Obrządek pogrzebowy ludności kultury pomorskiej

- kultura pomorska znana jest głównie z materiałów pochodzących z cmentarzysk

- trwa od HaC po środkowy okres lateński włącznie

- Malinowski uważa, że nie powinno się używać nazwy k. wschpomorska, ale Łuka jej używa

HaC – 700 – 550

HaD – 550 – 400

w/śr Lt – 400 - 125

WYBÓR MIEJSCA NA CMENTARZYSKA

Cmentarzyska zakładano na wzniesieniach piaszczystych, a na gliniastych tylko wtedy, gdy w pobliżu gleby były wyłącznie gliniaste i nieprzystępne. Często znajduje się cmentarzyska w pobliżu cieków wodnych. Cmentarzyska założone na wzniesieniach niekiedy znacznie wybijały się nad otoczenie.

Przykłady cmentarzysk nad wodami: Brodnica Górna, Chmielno, Czarlin, Węsiory. Nad morzem położone są 2 największe cmentarzyska KP w Chłapowie i w Wielkiej Wsi.

Czasem cmentarzyska zakładano na przesmyku między jeziorami lub na półwyspach. Znane są wypadki, że na terenie tej samej miejscowości mieści się kilka cmentarzysk położonych w pobliżu wód, np. Obozin. Rzadziej zakładano cmentarzyska na kulminacji wzgórz, natomiast niezwykle często widzimy je na ich zboczach płd. Do wyjątków należą cmentarzyska usytuowane na zboczach wsch., Zach. i płn. Tylko 1 cmentarzysko zostało założone na dnie wąwozu – Żelewo. Na cmentarzyska wybierano przede wszystkim tereny piaszczyste i nasłonecznione. Chciano przez to jak najdłużej zachować szczątki zmarłego.

ILOŚĆ GROBÓW NA CMENTARZYSKACH

W HaC średnia ilość grobów na cmentarzysku wynosi około 30 pochówków. W HaD liczba grobów waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu. W okresie lateńskim ilość pochówków jest znacznie przybliżona do tych z okresu HaD.

BUDOWA I FORMA GROBÓW

Po Łużyckich polach popielnicowych przejęto kurhany obok których we wczesnej fazie KP występują groby skrzynkowe jednostkowe i rodzinne. Groby skrzynkowe obwarowane i obwarowane bez skrzyni. Mniej liczne są czyste pochówki popielnicowe, groby popielnicowe ze szczątkami stosu oraz pochówki jamowe i kloszowe.

Podstawowym budulcem był kamień, ziemia i glina.

KURHANY

Podstawowym budulcem był kamień, przeważnie piaskowiec kambryjski, rzadziej granit. Mają kształty koliste lub owalne.

- Najwcześniejsze kurhany pochodzą z HaC, są nieliczne, tworzą wyraźne skupisko w części Pomorza Gdańskiego, będącego kolebką owej kultury

- nasypy są dosyć zróżnicowane:

* ziemne nakryte płaszczem kamiennym, np. stan. Borzestowo

* otoczone kręgiem kamiennym, np. Osieki Lęborskie

* kamienno-ziemne nakryte także płaszczem kamiennym, np. stan. Gowidlino i Podjazy

* kamienne, np. Ludwikowo i Nowy Barkoczyn

- średnica waha się od 5-13m, np. w Ludwikowie, Borzystowie, Gowidlinie i Podjazach

- wysokość w trakcie badań od 0,5m w Barkoczynie do 2,5m w Gowidlinie i Podjazach

- w kurhanach mamy 1-4 groby (1) Ludwikowo (4) Borzystowo, które znajdowały się na pierwotnej pow. Ternu, np. w Borzystowie lub w nasypie kurhanu, np. w Borzystowie, Ludwikowie i w Nowym Barkoczynie

HaD

- nieliczne

- rozmieszczenie takie jak w HaC

- niektóre posiadały nasypy ziemne (Gniewino) inne kamienne (Obozin)

- śred, do 12m(Obozin)

- w kurhanach mamy od 1(Obozin) do 6 (Gniewino) grobów, które są w nasypie (Obozin) lub na pierwotnej powierzchni terenu (Gniewino)

- wkopywano groby w starsze kurhany

- w Zalesiu groby podkoszowe w kurhanach

WLt

-w Janowcu Zdziętym groby były położone z dala od wcześniejszego centrum, które charakteryzowało HaC/D, np. stan. w Piastowie (WLt/ŚLt), gdzie kurhan zawierał mieszany material o cechach łużyckich, pomorskich i Bałtyjskach

WLt/ŚLt

- kurhany dalej na Pomorzu Gdańskim, tworzące niekiedy rozległe cmentarzyska, posiadają nasypy kamienne (Brodnica Górna, Msciszewice) o śred, 2-17m i zachowanej wys. 0,5-2m (Mściszewice)

- niekiedy otoczone kręgiem kamiennym – Gdynia-Cisowa

-do 5 grobów w nasypie i pierwotnej powierzchni (Mściszewice)

- groby wkopane w pierwotną powierzchnię ternu (Brodnica Górna)

- W Mściszewicach sa kurhany bez śladu pochówka oraz kurhany nakrywające miejsce ciałopalenia

Groby kurhanowe są zjawiskiem rzadkim, występują w ciągu całego okresu trwania k pomorskiej, przede wszystkim na Pomorzu Gdańskim, gdzie tworzą wyraźne skupisko.

Nieliczne położone na wsch i płd, są to głównie obiekty nie posiadające ustalonej chronologii albo o wątpliwym związku z k. pomorską.

OBWAROWANIA GROBÓW

1. Groby pozbawione obwarowania

Nie posiadają obstawy kamiennej ani też nie są nakryte kloszem glinianym.

1. Obwarowane kamieniami

Pochówki założone przy celowym użyciu różnego rodzaju konstrukcji kamiennych, takich jak:

*bruki nadgrobne

* oraz wyścielające dno grobu płaskie bruki, skupiska kamieni otaczające lub też nakrywające miejsca pochówku.

Budowane z okrąglaków, występują przez cały okres trwania KP, są nieliczne. Najwięcej ich występowało na cmentarzysku w Poczernienie datowanym na przełom HaD/wcz i śr Lt. Groby z tego cment. odznaczały się ciekawym szczegółem budowy, mianowicie kamienie tworzące obwarowanie były ułożone stożkowato tak, że przypominały miniaturowe kurhany.

3. Groby skrzynkowe
Groby o specyficznym obwarowaniu kamiennym. Groby skrzynkowe też mogą symbolizować dom pośmiertny. Takie znaczenie mogą mieć też konstrukcje nagrobne, domkowate, szałasowe i daszkowate (zachowane ślady drewniane). Trwają cały okres KP. Budowane z łamanych lub ciętych płyt piaskowca. Wraz ze wzrostem liczby grobów skrzynkowych rosną ich rozmiary oraz liczba znajdowanych w nich popielnic. We wcz. i śr. Lt maleje ich liczba. We wszystkich fazach rozwoju cechuje je nadzwyczaj staranna budowa. W niektórych skrzyniach dno tworzy ziemia lub glina, w innych wypadkach pod popielnicę podkłada się małe płytki kamienne. Dzielimy je pod względem kształtu na kwadratowe, prostokątne, sześcioboczne, trapezowate, rombowa te, trójkątne, wieloboczne lub o formie krzyża.

Zbiorowy grób skrzynkowy był zbudowany jednorazowo i równocześnie wypełniony pochówkami, ale nie musiał być zasypany od razu.

Groby podkloszowe wydzielają się na:

4. Groby podkloszowe bez obstawy kamiennej.

Posiadają obwarowanie, którym jest klosz gliniany, zwykle zamykające sobą cały zespół grobowy.

5. Groby podkloszowe obwarowane kamieniami

Obwarowania kamieniami mogą mieć rozmaity charakter.

Groby podkloszowe typowe są dla obszaru PL śr i pd, na Pomorzu Gdańskim pojawiają się dopiero we wcz. EŻ i zawsze towarzyszą pochówkom innych rodzajów na cmentarzyskach o mieszanym obrządku pogrzebowym. Groby podkloszowe mieszczą po jednej popielnicy przykrywaną dużym kloszem.

HaC

1 – na nielicznych stanowiskach (6), rozrzuconych na całym obszarze KP

2 – też mało (9) sięgają dużo bardziej na płd

3 – stanowią wyraźną większość (64) skupiają się na terenie Pomorza Gdańskiego

4 - (6) nie tworzą żadnego skupiska, są rozrzucone, nie ma skupisk

5 – (2)

Dominują groby skrzynkowe, wszystkie rodzaje grobów często występowały w różnych zestawieniach.

HaD

1. Występują w silnym rozrzuceniu na calem ternie KP, najwięcej na Pomorzu Gdańskim. Nie są liczne (24) cmentarzyska

2. Silnie rozrzucone na obszarze KP, nie tworzą skupisk, brak ich na najbardziej płd-wsch wysuniętych cmentarzyskach (29)

3 – groby skrzynkowe – (561), cały obszar, najwięcej na PG, w szerokim paśmie obejmujące obszar morski po widły Wisły i Nogatu. Środkowa cz, Pomorza i PL Centralna rzadsze występowanie

• Groby skrzynkowe mogły być budowane bezpośrednio przy sobie, gdzie ściana 1 grobu jest ścianą 2

• Dzielenie grobu na kilka komór

• Znajdywanie się poszczególnych cz. grobu na różnych poziomach

• Występowanie półkręgu kamiennego w pobliżu grobu skrzynkowego (wydaje się mieć to związek z praktykami obrządku pogrzebowego)

4.(26) aż w 18 przypadkach istnieje możliwość, ze kiedyś staniała obstawa, mamy niewielkie na Ziemi Chełmińskiej, reszta występuje w rozrzuceniu, tendencja do przesuwania się w kierunku płd-wsch. Charakterystyczny jest brak tych grobów w kredkowej cz Pomorza i na PG. Brak ich także w PL Zach.

5. (5) 1 cmentarzysko w Zamku Kiszewskim miało klosz z obwarowaniem ze skrzyni kamiennej. Nie są znane ze środkowej cz, P i PG.

Panuje skrzynkowy, najwięcej na Pomorzu i między środ, Warta a Wisłą, większe znaczenie w tym okresie mają groby podkloszowe, ale wycofują się z P w kierunku płd-wsch.

Ha/Lt

1 – (17) głownie w rejonie środkowej Wisły, po obu jej brzegach, sporadycznie w pasie środkowej Odry

2 – (16) rozrzucone na całym obszarze z wyjątkiem Pomorza

3 – (27) rozrzucone, sięgają dosyć daleko na wschód

4 – (38) zasięg przesuwa się na płd-wsch, gł. W pasie środkowej Wisły

5 – teren podobny do 4, stan, Kostkowo, gdzie obwarowanie stanowiła skrzynia kamienna

W rejonie środkowej Wisły znaczny ośrodek grobów podkloszowych, tam groby skrzynkowe są nieliczne

WLt

1 – (34) większość nad środkową Odrą, reszta jest rozproszona, wybiegają poza granice PL, na P brak

2 – (34) gł. Nad środkową Odra, sięgając na płd do Opola –Nowej Wsi Królewskiej, gdzie indziej rozproszone, dochodzą do środ i górnego Bugu i brak w centrum P

3 – (53) większość nad środkową Odra, skąd szerokim pasem kierują się na płd wsch, rzadko między górną Wartą a środkową Wisła oraz na wsch – płd-wsch.

4 – (36) dominują nad środkową Wisłą, ponownie występują na płn-zach od centrum (równorzędnie ze skrzynkami) przesuniecie się ich części daleko nad środkową Odrę i Wartę – dominacja skrzynek. Brak na Pomorzu.

5- (9) rozproszone, brak nad środ Wisłą i na wsch i płd-wsch, dochodzą do środ Odry

Na Zach jest przewaga skrzynek, na wsch dominują groby podkoszowe, zwłaszcza bez obstawy kamiennej, groby podkoszowe maja tendencje do rozwoju swego zasięgu w kierunku środkowej Odry, brak na Pomorzu.

ŚLt

Wszystkie stanowiska są rozrzucone i nieliczne.

WiŚLt

1 – całe terytorium KP, najwięcej na PG, duże skupienie miedzy środ Odrą a Wartą (41)

2 – (44) sporo na PG i prawym brzegu Wisły, na Zach i w środkowej partii Pomorza są rzadkie, brak w płd Pl, dosyć liczne między środ Odrą a Wartą.

3 – (209) silne skupisko na PG, środ Warcie, opierające się o środkową Odrę, pojedyncze stanowiska w środkowej cz P i na płn-wsch, gdzie indziej brak.

4 – (40) obszar Nadwiślański i Zach tereny, nie są reprezentowane na P

5 – (10) środ Wisła, regiony nad Warta i nad Odrą

W płn i zach części KP dominują skrzynki, na Zach przemieszane są z grobami bez obstawy i z obstawą oraz z podkoszowymi. Wsch i płd-wsch – wszystko bez skrzynek.

W HaC najwcześniejsze groby podkoszowe, które przesuwają się w kierunku płd-wsch. Skrzynki rozszerzają się na płd.

GROBY BEZPOPIELNICOWE

Groby KP można podzielić na:

• Popielnicowe – przepalone szczątki ludzkie wyłącznie w popielnicy

• Bezpopielnicowe – przepalone kości zalęgają bezpośrednio w ziemi

• „popielnicowe i bezpopielnicowe” – przepalone szczątki znajdują się w naczyniu i bezpośrednio w ziemi

Dla KP najbardziej typowe są popielnicowe.

Groby bezpopielnicowe znane są od początku w KP na PG, w HaD są na P i prawobrzeżnym dolnym Powiślu.

Ha/Lt – rozproszone na całym obszarze oprócz Pomorza

WLt – na Pomorzu, nieznaczne zagęszczenie między środkową Odrą a środkową Wartą.

WiŚLt – cały obszar, lekkie zagęszczenie między środ Odrą i Wartą, PG, brak na pld-wsch. Niekiedy układ kości pozwala na wysuniecie przypuszczenia, że szczątki zostały złożone w organicznym pojemniku. Groby popielnicowe to zjawisko rzadkie w czasie trwania całej KP. Mogą się pojawiać groby wszystkich typów.

„Bez i pop” – znane od początku w HaC na Pomorzu, później w HaD od Pomorza po środ Wartę.

Ha/Lt – miedzy środ Wisłą a Odrą.

Są bardzo rzadkie, cały okres trwania i wszędzie bez płd-wsch.

GROBY BEZ ŚLADU POCHÓWKA

Znaleziska cmentarne posiadające wszelkie atrybuty normalnych grobów z wyjątkiem szczątków. 1 stan z HaC, w HaD gównie Pomorze, przekraczają prawy brzeg górnej Wisły.

Ha/Lt – miedzy środ Odrą a Wisłą

Nieliczne (73) wszędzie oprócz płd-wsch, głównie Pomorze i wystąpiły one wśród wszystkich typów grobów względem obwarowania. Są bardzo starannie zbudowane. Występują na cmentarzyskach wraz z innymi formami zawierającymi popielnice. Interpretuje się je jako groby symboliczne osób zaginionych w różnych okolicznościach. M.Elliade w swojej pracy „Traktat o religii” podaje, że symboliczne pogrzeby stosowano w przypadku prób uzdrowienia chorego.

GROBY POJEDYNCZE I ZBIOROWE

W Olszówce HaD – grób skrzynkowy o wymiarach 6x1,56m zapełniony około 200 popielnicami.

Najwięcej stanowisk z grobami z 1popielnicą, potem2-3, w HaD przewaga 2-3 popielnic w 1 grobie. 4-5 popielnic w grobie – widocznie związane z terenem masowego występowania skrzynek.

PRZECIĘTNA ILOŚĆ POPIELNIC I WYPOSAŻENIA

Przede wszystkim PG (gdzie przeważa skrzynka) cechuje wysoka, przeciętna ilość popielnic w grobie. Tereny płd i płd-wsch( występują podkoszowe głownie), cechuje niska przeciętna ilość popielnic w grobie. Na północy 0 lub niska średnia wyposażenia popielnic a na płd i płd-wsch wysoka i bardzo wysoka. Jedynie HaC na PG niska ilość popielnic w grobie i średnie wyposażenie. Na dużych cmentarzyskach datowanych na HaC w grobach przeważnie występuje 1 popielnica przy czym ich ilość z czasem wzrasta do 3, a na małych cmentarzyskach do 4.

W grobach rodzinnych wstawianie popielnic zawsze rozpoczynało się od kierunku płn. Popielnice ustawiane były w rzędach. W zupełnie wyjątkowych przypadkach ustawiano popielnice warstwowo. Natomiast do częstych praktyk należało ustawianie u den naczyń pierścieni z małych kamieni. Zwyczaj ten obserwujemy na terenie całego Pomorza Gdańskiego we wszystkich fazach trwania KP. Rzadziej ustawiano popielnice na dużych płytach kamiennych. Dość często popielnice nakrywane były glinianymi krążkami np. cmentarzysko w Chłapowie.

ORIENTACJA GROBÓW W STOSUNKU DO STRON ŚWIATA

Głównie N-S i W-E.

SPOSOBY NAKRYWANIA KOŚCI

Groby podkoszowe nie są brane pod uwagę, ponieważ klosz jest obwarowaniem grobu, a nie nakryciem.

Mogą być przykryte:

*misami

*pokrywani

* innymi naczyniami

* kamieniami

Przeważają pokrywy (szczególna dominacja w HaD), w Lt na PG niewielka przewaga mis, kamienie i inne naczynia odgrywały małą rolę. Pokrywy częściej spotyka się tam, gdzie skrzynki, a misy wszędzie, ale najczęściej przy podkloszowych.

UKŁAD ANATOMICZNY W GROBACH

Tylko 50 cmentarzysk ma potwierdzony układ anatomiczny.

GROBY CZĄSTKOWE

Odkryte na 34 stanowiskach od początku do końca KP, są dosyć rozpowszechnione.

Obrządek należy do wyjątkowych, głównie dlatego, że w 1 grobie obwarowanym występuje zarówno obrządek ciałopalny w postaci przepalonych kości złożonych w popielnicy nakrytej misa i kloszem obwarowanej dodatkowo kamieniami jak i obrządek szkieletowy w postaci szkieletów obwarowanych kamieniami.

MIEJSCE CIAŁOPALENIA

Skupisko węgla drzewnego na cmentarzysku może dotyczyć ciałopalenia gdy będą tam przepalone kości ludzkie, świadczą też o tym wymiary miejsca. Pojawiają się już od HaC.

W Sokołowicach (WiŚLt) mamy miejsce ciałopalenia pokryte gliną i obwarowane kamieniami. Był tam węgiel drzewny, skorupy i kości ludzkie. Mamy 36 miejsc z wszystkich okresów, oprócz ŚLt, duża różnorodność w przygotowaniu miejsca, większość stanowią bruki kamienne nieraz wylepione gliną, spalanie bezpośrednio na ziemi, niekiedy w płytkiej jamie. Najczęściej miejsce to jest między grobami, czasem wznoszono nad nimi kurhany, niektóre przylegają, do grobu tworząc z nim wyraźną całość.

Powszechność ciałopalenia wynikała z najprostszego i najbardziej pewnego sposobu uwolnienia duszy zmarłego i zapewnienia jej szczęścia w życiu pośmiertnym. Ciałopalenie niekiedy na obszarze cmentarzyska lub i poza – niewiadomo, zły stan badań.

POPIELNICE DOMKOWE

Wszelkie popielnice traktujemy jako ceramikę sakralną, gdyż brak ich jest na terenach osad. Była wykonywana wyjątkowo starannie

Podobne popielnice domkowe odnaleziono na terenie Włoch, w Corneto.

Tylko w HaC (13), mają kształt wydłużonego sześcianu, spoczywającego na 4-6 nóżkach, nakrytego dwuspadowym daszkiem. Znana jest tylko jedna popielnica o kształcie kulistym (okolice Gdańska). Posiadają otwory w dłuższych ściankach, a na niektórych z nich widać naśladownictwo odwzorowania konstrukcji sumikowej. Znaleziska są tylko na cz PG w 10 egzemplarzach. Jedno znalezisko z terenów Pomorza Koszalińskiego.

Popielnice domkowe reprezentują naczynia stanowiące miniaturowe naśladownictwo domów mieszkalnych.

W. La Baume twierdzi, że są to przedstawienia spichlerzy, jednakże reszta badaczy się z nim nie zgadza.

Obecność popielnic domkowych w grobach tłumaczy się dążnością do stworzenia zmarłemu po śmierci warunków podobnych do tych za życia.

Kwestia obecności domostw naziemnych w KP jest sporna – teza o tym, że urny domkowe mieli tylko najbogatsi ludzie, którzy posiadali takie domu za życia.

Popielnice domkowe oznaczają symboliczne respektowanie zmarłego do jego domu. Zostały wyparte przez popielnice twarzowe, które na swej powierzchni mają wizerunek prostokątnego otworu – drzwiczek.

POPIELNICE OCZKOWE

Symbolika uproszczona. W okresie HaC znane z 33 stanowisk na Pomorzu Gdańskim. Najwcześniejsza faza k. pomorskiej jest reprezentowana wyłącznie przez popielnice oczkowe.

POPIELNICE TWARZOWE

Symbolika bardziej naturalistyczna. Ich idea przybyła z terenów Morza Śródziemnego, gdzie znany były w kulturze etruskiej czy u Fenicjan. Produkowano je masowo w okresie HaD najpierw na Pomorzu Gdańskim. W ciągu wczesnego i środkowego Latenu rozprzestrzeniły się na obszar Wielkopolski, Pomorza Koszalińskiego i na środkowy Śląsk, a w rozproszeniu występowały na terenach Polski środkowej, dochodząc w tym kierunku do Sambii. Najliczniej występują na terenie kultury wschodniopomorskiej, skąd znamy blisko 1000 egzemplarzy. Na pozostałe tereny przypada niespełna 300 sztuk.

Można wydzielić szereg punktów, w których zajmowano się ich produkcją, prawdopodobnie na zamówienie.

Warsztaty miały swoich odbiorców w promilu 12km.

Najokazalszą ceramikę grobową wytwarzano na terenie powiatu starogardzkiego, skąd pochodzą szczególnie piękne egzemplarze pod względem formy i ornamentyki.

Powszechnie znana jest popielnica z Grabowa Bobowskiego posiadająca bogaty ornament geometryczny oraz scenę pod nazwą „jazda zmarłego w zaświaty”. Tak naprawdę jest to „przewożenie terczy” . Miała ona chronić zmarłego ,gdyż w grobie nie było broni.

J. Kostrzewski uważał popielnice twarzowe za portrety zmarłych. W. La Baume twierdzi, że miały one charakter amuletów odpędzających złe siły.

Na popielnicach twarzowych występuje ornament geometryczny, roślinny, zoomorficzny, wyobrażenia ozdób metalowych, uzbrojenia i sceny figuralne.

Ornament geometryczny nie ma większego znaczenia, ale np. przedstawienia ozdób mogły być symbolem jego złożenia do grobu.

Wyposażenie zmarłego symboliczne – bardzo ubogie.

Niektórzy rozróżniają popielnice kobiece od męskich na podstawie ich ornamentyki. Popielnice kobiece posiadały 1 szpilę a męskie 2 i męskie miały sceny figuralne.

Malinowski poddaje w wątpliwość taką interpretację, ponieważ z 27 popielnic oddanych do ekspertyzy tylko 9 uzyskało potwierdzenie płci w odniesieniu m.in. do popielnicy.

POKRYWY OCZKOWE I TWARZOWE

Symbolika została przeniesiona z właściwego naczynia na jego okrycie.

W HaC tylko popielnice i pokrywy oczkowe. Głównie nadmorska cz. PG.

W HaD popielnice twarzowe (340), głównie nadmorska cz. PG, rzadsze skupisko między środ Wartą a Wisłą.

Pokrywy twarzowe są rzadkie, tylko 1 stanowisko z popielnicą oczkową.

Ha/Lt od PG pod środ Odrę tylko 7 stanowisk.

WLt to środkowe, lewobrzeżne tereny nad Odrą.

Wyposażenie było skromne, należał odo niego ceramika, ozdoby metalowe, przybory toaletowe, narzędzia i broń, wyroby bursztynowe i szklane, kościane, kamienne i muszli Kauri.

NARZĘDZIA PRACY W GROBACH

Jest to zjawisko rzadkie. Najwięcej jest żaren i rozcieraczy, noży i przęślików.

GROBY WYPOSAŻONE W BROŃ

Rzadkie zjawisko. W HaD większość stanowisk w pobliżu środ Warty, przesunięcie się tego skupiska w Ha/Lt i we wczesnym okresie Lt nad środ Odrę.

WĘGIEL DRZEWNY W GROBACH

Zwyczaj zsypywania węgla o grobu jest mało rozpowszechniony, ale w czasie powolny wzrost ilości cmentarzysk z węglem, mamy ich 119.

ŚLADY KONSTRUKCJI DREWNIANYCH NA CMENTARZYSKACH

HaC- brak. 140 142,3

W Transborze groby podkoszowe obwarowane i bez obstawy kamiennej otoczone dookoła lub częściowo śladami kołków.

Mamy różnego rodzaju konstrukcje, np. pojedyncze slupy, zarysy półkoliste, koliste, prostokątne, 14 cmentarzyk. Brak konstrukcji w najwcześniejszej i najpóźniejszej fazie.

GENEZA POCHÓWKA ZWIAZANA Z KONIECZNOŚCIĄ POZBYCIA SIĘ ZWŁOK W ICH NATURALNYM STANIE ZE WZGLĘDU NA ICH ROZKŁAD

GENEZA OBRZEDÓW POGRZEBOWYCH WYNIKA ZE SKOMPLIKOWANEGO STOSUNKU CZLOWIEKA DO ZMARŁEJ OSOBY (miłość do tej osoby i lęk przed trupem)