Zajęcia 25
Temat: Charakterystyka uwagi ludzkiej.
Uwaga:
jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji;
jest mechanizmem, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłów, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.
Funkcje uwagi:
Selektywność – to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych.
Dzięki selekcjonującej funkcji uwagi jesteśmy w stanie wykonywań większość codziennych czynności np. słuchać muzyki, czytać książkę, mimo nieustannego działania konkurencyjnych źródeł informacji, takich jak: hałas, przypadkowo zasłyszana rozmowa.
Niekiedy selektywność uwagi zawodzi, a wtedy zaczynamy przetwarzać informacje, które powinny być zignorowane. Przysłuchujemy się więc „nieważnej” rozmowie, pogrążamy się w „nieistotnych” myślach lub wspomnieniach, zamiast skoncentrować się na bieżącej aktywności.
2. Czujność – to zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem.
Trudność, jakiej musi sprostać mechanizm uwagi polega na tym, że szum działa nieustannie, „usypiając czujność”, natomiast sygnały działają rzadko i w nieoczekiwanych momentach.
Czujność uwagi można opisać w języku teorii detekcji sygnałów. W dowolnej sytuacji sygnał może być obecny lub nie, a człowiek ma do wyboru zareagowanie lub powstrzymanie się od reakcji. Jeśli zareaguje na sygnał, oznacza to trafienie; jeśli nie zareaguje na szum, oznacza to poprawne odrzucenie. W tych dwóch przypadkach człowiek działa prawidłowo. Może jednak zareagować na szum albo zlekceważyć sygnał. W pierwszym wypadku mówimy o błędzie fałszywego alarmu, w drugim o błędzie chybienia.
3. Przeszukiwanie – jest procesem aktywnym, polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium.
Podstawowym czynnikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających, czyli dystraktorów. Badania wykazały, że efektywność i czas przeszukiwania pola percepcji wzrokowej zależą od liczby dystraktorów, ich podobieństwa do szukanego sygnału i wzajemnego podobieństwa samych dystraktorów. Jeśli zbiór dystraktorów jest różnorodny, przeszukiwanie staje się trudne, a jeśli jednorodny – łatwiejsze.
4. Kontrola czynności jednoczesnych – to zdolność wykonywania kilku czynności w jednakowym czasie.
W większości przypadków jednoczesne wykonywanie kilku czynności nie pociąga za sobą negatywnych skutków, ponieważ czynności są zazwyczaj proste albo dobrze zautomatyzowane. Problem pojawia się wtedy, gdy przynajmniej jedna z jednoczesnych czynności staje się bardziej wymagająca.
Rodzaje uwagi:
W zależności od poziomu organizacji zachowania się człowieka: mamy uwagę reaktywną, która pełni role regulacyjną w zachowaniu się reaktywnym (odruchy i nawyki), uwaga kognitywna – wiąże się z zachowaniem celowym, skierowanym na wykonanie zadania.
Tradycyjne podziały: Uwaga mimowolna, zostaje wywołana bez większego wysiłku z naszej strony. Czynnikiem wywołującym uwagę mimowolną jest przede wszystkim siła bodźca. Źródłem uwagi mimowolnej może być też ruch, kontrast, wielkość, kształt, kolor oraz nagłe zmiany. Uwaga dowolna przejawia się w świadomym koncentrowaniu się na jakimś zadaniu, przedmiocie, nawet, jeśli nas to nie interesuje. Uwaga wtórna – zawiera cechy dowolności i mimowolności. Po świadomym skoncentrowaniu uwagi na zadaniu zostajemy przez nie pochłonięci, nie wymaga ona już żadnego wysiłku, a uboczne bodźce nie odrywają nas od pracy.
Przeciwstawieniem sprawnej uwagi jest roztargnienie. Człowieka roztargnionego cechuje rozproszona i łatwo odwracalna uwaga. Specyficznym rodzajem roztargnienia jest roztargnienie artystów, wynalazców, ponieważ nie potrafią oderwać uwagi od wykonywanej pracy.
Na koncentracje uwagi działa: bodziec np. przyzwyczajenie, ilość czynników rozpraszających- ich intensywność, wyuczone nawyki, od temperamentu człowieka, motywacja, nastawienie. Na podstawie czasu na którym może skupić się na jednej rzeczy można ocenić możliwości do koncentracji.
Koncentracji sprzyja: mało bodźców, umiarkowana różnorodność bodźców, przyjemność zajęć.
Ćwiczyć uwagę: przez działania które będą atrakcyjne, interesujące, przemienność zajęć, opis danego przedmiotu, zabawy i gry.
Zajęcia 26
Temat: Zapoznanie z pojęciem, rodzajami i fazami powstawania procesów pamięciowych.
Pamięć jest to właściwość psychiczna, umożliwiająca kształtowanie się i funkcjonowanie doświadczenia człowieka. Dzięki tej właściwości nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy wiedzę o święcie oraz umiejętności i sprawności. Z zasobów doświadczenia. gromadzonych w naszej pamięci i stopniowo, lecz stale zwiększanych, korzystamy przez całe życie, jakkolwiek czasami niełatwo nam wydobyć z „magazynu” pamięci potrzebną informację.
Rola pamięci
Pamięć minionych wydarzeń i przeżyć zapewnia człowiekowi poczucie ciągłości własnego rozwoju i biegu swego życia, mimo że w środowisku zachodzą nieustanne zmiany i wciąż nowe sytuacje. Ślady pamięciowe, składające się na doświadczenie indywidualne, nie są niezmienne. Cechuje je dynamiczność — są one stale przekształcane i opracowywane w świadomości.
Cechy pamięci:
cechy zapamiętywania:
szybkość zapamiętywania (liczba kontaktów niezbędna do zapamiętania)
pojemność pamięci (ilość materiału jaką człowiek może zapamiętać)
2. cechy przechowywania:
trwałość pamięci (długość czasu zapamiętania)
3. cechy przypominania
4. wierność pamięci (stopień zgodności treściowej między tym co stanowiło materiał
zapamiętania, a tym co sobie przypominamy)
5. gotowość pamięci (łatwość z jaką sobie przypominamy)
Fazy procesów pamięciowych:
zapamiętywanie – zapisywanie odbieranych informacji w doświadczeniu. Dzieli się ono na: mimowolne (gdy dokonuje się samorzutnie); dowolne (dokonywane w sposób zamierzony);
przechowywanie – proces, w toku którego magazynuje się zapamiętany materiał. Zarazem podlega on pewnym zmianom (utrwalanie, organizowanie, systematyzowanie, przekształcanie). Ze względu na czas przechowywania pamięć dzielimy na: bezpośrednią (kiedy przechowujemy dane bardzo krótko, bezpośrednio po zapoznaniu się z nimi); odroczoną (pozwala na przechowywanie materiału przez dłuższy czas);
przypominanie – proces aktualizacji śladów pamięciowych. Wydobywanie z magazynu pamięci przechowywanych informacji. Przypominanie dzieli się na: rozpoznawanie (gdy człowiek ma ponowny kontakt z jakimś materiałem i uświadamia sobie, że zetknął się z nim w przeszłości); reprodukcja (odtworzenie zapamiętanego materiału bez bezpośredniego kontaktu z nim).
Proces pamięci
Rys. Fazy procesów pamięci.
Rodzaje pamięci
Rodzaje pamięci możemy wyodrębnić na różnych zasadach. Pamięć gatunkowa jest podłożem wrodzonych zachowań instynktowych zwierząt i ludzi. Czynności przekazywane za pośrednictwem kodu dziedzicznego cechuje stereotypowość; mają one podobny przebieg i powtarzają się regularnie w kolejnych pokoleniach danego gatunku. Jednakże nawet u zwierząt, kierujących się przede wszystkim instynktami, złożone czynności wrodzone posiadają pewne cechy indywidualne, zależne od okoliczności. Właściwości te uwarunkowane są pamięcią osobniczą, która odgrywa decydującą rolę w nabywaniu doświadczenia przez człowieka. Gdy mówimy zatem o pamięci ludzkiej, mamy głównie na myśli pamięć osobniczą i tej pamięci dotyczą pozostałe klasyfikacje jej rodzajów.
Przy wyodrębnianiu typów pamięci ludzkiej za podstawę podziału przyjmuje się rodzaj bodźców, które najłatwiej utrwalają się i najlepiej funkcjonują w doświadczeniu, oraz sposób reagowania przez człowieka na te bodźce. Z tego punktu widzenia wyróżniamy pamięć obrazową, słowno-logiczną albo abstrakcyjną, ruchową i uczuciową.
Pamięć obrazowa przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców oddziałujących na nasze analizatory. Jej główne rodzaje — to pamięć wzrokowa i słuchowa, dlatego że te zmysły odgrywają w życiu człowieka najważniejszą rolę. Wielu ludzi należy do mieszanego typu: pamięci wzrokowo-słuchowej. U niektórych jednak przeważa określony typ pamięci obrazowej: są wzrokowcami lub słuchowcami. Wzrokowiec przyswaja sobie najlepiej materiał przedstawiony wizualnie, ułatwiają mu naukę wszelkie środki poglądowe: film, telewizja, ilustracje, rysunki i schematy. Odtwarzając tekst podręcznika, pamięta często stronę, a nawet wiersz, w którym była podana jakaś informacja. Jego wyobrażenia wzrokowe są silne i wyraziste.
Człowiek obdarzony pamięcią słuchową opanowuje łatwo i szybko wiadomości przekazywane w toku wykładu, pogadanki, dyskusji. Woli uczyć się głośno niż po cichu. Pamięć słuchowa może być nastawiona na tony muzyczne lub dźwięki werbalne. Pamięć muzyczna jest ważnym składnikiem uzdolnienia do muzyki i przejawia się w wysokim stopniu u wirtuozów i kompozytorów. Pamięć werbalna odgrywa ważną rolę w zawodzie, aktorskim, przydatna jest jednak i w innych zawodach, np. nauczycielskim czy prawniczym.
Pamięć słowno-logiczna polega na zdolności do zapamiętywania, i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach, do ujmowania związków i stosunków logicznych wyrażonych w mowie ustnej i pisanej, jak również w języku nauk ścisłych, posługujących się odrębnymi symbolami (matematycznymi, chemicznymi). Kształcenie pamięci słowno-logicznej jest nieodzownym warunkiem powodzenia w nauce szkolnej i we wszystkich dziedzinach pracy umysłowej.
Pamięć ruchowa ma szczególnie duże znaczenie w tych rodzajach działalności człowieka, które opierają się na rozmaitych nawykach i sprawnościach motorycznych. Dobrze rozwinięta pamięć ruchowa ułatwia osiąganie wyników w sporcie i w czynnościach manipulacyjno-technicznych. Jej podstawą jest sprawne funkcjonowanie analizatorów ruchowych i kinestetycznych, dlatego można ją uważać także za pewną odmianę pamięci obrazowej.
Przejawem pamięci uczuciowej jest łatwość zapamiętywania i przypominania tych zdarzeń, które są szczególnie silnie zabarwione emocjonalnie. Pamięć uczuciowa odgrywa ważną rolę w motywacji działania i w kształtowaniu określonego stosunku człowieka do świata zewnętrznego oraz do samego siebie. Dzięki temu, że pamiętamy uczucia, jakie w nas budziły rozmaite przedmioty i zjawiska, potrafimy we właściwy sposób oceniać, czyli wartościować nowe bodźce, dążyć do tego, co zaspokaja nasze potrzeby, unikać zaś tego, co jest szkodliwe dla nas samych i dla innych ludzi.
Podstawą podziału pamięci na epizodyczną i semantyczną jest zróżnicowanie przedmiotu przechowywanych informacji. Pamięć epizodyczna dotyczy jednostkowych faktów i zdarzeń, które wystąpiły w określonym miejscu i czasie. Cechuje je zmienność i sytuacyjne uwarunkowanie. W ten sposób pamiętamy np. wydarzenia z naszego własnego życia (pamięć autobiograficzna) i wydarzenia historyczne, których byliśmy świadkami lub uczestnikami.
Pamięć semantyczna opiera się na systemie słowno-pojęciowym i znaczeniowym, jej przedmiotem są zatem uogólnione kategorie, formuły i prawa. Istnieje kilka modeli pamięci semantycznej. Modele sieciowe ujmują ją jako sieć związków skojarzeniowych między pojęciami. Modele zbiorów podkreślają, że elementy informacji tworzą rozmaitej wielkości zbiory, uporządkowane według ich kategorialnego znaczenia, np. zbiory cech, będących własnościami poszczególnych gatunków, zbiory egzemplarzy należących do danego gatunku itp.
Model oparty na cechach semantycznych stanowi jedną z odmian modeli zbiorów. Zgodnie z tym modelem przechowujemy w pamięci kategorie semantyczne będące zbiorami cech danej klasy, tak istotnych, jak nieistotnych. Tak więc kanarek pozostaje w naszej pamięci jako mały, żółty ptaszek, który śpiewa i przebywa w klatce, gdzie dostarcza mu się wody i pożywienia (te ostatnie cechy wcale nie są istotne dla pojęcia kanarka).
Zależnie od udziału rozumienia w zapamiętywaniu danego materiału, przede wszystkim w procesie uczenia się, wyróżniamy pamięć mechaniczną i logiczną. Jeśli uczeń lub student „wkuwa” bezmyślnie tekst podręcznika, nie zastanawiając się nad tym, czy zrozumiał dobrze jego treść, mamy do czynienia z pamięcią mechaniczną. Jeśli natomiast stara się on uchwycić sens materiału, zrozumieć znaczenie terminów i pojęć występujących w tekście oraz ująć związki i zależności między kolejnymi ogniwami całości— mówimy o pamięci logicznej.
Ze względu na udział woli w czynnościach mnemicznych wyróżniamy pamięć mimowolną i dowolną. Jak już wspomnieliśmy przy opisie faz procesów pamięciowych o roli nastawienia zarówno w fazie zapamiętywania, jak i w fazie przypominania rozmaitych treści doświadczenia oraz wyuczonego materiału. Właśnie owo nastawienie, zamiar zapamiętania lub odtworzenia czegoś w pamięci charakteryzuje, pamięć dowolną. Gdy czynności te odbywają się bez wysiłku i świadomego zamiaru z naszej strony, mówimy o pamięci mimowolnej. Stanowi ona szczególnie ważny rodzaj pamięci w okresie dzieciństwa, jakkolwiek już u dzieci powyżej czwartego roku życia obserwujemy szybki rozwój pamięci dowolnej.
Zależnie od trwałości przechowywania w pamięci różnego rodzaju materiału wyróżniamy pamięć bezpośrednią i odroczoną. Przejawem pamięci bezpośredniej jest kolejne ujmowanie i utrzymywanie w świadomości pewnej ilości bodźców oddziałujących w danej chwili na nasze narządy zmysłowe i możliwość ich natychmiastowej reprodukcji. Podczas rozmowy słyszymy np. nie tylko pojedyncze słowa, lecz kilka wyrazów tworzących zdanie lub jego część. Potrafimy taki fragment wypowiedzi powtórzyć dosłownie po jednorazowym usłyszeniu. Wskutek odpowiedniej pojemności pamięci bezpośredniej nie tracimy wątku rozmowy.
Pamięć bezpośrednia ma charakter chwilowy. Jej zakres jest niewielki i obejmuje u dorosłego człowieka 7±2 oddzielnych elementów. Natomiast pamięć odroczoną cechuje duża trwałość i nieograniczony zakres. Wiele przeżyć i zdarzeń, jak też dobrze wyuczone wiadomości i umiejętności pozostają w naszej pamięci przez całe życie.
Kryterium trwałości pamięci interesuje żywo współczesnych psychologów. Wyróżniają oni pod tym względem dwa, a niektórzy nawet trzy rodzaje pamięci: ultrakrótkotrwałą, krótkotrwałą i długotrwałą. Traktuje się je jako odrębne systemy przechowywania informacji.
Pamięć ultrakrótkotrwała stanowi system przechowywania informacji sensorycznej. Na przykład po odebraniu sygnału wzrokowego jego obraz utrzymuje się przez kilka dziesiątych sekundy, czyli dłużej niż czas trwania samego sygnału. Zapewnia to ciągłość spostrzegania, zwłaszcza obrazów filmowych i telewizyjnych, i pozwala na ich przetworzenie i interpretację.
Pamięć krótkotrwała, zwana inaczej świeżą lub dynamiczną albo pierwotną ma ograniczony zakres (pojemność) i czas trwania. Ślady bodźców, przede wszystkim obrazowych, utrzymują się w niej 20 sekund, a nie ułamek sekundy, jak w pamięci ultrakrótkotrwałej. Pamięć bezpośrednią, o której mówiliśmy poprzednio, można uważać za przejaw pamięci krótkotrwałej. W nowszej literaturze psychologicznej podkreśla się, iż pamięć krótkotrwała stanowi pierwszy etap przetwarzania informacji. Zostają one przechowywane w magazynie pamięci długotrwałej, której pojemność i czas trwania są nieograniczone. Informacje te mają przeważnie charakter semantyczny. Trzeba jednak podkreślić, że wiele zjawisk związanych z opisanymi rodzajami pamięci pozostało jeszcze nie wyjaśnionych, np. przechodzenie informacji z jednego magazynu pamięci do drugiego.
Ostatni podział wiąże się z końcową fazą czynności pamięci, przypominaniem. Zakodowany w pamięci materiał możemy reprodukować, czyli odtwarzać lub rozpoznawać.
Nie są to jednak tylko odrębne czynności mnemiczne, lecz także dwa odmienne rodzaje pamięci, w których nieliczne czynniki mają cechy wspólne. Specjalną odmianą pamięci odtwórczej jest rekonstrukcja, w której odgrywają rolę także umiejętności rozpoznawania składowych elementów pierwowzoru.
Utrwalanie w pamięci materiału
Proces powtarzania materiału w celu jego utrwalenia w pamięci może mieć również charakter mechaniczny lub logiczny. Bardziej skuteczne i trwałe jest zapamiętacie, jeśli powtarzamy materiał według planu, zgodnie z logiczną strukturą tekstu, niż jeśli mechanicznie odczytujemy go kilka razy w nadziei, że sam wejdzie nam do głowy.
Pamięć mechaniczna ma jednak w procesie uczenia się także pewne znaczenie. Niektórych reguł, twierdzeń lub praw człowiek uczy się na pamięć przez wielokrotne ich powtórzenie, oczywiście po ich uprzednim zrozumieniu. Same powtórki nie wymagają już nowego wysiłku umysłowego, jakkolwiek przy ostatecznym, sprawdzeniu tego, co zachowało się w pamięci, bierze udział myślenie.
Pamięć dotyczy:
doświadczeń indywidualnych
poprzednich doświadczeń
pokoleń jednostek
zróżnicowanie
ze względu na:
przedmiot rozumienie udział trwałość rodzaj
woli przechowywania przypomnień
Pamięć Pamięć Pamięć
obrazowa epizodyczna mechaniczna Pamięć Pamięć Pamięć
dowolna bezpośrednia ultrakrótkotrwała Pamięć
Pamięć Pamięć Pamięć rozpoznawcza
słowna semantyczna logiczna Pamięć Pamięć Pamięć
mimowolna odroczona krótkotrwała Pamięć
Pamięć odtwórcza
uczuć Pamięć
długotrwała
Rys. Rodzaje pamięci.