R. Breska - Patologia społeczna – konspekt

Źródła: A. Gaberle, Patologia społeczna, Warszawa 1993.

A. Siemaszko, Granice tolerancji, Warszawa 1993.

Z. Welcz, Teoria reakcji społecznej a koncepcje kontroli społecznej [W:] Społeczna kontrola zachowań dewiacyjnych, (red.) Kwaśniewski J., Warszawa 1989.

B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1999.

PATOLOGIA SPOŁECZNA – DEFINICJA

• J. Wódz – społecznie patologiczne zjawiska to takie, które: a) są niezgodne z normami przyjętymi w danej społeczności; b) występują w coraz większym nasileniu; c) mają dysfunkcyjny wpływ na cele dokonujących się zmian społecznych.

• A. Podgórecki - patologia społeczna to: ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, czy ten rodzaj struktury jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić, sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.

• A. Gaberle – patologia społeczna jest dyscypliną naukową, zajmującą się zjawiskami społecznie patologicznymi. Zjawisko społecznie patologiczne to zachowanie działające destruktywnie na społeczeństwo (lub jego elementy), a przy tym niezgodne z wartościami powszechnie uznawanymi w danym kręgu kulturowym.

TEORIE DEWIACJI - KONCEPCJA EMILE’A DURKHEIMA

• Człowiek składa się z dwóch biegunowo ułożonych płaszczyzn. Z jednej strony mamy to, co nazwalibyśmy wrażeniami zmysłowymi, instynktami czy potrzebami niższego rzędu. Na drugim biegunie znajduje się struktura zawierająca: myślenie pojęciowe, moralność i wartości.

• „Człowiek Durkheima” żyje w ciągłym nierozwiązywalnym samodzielnie konflikcie. Tym, co pomaga mu utrzymać równowagę jest kontrola społeczna - wewnętrzny ład jest więc możliwy tylko wtedy, gdy społeczeństwo jest dobrze zintegrowane.

• Człowiek jest istotą ułomną, skrajnie egoistyczną i antyspołeczną. Gdy zabraknie kontroli zewnętrznej (w sytuacji anomii), zaczynają dominować potrzeby płynące z warstwy popędowej.

• Przestępczość jest społeczeństwu potrzebna w celu zdefiniowania, co przestępstwem nie jest, a więc do określenia normalności. Zdecydowana reakcja społeczna (kara) wpływa wzmacniająco na przekonanie – sposób postępowania ogółu jest właściwy. Zachowanie dewiacyjne może stanowić zalążek w przygotowaniu zmian społecznych.

KIERUNEK STRUKTURALNY - KONCEPCJA ROBERTA MERTONA

• Kluczowe pojęcia: Struktura społeczna to zorganizowany zespół społecznych możliwości, w który uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy. Struktura kulturowa to kierujące zachowaniem wartości normatywne, wspólne członkom danego społeczeństwa czy grupy.

• Najważniejsze zdaniem Mertona elementy struktury kulturowej to: kulturowo zdefiniowane cele – czyli rzeczy warte zabiegów (są one zwykle powiązane i tworzą hierarchię wartości). Rzeczy warte zabiegów to inaczej cele dominujące. Drugim niezwykle istotnym elementem struktury kulturowej są środki - normy służące do realizacji kulturowo określonych celów.

• Jeżeli społeczeństwo funkcjonuje prawidłowo, to członkowie społeczeństwa mogą harmonijnie realizować cele, nie naruszając norm – środków.

• We współczesnym świecie nie wszyscy mają szansę na realizację celów, ponieważ wartością dominującą jest osiąganie sukcesów (społecznego, zawodowego) z reguły wyrażonego w pozycji ekonomicznej. Sukces finansowy jest wyznacznikiem sukcesu ogólnego.

• W wielu kulturach istnieje specyficzny sposób mistyfikacji prawdy, że nie wszyscy mogą odnieść sukces. „Egalitarna ideologia” zakłada, że każdy może odnieść sukces, niepowodzenia zawsze mają charakter przejściowy, prawdziwą porażką jest zaniechanie starań.

• Anomia to stan załamania zdarzającego się w strukturze kulturowej, występuje, gdy istnieje rozbieżność pomiędzy celami i normami kulturowymi, a możliwościami ich realizacji.

• Merton określił 5 typów dostosowania się do stanu anomii: konformizm, innowację, rytualizm, wycofanie i bunt.

KIERUNEK KONTROLI SPOŁECZNEJ

• Podstawowe założenia: 1) Człowiek jest z natury istotą niemoralną, zachowanie dewiacyjne nie wymaga zatem dodatkowych wyjaśnień; 2) Należy wyjaśniać konformizm, a więc odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie w większości nie zachowują się dewiacyjnie. 3) Ponieważ brak jest innych „sił” motywujących dewiacyjnie, przyczyną takiego zachowania może być jedynie osłabienie kontroli społecznej. 4) Istnieje tylko jeden (dla całego społeczeństwa) system wartości i norm zachowań regulujących realizację tych wartości.

• Albert Reis:

Kontrola wewnętrzna to zdolność jednostki do powstrzymywania się od zachowań dewiacyjnych.

Kontrola zewnętrzna to zdolność grup społecznych do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z normami i regułami.

Z zachowaniem dewiacyjnym mamy do czynienia zawsze w wyniku osłabienia kontroli zewnętrznej lub wewnętrznej.

• Koncepcja Ivana Nye’a:

Kontrola wewnętrzna – w istocie sprawowana z zewnątrz - jest równoznaczna z przyswojeniem norm.

Kontrola pośrednia – jest związana z uczuciowością, identyfikacją z rodzicami oraz istotnymi innymi. Kontrola bezpośrednia – identyczna z kontrolą zewnętrzną u Reisa.

Element quasi-kontrolny – zaspakajanie potrzeb - Nye twierdził, że gdyby wszystkie potrzeby jednostki mogły być zaspokojone natychmiast i bez naruszania prawa, naruszanie takie nie miałoby uzasadnienia

• Teoria Travisa Hirschiego:

Zasadnicza teza teorii brzmi: ludzie są zdolni do popełniania czynów dewiacyjnych, ponieważ ich więzi z porządkiem konformistycznym zostały z jakiegoś powodu zerwane. Hirschi wyodrębnił cztery komponenty związku jednostki z porządkiem konformistycznym: przywiązanie, zaangażowanie, zaabsorbowanie i przekonanie.

• Teoria samokontroli Michaela Gottfredsona i Travisa Hirrschiego:

Jednostka uczy się samokontroli w toku swojego rozwoju, wykształca ją około 8 r.ż.

Czynnikiem zapobiegającym dewiacji jest przekonanie o przykrych konsekwencjach czekających sprawcę.

Niewłaściwe wychowanie może stać się przyczyną niskiego poziomu samokontroli.

Poza zachowaniami przestępczymi u jednostki z niską samokontrolą mogą wystąpić inne przejawy braku przystosowania tj.: trudności ze znalezieniem i utrzymaniem pracy, nawiązywaniem i podtrzymywaniem bliskich relacji, wywiązywaniem się ze zobowiązań finansowych oraz w pełnieniu ról małżeńskich i rodzicielskich.

Kierunek kulturowy.

1. Chicagowska Szkoła Ekologii Społecznej (R. Park, E. Burgess, C. Shaw, H. McKay)

1. Główne założenia darwinizmu społecznego R. Parka:

- procesy zachodzące w społeczeństwie (zwłaszcza w wielkich miastach) podobne są do tych, które zachodzą w świecie roślin lub zwierząt;

- w społeczeństwie trwa walka między jednostkami o poprawę własnej pozycji ekonomicznej, przegrywający są spychani do tzw. stref przejściowych, wygrywający zamieszkują lepsze dzielnice;

- dewiacja w organizmie miejskim ma charakter terytorialny.

1. Ekologiczna struktura Chicago wg Burgessa:

- wyodrębnienie pięciu ułożonych koncentrycznie stref w strukturze miejskiej: 1) centrum przemysłowo-handlowe, 2) strefa przejściowa, 3) mieszkania robotnicze, 4) mieszkania klasy średniej, 5) dzielnica willowa,

- zjawiska patologii społecznej są nierozerwalnie związane ze strefą przejściową, odpowiadają za nie czynniki fizyczne środowiska.

1. Wnioski z badań prowadzonych przez C. Shawa:

- brak powiązań pomiędzy dewiacyjnością strefy przejściowej a narodowością zamieszkujących ją mieszkańców;

- na powstawanie zachowań dewiacyjnych wpływ ma zjawisko dezintegracji społecznej występujące w strefie przejściowej;

- za utrzymywanie się wysokiego poziomu dewiacji mimo zmian struktury środowiska odpowiedzialne jest zjawisko transmisji kulturowej.

1. Teoria konfliktu kultur T. Sellina

1. podstawą analizy zachowania dewiacyjnego powinna być norma zachowania, a nie norma prawnokarna;

2. siła sankcji wobec osoby naruszającej daną normę jest jej potencjałem oporu;

3. istnieją sytuacje w których jednostka nie odczuwa potencjału oporu normy, lub odczuwa jej opór w sposób zredukowany;

4. ponieważ każdy człowiek jest uczestnikiem różnych grup (a każda grupa inaczej definiuje normy i wartości), zachodzi zjawisko wewnętrznego konfliktu kultur - co prowadzi do zachowań dewiacyjnych;

5. w przypadku zderzenia się na tym samym obszarze odmiennych kodeksów kulturowych mamy do czynienia z zewnętrznym konfliktem kultur.

1. Twierdzenia teorii zróżnicowanych powiązań E. Sutherlanda:

1. zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym;

2. uczenie się następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się;

3. zasadnicza część procesu uczenia się zachodzi w obrębie grup pierwotnych;

4. uczenie obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw, jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw;

5. uczenie się kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich;

6. jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa;

7. zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością;

8. proces uczenia się zachowań przestępczych i nieprzestępczych obejmuje te same mechanizmy co każde inne uczenie się;

9. chociaż zachowania przestępcze są wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można ich nimi tłumaczyć, gdyż zachowania nieprzestępcze są wyrazem takich samych potrzeb i wartości.

   Teorie podkultur młodzieżowych.

1. Teorie podkultur nie odnoszą się do jednej orientacji teoretycznej, można tu spotkać zarówno odniesienia do kierunku strukturalnego i do kierunku kulturowego. Wspólnym punktem tych teorii jest obserwacja faktu istnienia podkultur młodzieżowych oraz ich wpływu na zjawisko dewiacji.

2. Teoria podkultur dewiacyjnych A. Cohena

1. Ogólna teoria podkultur:

- działanie człowieka jest rozwiązywaniem problemów;

- działanie determinowane jest przez sytuacje oraz ramy odniesienia;

- problemy człowieka ściśle wiążą się z grupami pierwotnymi, których jest uczestnikiem;

- w wyniku procesów interakcyjnych (poprzez gesty eksploracyjne) jednostki o podobnych problemach odnajdują się i mogą na drodze negocjacji rozpocząć tworzenie podkultury;

- mechanizm obronnej prowokacji działa integrująco na tworzącą się podkulturę.

1. Młodzieżowe podkultury dewiacyjne:

- Kryteria statusu warstw średnich: 1) ambicja, 2) indywidualna odpowiedzialność, 3) szacunek dla osiągnięć, 4) rezygnowanie z natychmiastowych gratyfikacji, 5) racjonalność, 6) świadome kształtowanie wyglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier, 7) niestosowanie przemocy, 8) pożyteczny wypoczynek, 9) poszanowanie własności;

• cechy podkultury dewiacyjnej: bezcelowość, złośliwość, negatywizm;

- cechy podkultury przestępczej: wszechstronność działalności, hedonistyczna dążność do natychmiastowej gratyfikacji, nacisk na autonomię grupy.

3. Koncepcja kultury warstw niższych Waltera B. Millera.

• Miller wymienia centralne punkty zainteresowania istotne dla kultury warstw niższych. Są to: kłopoty, twardość, spryt, emocje, przeznaczenie, niezależność;

• Stabilna i solidarna grupa rówieśnicza stanowi środowisko zastępcze dla niestabilnej rodziny;

• Specyficznymi dla młodzieży centralnymi punktami zainteresowania jest przynależność i status;

• Dewiacyjny charakter grup młodzieżowych ma dwa źródła: walkę o utrzymanie statusu i uczenie się ról męskich.

4. Teoria zróżnicowanych możliwości Richarda Clowarda i Lloyda Ohlina.

• Poczucie winy chroni jednostkę przed zachowaniem dewiacyjnym, jednostka poszukująca przyczyn własnych niepowodzeń (niemożności osiągania kulturowo wyznaczonych celów) w strukturze społecznej, może zredukować poczucie winy poprzez odebranie prawomocności normom;

• Normy mają swoją zasadność moralną i prawomocność. C. i O. uważają, że jest możliwa sytuacja w której jednostka uznając zasadność moralną danej normy stwierdzi, że w tej konkretnej sytuacji norma nie obowiązuje. Jest to stan gotowości do dewiacyjnego zaangażowania;

• Aby jednostka mogła trwać w dewiacji konieczna jest jednak redukcja napięcia i lęku. Służy temu poszukiwanie jednostek przeżywających podobne napięcia i tworzenie podkultur;

• Każdy uczestnik interakcji ma już ustalony pogląd na to, jak powinna wyglądać podkultura;

• Typologia podkultur młodzieżowych: podkultury przestępcze, podkultury konfliktowe, podkultury wycofania.

5. Teoria Neutralizacji Davida Matzy i Greshama Sykesa.

• D. Matza jest autorem teorii dryfu, zakładającej, że nie istnieją wartości nieprzestępcze i przestępcze. Są natomiast wartości oficjalne – związane z czasem pracy i nieoficjalne (podskórne) – związane z czasem zabawy;

• Dewiacja jest stanem nie jakościowym lecz ilościowym, jest nadmiernym akcentowaniem wartości podskórnych, polega na rozciąganiu czasu zabawy. Zach. dewiacyjne są więc wynikiem chwilowego zerwania więzów ze światem konformistycznym, po którym następuje „dryf” w kierunku przestępczości;

• Aby móc zredukować poczucie winy i lęku towarzyszące takiemu dryfowi konieczne jest użycie technik neutralizacji winy i lęku, których dostarcza podkultura dewiacyjna;

• Techniki neutralizacji: kwestionowanie odpowiedzialności, kwestionowanie szkody, kwestionowanie ofiary, potępienie potępiających, odwołanie się do wyższych racji.

KIERUNEK REAKCI SPOŁECZNEJ

1. Kierunek reakcji społecznej (naznaczania, stygmatyzacji) poszukuje przyczyn i konsekwencji uznawania niektórych jednostek za dewiacyjne.

2. Człowiek staje się dewiantem nie na skutek popełnienia czynu, lecz dlatego, że miano (etykieta) dewianta zostało mu skutecznie przypisane.

3. Edwin Lemert – twórca centralnych pojęć kierunku reakcji społecznej:

• Dewiacja pierwotna jest związana z czynnikami pierwotnymi warunkującymi powstanie zachowania dewiacyjnego,

• Dewiacja wtórna jest związana z procesem stygmatyzacji – jest to naznaczenie społeczne, które zmienia status i strukturę psychiczną jednostki, dzięki czemu zaczyna ona wchodzić w rolę dewianta. Proces ten zaczyna się w chwili reakcji społecznej, a prowadzi jednostkę do ostatecznej akceptacji statusu dewiacyjnego i przystosowania się do roli dewianta.

1. John Kitsuse

• zainteresowanie badaczy należy przenieść z form zachowań dewiacyjnych na proces naznaczania,

• to samo zachowanie może w różnych sytuacjach spotykać się z różną reakcją (bardzo silną lub żadną),

• DEWIACJA to proces w wyniku którego społeczeństwo 1) interpretuje zachowanie jako dewiacyjne, 2) definiuje jednostki zachowujące się w określony sposób jako dewiantów danej kategorii, 3) traktuje te jednostki w sposób uważany za właściwy w stosunku do danej kategorii dewiantów,

• badania prowadzone z Aaronem V. Cicourelem wykazały nieprawdziwość statystyk policyjnych dotyczących rozmiarów i struktury przestępczości.

1. Kai T. Erikson

• zachowanie dewiacyjne to zachowanie powszechnie uważane za wymagające zainteresowania instytucji kontroli społecznej,

• dewiacja jest społeczeństwu potrzebna,

• rolą aparatu kontroli społecznej jest utrzymanie zachowań dewiacyjnych na stałym poziomie i dostarczenie społeczeństwu określonego wolumenu dewiantów,

• aparat kontroli społecznej jest rozmiarami dostosowany do spełnienia tej funkcji,

• trwałość naznaczeń jest przede wszystkim związana z ceremoniałem degradacji statusu i licznie towarzyszącym mu czynnościom o charakterze symbolicznym.

1. Koncepcja Howarda Beckera

• dewiacja nie jest cechą zachowania lecz zachowanie staje się dewiacyjne na skutek reakcji społecznej, dewiantem jest ten komu etykieta ta zostanie skutecznie przypisana,

• nie każde zachowanie łamiące prawo zostanie uznane za dewiacyjne,

• cztery typy zachowań analizowanych pod kontem dewiacyjności: zachowania konformistyczne, zachowania błędnie oceniane, dewiacja ukryta oraz dewiacja czysta,

• karierę dewiacyjną należy opisywać odnosząc ją do modelu sekwencyjnego,

1. Mechanizmy naznaczania:

• Stereotypizacja i typizacja rzeczywistości,

• Ceremonie degradacji statusu,

• Retrospektywne interpretacje,

• Uzgadnianie rzeczywistości,

• Normalizacja.

Społeczne aspekty zaburzeń psychicznych

1. Dwa modele współczesnej psychopatologii: podejście biologiczne (medyczne) i społeczne (humanistyczne).

2. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych:

1. zaburzenia psychotyczne;

2. zaburzenia niepsychotyczne.

1. Antysocjalne zaburzenie osobowości:

• kryteria diagnostyczne – 1) bezwzględne nieliczenie się z uczuciami innych; 2) silna i utrwalona postawa nieodpowiedzial­ności i lekceważenie norm, reguł i zobo­wiązań społecznych; 3) bardzo niska tolerancja frustracji i niski próg wyzwalania agresji, w tym zachowań gwałtownych; 4) niezdolność przeżywania poczucia winy i korzystania z doświadczeń, a w szczegól­ności - z doświadczanych kar; 5) wyraźna skłonność do obwiniania innych lub wysuwania pozornie możliwych do uznania racjonalizacji zachowań, które są źródłem konfliktów z otoczeniem.

1. Niepoczytalność – 1) brak możliwości rozpoznania znaczenia czynu; 2) brak możliwości kierowania własnym postępowaniem.

Samobójstwo

1. Samobójstwo definiowane jest przez dwie cechy działania: zamiar i skutek.

1. Typy samobójstw: A - prawdziwe; B - nie zamierzone niepowodzenia; C - pomyłkowe; D - zamierzone niepowodzenia.

2. Zachowanie suicydalne w ujęciu dynamicznym (B. Hołyst): 1) samobójstwo wyobrażone; 2) samobójstwo upragnione; 3) samobójstwo usiłowane; 4) samobójstwo dokonane.

4. Syndrom presuicydalny (E. Ringel): 1) zawężenie; 2) agresja hamowana i przemieszczona; 3) fantazje samobójcze.

4. Demograficzne cechy sprawców samobójstw - czynniki zwiększające ryzyko popełnienia samobójstwa.

Profilaktyka

1. Profilaktyka wykolejenia społecznego i przestępczości

1. Profilaktyka - system działań zmierzających do utrzymania pożądanego stanu rzeczy lub zapobiegających pojawieniu się zjawisk niepożądanych.

2. Profilaktyka wykolejenia społecznego: profilaktyka objawowa, profilaktyka uprzedzająca; profilaktyka powstrzymująca, profilaktyka kreatywna.

3. Strategie działań profilaktycznych: 1) destruktywna; 2) kreatywna.

4. Metody działań wg strategii kreatywnej: 1) szkolenie; 2) przekonywanie, 3) propaganda (oddziaływanie przez sferę emocji); 4) informowanie; 5) przetwarzanie.

5. Metody działań wg strategii destruktywnej: 1) uniemożliwianie; 2) wytłumianie; 3) zagrażanie.

6. Etapy działań w profilaktyce przestępczości: 1) etap działań pierwotnych; 2) etap działań wtórnych; 3) etap działań następczych.

7. Polityka kryminalna państwa - całokształt działań służących zapobieganiu przestępczości: 1) profilaktyka kryminalistyczna; 2) profilaktyka karna; 3) profilaktyka penitencjarna; 4) profilaktyka kryminologiczna.

1. Profilaktyka uzależnień:

1. Profilaktyka pierwszorzędowa – działania mające na celu promocję zdrowia oraz zapobieganie problemom związanym z nadużywaniem środków odurzających.; profilaktyka drugorzędowa – interwencja wobec osób z grup podwyższonego ryzyka; profilaktyka trzeciorzędowa – interwencja wobec osób uzależnionych.

2. Programy profilaktyczne: 1) programy informacyjne; 2) programy edukacyjne; 3) programy alternatyw; 4) programy interwencyjne; 5) programy zmian środowiskowych; 6) zmiany przepisów społecznych.

Lit.:

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 1999.

Hołyst B., suicydologia, Warszawa 2002.

Gaś Z., Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin 2000.

Jankowski K., Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej, Warszawa 1994.

Radochoński M., Podstawy psychopatologii dla pedagogów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2001.

Wysocka E., Samobójstwo – świadomy wybór czy konieczność powodowana utratą innych możliwości istnienia. [w:] Wybrane zjawiska powodujące zagrożenia społeczne., (red.) Nowak A., Kraków 2000.