DOBA NOWOPOLSKA W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO
Społeczno – polityczne i kulturalno oświatowe podłoże rozwoju języka doby nowopolskiej.
Okres stanisławowski.
Nowopolska doba rozwoju języka polskiego rozpoczyna się w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta.
Szczególnie ważna staje się wówczas kultura. Zachodzące w niej procesy w sposób bezpośredni i widoczny wpływają na język i jednocześnie odzwierciedlają się w języku.
Mecenat króla nad literaturą, sztuką, nauką, nad całym niemalże życiem kulturalnym stolicy, włączając w to także oświatę i szkolnictwo.
Wyjściową pozycją dla odnowy języka polskiego, było zacofanie, ubóstwo i wyjałowienie myślowe sarmatyzmu w jego końcowej, zwyrodniałej postaci. W tym opłakanym stanie kultury i oświaty zmierzało się ku nowym myślom i dążeniom, które pokazywało Oświecenie. Popularyzowało się wówczas:
hasła racjonalizmu, zdobywania wiedzy, rozwijania nauki, aby zapewnić szczęście jednostce i społeczeństwu;
żądanie tolerancji;
humanitaryzm, który domagał się zniesienia nierówności;
zmianę ustroju państwa i stosunków społecznych w kierunku konstytucyjnym i ludowładczym;
potrzebę ukształtowania nowego człowieka: doskonalszego pod względem moralnym i umysłowym, co wiązało się z reformą szkoły, oświaty i wychowania;
w twórczości literackiej konieczność przywrócenia porządku, jasności, staranności (doskonałość klasyczna).
W 1773 roku papież Klemens XIV podjął decyzję o kasacji zakonu jezuitów, który od 2. połowy XVII wieku wpływał na sposób funkcjonowania szkolnictwa polskiego. W związku z tym zadecydowano o utworzeniu jeszcze w tym samym roku Komisji Edukacji Narodowej pod patronatem Stanisława Augusta.
W 1775 roku powstało Towarzystwo Ksiąg Elementarnych
Znaczące podręczniki w języku polskim: Onufry Kopczyński Gramatyka dla szkół narodowych; Nauka pisania i czytania w elementarzu dla szkół pijarskich narodowych; O. Kopczyński, A. Gawroński, G. Piramowicz Elementarz dla szkół parafialnych narodowych.
Doba stanisławowska nie spełniła zamierzonego upowszechnienia znajomości i kultury języka narodowego przy pomocy zreformowanej szkoły, ale ostro i w sposób nowy postawiła przed społeczeństwem zagadnienie nadrzędnej wartości języka narodowego, konieczność jego uprawy i rozwoju.
Ostatni rozbiór otwiera przed narodem polskim nowy okres życia, życia bez własnego państwa, podzielonego między trzy zabory. Szkolnictwo stało się wówczas ważnym narzędziem politycznym, który służył zaborcom w jednym celu: wynarodowieniu Polaków. Na pierwsze miejsce wysuwa się wówczas sprawa prześladowania języka polskiego, w drugim rzędzie należy uwzględnić upośledzenie mowy ojczystej Polaków tam, gdzie się oni spotykali z przedstawicielami i organami władzy zaborczej (sądy, administracja).
Okres 1815-1831
Terytorium Rzeczpospolitej zostało oddane we władanie zaborcom.
Głównym przedmiotem nauki w szkole normalnej była gramatyka niemiecka i ortografia niemiecka.
W gimnazjum silny nacisk położono na język łaciński, niemiecki, grecki.
O procesie wynarodowienia pisał pamiętnikarz W. Zaleski, gubernator Galicji w r.1848(pseud. Wacław z Oleska).
W 1817 otwarto (po 20-letniej przerwie) Uniwersytet Lwowski. Profesorami byli Niemcy albo inni cudzoziemcy. Wykładali po łacinie, a od 1824 po niemiecku.
Dla złagodzenia klęski analfabetyzmu wprowadzono nowy typ szkół cyrkułowych oraz rzemieślniczych
W 1816 otwarto w Warszawie Uniwersytet, którzy kształcił z zakresu medycyny, filozofii, prawa, teologii i sztuk pięknych. W 1820 Potocki otrzymał dymisję. Jego stanowisko przejął S.Grabowski.
W latach 1817-1825 wyszły trzy gramatyk: pośmiertne wydanie Kopczyńskiego
W latcha 1815-1816 Jan śniadecki ogłosił: Listy o języku polskim
W roku 1830 ogłoszono „Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej”.
W 1818 r. Szkoła Główna Krakowska uzyskała autonomię wraz z nazwą Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przy uniwersytecie zawiązało się towarzystwo naukowe, zalążek przyszłej akademii umiejętności.
Okres 1831-1918
Po upadku powstania listopadowego we wszystkich zaborach nasilił się antypolski kurs w oświacie.
W 1831 r. rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk, jego zbiory wywieziono do Petersburga. Rezultatem terroru Paskiewicza była ruina szkolnictwa i zastój w życiu umysłowym społeczeństwa.
Na ziemiach Litwy i Rusi zlikwidowano wszystkie polskie szkoły powiatowe i gimnazja. Zamknięto Uniwersytet Wileński, a tamtejsze szkolnictwo zrusyfikowano. W 1854 r. zakazano języka polskiego nawet w prywatnych szkołach żeńskich okręgu wileńskiego i kijowskiego.
Język rosyjski jako wykładowy obowiązywał od 1869 r. w szkole średniej, od 1885 w szkole ludowej. Język polski był dopuszczalny w szkole ludowej do nauki religii i jako jeden z przedmiotów, w średniej jako przedmiot nadobowiązkowy.
Językiem ojczystym opiekowała się Kasa Mianowskiego (1881), jej pomoc finansowa pozwoliła publikować Słownik języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego.
1905 r. wybuch strajku szkolnego, niewielkie ustępstwa względem szkoły ze strony władz.
1915 r. otwarcie uniwersytetu i politechniki w Warszawie.
Zabór pruski: w 1832 r. wprowadzono jako wyłączny język niemiecki do urzędów, w 1842 nauczanie niemieckie stało się obowiązkowe w szkołach elementarnych, zwiększono ich liczbę, bo mogły się stać dobrym środkiem wynarodowiającym.
Józef Dietl w 1863 r. na sejmie galicyjskim przedstawił wniosek powołania krajowej komisji edukacyjnej. Szczegóły zawarł w dziele „O reformie szkół krajowych” ogłoszonym w latach 1865-1866. Jego trzy postulaty: autonomia oświatowa, unarodowienie szkolnictwa, podniesienie intelektualne i moralne nauczycielstwa. Dzięki tej ustawie język polski powoli odzyskiwał swoją pozycję w szkole ludowej i średniej.
W 1873 r. powstała w Krakowie Akademia Umiejętności.
NA mocy postanowienia carskiego z 1869 wprowadzono język polski(we wschodniej części Galicji ruski) w urzędach z wyjątkiem poczty i wojska.
Pierwsze czasopisma językoznawcze: „Poradnik Językowy(1901) i „Język Polski”1913.
Okres 1918-1939
Sytuacja języka polskiego w szkole:
zabór rosyjski- sytuacja uległa pewnej poprawie jeszcze w czasie I wojny światowej,
austriacki okupant- wprowadził na swoim obszarze galicyjski system nauczania,
niemiecki okupant- dopuścił do działalności „Komisji Przejściowej ustanowionej przy Tymczasowej Radzie Stanu Królestwa Polskiego”, która przy ofiarności społeczeństwa niemalże podwoiła ilość szkół,
zabór pruski- wszystko zostało po staremu - źle.
Rosła literatura metodyczna dla nauczycielstwa, ogłaszana w pismach- „Ruch Nauczycielski”, „Chowanna”, „Pedagogium”, „Polonista”, i in.
Rozszerzono działalność wydawniczą na polu podręczników, gramatyk, wskazówek ortograf. i stylistycznych.
Niedługo przed wojną wprowadzono systematyczne pogadanki o języku polskim w radiowych rozgłośniach stolicy. Władze wojskowe i Polski Biały Krzyż włożyły wiele wysiłku w tępienie analfabetyzmu i krzewienie czytelnictwa wśród żołnierzy.
Polska Akademia Literatury miała się opiekować językiem narodowym, jej projekt zgłosił w 1918 r. Żeromski. Dopiero w 1926 r. powstała ta organizacja. Miała ona „wypowiadać opinię w sprawach dotyczących języka, literatury i kultury polskiej”, w praktyce organizowała nawet konkursy na najlepsze wypracowanie wśród szkół średnich.