązujących w danym czasie; wiedza jest dostarczana bezpośrednio,
- moralna – dostarczanie wiedzy o istniejących i funkcjonujących zasadach moralnych (mity, biblia),
- edukacyjna – poprzez sztukę uczymy się,
- komercyjna – inwestowanie w dzieła sztuki,
- integracyjna – rytuały zbiorowe,
- polityczna – sztuka narzędziem indoktrynacji.
Koncepcja dzieł sztuki – poziomy interpretacji:
poziom dosłowny – to co widzimy i jesteśmy w stanie odczytać przy pomocy podstawowej wiedzy,
poziom kontekstowy – wymaga większej wiedzy (np. symboliki charakterystycznej dla danego okresu),
poziom biograficzny – znajomość biografii autora dzieła,
poziom warsztatu artystycznego – określa moment powstawania dzieła oraz narzędzia jakimi je wykonano,
poziom odbiorczy – można wpływać na interpretacje dzieła; każde dzieło może być zinterpretowane na tym subiektywnym poziomie.
Religia
każda religia dotyczy sfery sacrum (sfera świętości) i profanum (sfera ludzka, doczesna),
podstawowe religie to chrześcijaństwo, judaizm, hinduizm, buddyzm, islam,
do bezpośredniego kontaktu z sacrum stosuje się rytuały,
religia pełni funkcję integracyjną.
Klasyfikacja religii
ze względu na zasięg – plemienne, narodowe (hinduizm), światowe (chrześcijaństwo, buddyzm, islam),
ze względu na przedmiot kultu – ateistyczne, monoteistyczne, politeistyczne,
ze względu na sposoby powstawania – spontaniczne, złożone.
Instrumentalizm religijny
eschatologiczny – wypełniając określone zasady religii można osiągnąć zbawienie; celem naszych zachowań religijnych jest zapewnienie sobie życia wiecznego,
doczesny – sacrum jest w stanie oddziaływać na nasze życie doczesne na ziemi.