Ustawowe znamiona czynu zabronionego

Uwagi wprowadzające

1. Opis czynu zabronionego następuje przez ustawowe znamiona

   • pełnią one funkcję informacyjną i gwarancyjną

   • tworzą one w założeniu kompletny obraz danego typu czynu zabronionego – muszą być zrealizowane przez sprawcę, a nast. udowodnione w procesie karnym

2. Ustawowe znamiona – cechy charakterystyczne dla danego typu czynu zabronionego, a odnoszące się do dobra prawnie chronionego sprawcy, jego czynu oraz stosunku psychicznego sprawcy do przedsiębranego czynu wskazane przez ustawodawcę

3. 4 grupy ustawowych znamion:

   • przedmiot ochrony

   • podmiot

   • strona przedmiotowa

   • strona podmiotowa

Przedmiot ochrony

1. Przedmiot ochrony – dobro społeczne ze względu na które przepisy prawa karnego zostały ustanowione, równocześnie też przedmiot zamachu atakowany przez sprawcę czynu zabronionego

2. Podział ze względu na stopień konkretyzacji:

   • ogólny – dobro społecznie cenione, chronione przez cały system prawa karnego (np. „porządek prawny”)

   • rodzajowy – dobro chronione przez grupę przepisów podobnych do siebie (art.115§3); to właśnie ten przedmiot ochrony jest podstawą systematyki części szczególnej k.k., stanowi kryterium wyodrębniania i – z reguły – tytułowania poszczególnych rozdziałów cz. szczególnej

     • np. rodzajowym przedmiotem ochrony przest. umieszczonych w rozdziale XXII jest wolność

   • indywidualny przedmiot ochrony – dobro, którego ochroną uzasadniony jest konkretny przepis prawa karnego, przedmiot ten zawiera się w rodzajowym przedmiocie ochrony stanowiącym tytuł rozdziału, w którym dany przepis się znajduje

     • np. przedmiotem ochrony czynu określonego w art.190 jest wolność od poczucia strachu

3. Problem dot. określenia przedmiotu ochrony danego przestępstwa

   • wskazówką jest umiejscowienie przepisu w k.k. – konkretny rozdział

   • nie usuwa to wątpliwości na płaszczyźnie de lege ferenda -> np. jako przedmiot ochrony przestępstwa handlu ludźmi mieszczącego się w rozdziale „Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu” najczęściej podaje się godność człowieka = coraz częściej mówi się, że przedmiotem ochrony tego przepisu jest wolność – postulaty przeniesienia wskazanego czynu do rozdziału „Przest. przeciwko wolności”

4. Gdy dany przepis zawiera dwa przedmioty ochrony wyróżniamy:

   • bliższy przedmiot ochrony – dobro, na które ukierunkowane jest zachowanie abstrakcyjnego sprawcy; jest podstawą systematyki części szczególnej i to na jego podstawie dany przepis zostaje umieszczony w odpowiednim rozdziale

   • dalszy przedmiot ochrony – dobro, które naruszane jest przez sprawcę niejako „przy okazji”

   • np. w art.280§1 – bliższym przedmiotem ochrony jest mienie, a dalszym – zdrowie, wolność pokrzywdzonego – czyn znajduje się w dziale przest. przeciwko mieniu

Podmiot

1. Podmiot – poprzez podmiot ustawodawca wskazuje cechy wyróżniające sprawcę danego typu czynu zabronionego, najczęściej ustawa nie wymaga posiadania przez sprawcę określonych cech, przestępstwo danego typu może zatem popełnić każdy człowiek = przestępstwa powszechne

2. Przestępstwa indywidualne właściwe i niewłaściwe – wśród ustawowych znamion znajdują się dookreślenia potencjalnego sprawcy np. „matka”, „żołnierz”; z reguły określenie rodzaju przestępstwa nie przysparza problemów – wątpliwości wzbudza jednak czyn z art. 281 – kradzież rozbójnicza (dla niektórych powszechne, dla innych – indywidualne – tylko sprawca wcześniejszej kradzieży może je popełnić)

Strona przedmiotowa

1. Strona przedmiotowa – znamiona określające czynność sprawczą – wskazuje ustawowe cechy zachowania się sprawcy charakterystycznego dla określonego typu czynu zabronionego, a także skutek, tzw. okoliczności modalne czynu dot. sposobu, miejsca, sytuacji i czasu czynu oraz przedmiot czynności wykonawczej

   • zachowanie się opisane przez znamię czasownikowe jest zasadniczym elementem strony przedmiotowej

   • ze względu na sposób zachowania się sprawcy wyróżniamy przestępstwa:

     • z działania – sprawca w aktywny sposób realizuje czyn (narusza zakaz określonego zachowania)

     • z zaniechania – sprawca nie realizuje nałożonego nań obowiązku (narusza nakaz okr. zachowania)

   • ze względu na występowanie (lub brak) znamienia skutku wyróżniamy przestępstwa:

     • skutkowe

     • bezskutkowe

2. Znamiona modalne – znamiona dot. zachowania sprawcy, które dotyczą czasu, miejsca, sytuacji i sposób zachowania sprawcy -> w większości przypadków te okoliczności nie mają znaczenia dla bytu przestępstwa; co do zasady: czas, miejsce i sposób uprawiania handlu ludźmi nie ma wpływu na istnienie przestępstwa

   • należy zwrócić uwagę na pojęcia „przemoc wobec osoby” (art.210§1) oraz „gwałt na osobie”(art.130§3 k.w.) => czy w tych pojęciach zawarte jest zróżnicowanie istoty sposobu działania sprawcy, a w szczególności, czy odmiennie charakteryzują one zagrożenie osoby pokrzywdzonej = czy z pojęcia „przemoc wobec osoby” można wyłączyć pewne formy „słabsze” i łagodzić konsekwencje prawne kradzieży popełnionej przy ich użyciu do odpowiedzialności za wykroczenie (SN uznał, że znaczenie normatywne określeń „przemoc wobec osoby” oraz „gwałt na osobie” jest tożsame)

   • do innych char. w polskim prawie karnym znamion modalnych należą: przemoc, groźba bezprawna i podstęp – wszystkie trzy wyst. np. w przepisie kryminalizującym zgwałcenie (art. 197§1)

     • przemoc – oddziaływanie środkami fizycznymi nakierowane na przełamanie lub uniemożliwienie oporu ofiary i mające na celu niedopuszczenie do swobodnego powstania i wykonania aktu wolitywnego ofiary albo nastawienie jej procesów motywacyjnych w kierunku zachowania pożądanego przez sprawcę

     • groźba bezprawna – została objaśniona w art.115§12; jest to grożenie innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jak i groźba postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego os. najbliższej; nie stanowi przy tym groźby zapowiedź postępowania karnego, jeżeli ona ma na celu jedynie ochronę prawa naruszonego przestępstwem

     • podstęp – wprowadzenie ofiary w błąd

3. Przedmiot czynności wykonawczej – „materialny” substrat przedmiotu ochrony, na którym czyn ten jest dokonywany=> np. w przypadku przestępstwa zabójstwa przedmiotem wykonawczym jest ciało człowieka

   • zdarza się, że przedmiot wykonawczy nie ma charakteru materialnego (np. przy przestępstwie gróźb karalnych, gdzie przedmiotem jest psychika oskarżonego)

   • zdarza się też, że przedmiot wykonawczy w ogóle nie występuje (np. przy przestępstwie łapownictwa w odmianie polegającej na przyjęciu obietnicy – art.228§1)

Zagadnienia związku przyczynowo skutkowego

1. Uwagi wprowadzające:

   1. związek przyczynowo-skutkowy obecnie jest niezbędnym, ale niewystarczającym warunkiem odpowiedzialności karnej za przestępstwa (materialne) z działania (nie zawsze tak było)

   2. związek przyczynowo-skutkowy jest powiązaniem zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z nich drugie by nie nastąpiło(następstwo, skutek)

      1. skutek to zmiana w świecie zewnętrznym, różna od samego czynu

   3. problematyka związku p-s jest sprawą dyskusyjną, w literaturze wspomina się przede wszystkim o 3 podstawowych teoriach

2. Przyczynowość zaniechania

   • odrębnym zagadnieniem jest kwestia przyczynowości zaniechania – w lit. prawniczej toczy się spór o możliwość spowodowania skutku poprzez zaniechanie

   • niektórzy uważają, że nic nie robiąc, nie można czegoś spowodować

   • inni jednak twierdzą, że zaniechanie to nie jest nic, a brak czegoś, co de facto skutek może wywołać = zaniechanie jest zatem przyczynowe

   • polski k.k. w odrębny sposób uregulował zagadnienie odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe z zaniechania

     • zgodnie z art. 2 k.k. odp. karnej za takie przest. podlega ten, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi

     • źródłem obowiązku może być akt prawny lub akt mający znaczenie prawne (np. umowa)

     • obowiązek musi być wyraźny, ściśle określony, indywidualizujący zobowiązanego

     • osoba, na której ciąży taki obowiązek staje się gwarantem nienastąpienia skutku

Strona podmiotowa

1. Strona podmiotowa – subiektywny element odpowiedzialności karnej, określa stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu, jaki – z woli ustawodawcy – ma charakteryzować określony typ przestępstwa; to ustawodawca decyduje o karalności czynów umyślnych bądź nieumyślnych

2. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek – nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi (art.8)

3. Dwa typy klauzul nieumyślności:

   • pełne klauzule nieumyślności – nieumyślnością jest objęta realizacja wszystkich znamion przedmiotowych typu czynu zabronionego, klauzula taka występuje bądź w odrębnym artykule (np. art.155), bądź w odrębnym paragrafie (art.156§2)

   • ograniczone klauzule nieumyślności – nieumyślnością objęta jest realizacja tylko niektórych znamion typu czynu zabronionego, np. pochodzenie nabywanej rzeczy; klauzula tego rodzaju przesądza o nieumyślnym charakterze występku

4. Spełnienie wymogu umyślności

   • gdy sprawca obejmuje nią wszystkie ustawowe znamiona typu czynu zabronionego, którego się dopuszcza, chociaż oczywiście nie musi posługiwać się językiem ustawy

   • np. o kradzieży można mówić wyłącznie wtedy, gdy sprawca, zabierając w celu przywłaszczenia ma świadomość, iż zabiera cudzą rzecz o pewnej wartości majątkowej

5. Umyślność – opisana w art. 9 §1 – wyróżniamy dwie postacie zamiaru towarzyszącego sprawcy w chwili czynu:

   • bezpośredni – dolus directus - na jego określenie ustawodawca posługuje się sformułowaniem „chce go popełnić” (słowa ‘chce’ nie można utożsamić z pragnieniem – emocjonalnym zaangażowaniem) = jeżeli sprawca zdając sobie sprawę z nieuchronności pewnych konsekwencji swojego zachowania kontynuuje je, to niezależnie od towarzyszących mu uczuć działa w zamiarze bezpośrednim; z. bezp. występuje w każdym przestępstwie umyślnym

   • ewentualny – dolus eventualis, problematyka tego zamiaru jest niezwykle kontrowersyjna w nauce prawa karnego; zamiar ewentualny jest zamiarem wtórnym, który pojawia się zawsze obok jakiegoś innego zamiaru pierwotnego (będącego zamiarem bezpośrednim); k.k. posługuje się sformułowaniem „przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi”; w literaturze mówi się o subiektywnym, uświadomionym prawdopodobieństwie realizacji znamion typu czynu zabronionego (sprawca nie podejmuje szczególnych nowych działań zmierzających ku realizacji tego zamiaru wynikowego, niemniej nie rezygnuje z czynu mimo przewidywania, że może on doprowadzić do popełnienia czynu zabronionego)

   • umyślność, opisana w części ogólnej k.k. zostaje wzbogacona przez ustawodawcę przy opisie niektórych typów przestępstw = zamiar o szczególnym zabarwieniu charakterystyczny dla przestępstw kierunkowych

     • przestępstwa kierunkowe – przestępstwa, gdzie sam ustawodawca wskazuje motywację zachowania sprawcy

     • ustawodawca zrównuje zamiar bezpośredni i ewentualny w konstrukcji czynu zakazanego – w niektórych jednak wypadkach sam wypowiada się na ten temat, wykluczając przyjęcie zamiaru ewentualnego jako podstawy czynu zabronionego

     • panuje pogląd, że przestępstwa kierunkowe oparte są na zamiarze bezpośrednim – zatem przestępstwo kradzieży nie może być popełnione w zamiarze ewentualnym

   • Przestępstwa kierunkowe można podzielić na dwie grupy:

     • znamienne celem i motywacją – proces intelektualny/przestępstw tych nie można popełnić z zamiarem ewentualnym

     • znamienne pobudką – emocjonalne podłoże procesu intelektualnego

   • Inne postacie zamiaru:

     • przemyślany – rozważanie metody popełnienia przestępstwa, narzędzi, ewentualnego alibi

     • nagły – brak głębszej refleksji, działanie pod wpływem chwili

     • „niby-ewentualny” – pojawia się sporadycznie, ma miejsce wówczas, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony, ma wątpliwości jednak co do istnienia okoliczności jednego ze znamion (poza czasownikowym), godzi się jednak na to, że taka okoliczność występuje

     • niedookreślony – przybierający postać zamiaru ogólnego/przemiennego – gdy sprawca ma jedynie ogólny obraz skutku, który chce spowodować, lub ten skutek określony jest alternatywnie, a odpowiada za ten skutek, który wywołał

     • następczy – w polskim prawie karnym nie może być podstawą odpowiedzialności karnej jako, że pojawia się po czynie (np. decyzja o niezapłaceniu faktury za pobrany towar, która została podjęta dopiero w chwili pojawienia się trudności finansowych, a nie w czasie podpisywania umowy lub odebrania towaru) nie czyni zadość wymaganiom strony podmiotowej przestępstwa oszustwa

6. Nieumyślność – w myśl art. 9 §2 czyn jest popełniony nieumyślnie, jeżeli:

   • sprawca nie miał zamiaru popełnienia czynu zabronionego, nie zachował ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, skutkiem czego popełnił czyn zabroniony, a równocześnie przewidywał możliwość popełnienia tego czynu lub mógł go przewidzieć = brak zamiaru

   • między niezachowaniem ostrożności, a zaistniałym czynem musi istnieć związek przyczynowy

   • o nieumyślności będziemy mówić wtedy, gdy sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale nie miał zamiaru jego popełniania (uświadomiona nieumyślność)

7. Strona podmiotowa mieszana

   • dodatkowo wymogi strony podmiotowej ustanawia art.9§3 odnoszący się do czynów zabronionych kwalifikowanych przez następstwo

   • czyn taki zachodzi wtedy, gdy po realizacji wszystkich znamion typu podstawowego powstaje określony w ustawie skutek, z którym związana jest surowsza odp.

   • sprawca ponosi surowszą odp. za czyn kwalifikowany przez następstwo, jeżeli następstwo to przewidywał lub mógł przewidzieć

   • strona podmiotowa mieszana dotyczy zatem sytuacji, gdzie zachowanie sprawcy objęte jest umyślnością, następstwa czynu zaś – nieumyślnością

Inne podziały znamiona czynu zabronionego

1. Podział ustawowych znamion na opisowe i ocenne:

   • opisowe – posługując się sformułowaniami j. potocznego, mają zakres znaczeniowy stosunkowo wyraźny

   • ocenne – w celu ustalenia ich zakresu znaczeniowego podmiot dokonujący wykładni musi posługiwać się różnego rodzaju ocenami np. „szczególne okrucieństwo”, „szczególne potępienie”

   • zasada nullum crimen sine lege wymaga stosowania przede wszystkim znamion opisowych

2. Znamiona normatywne i liczbowe

   • normatywne – posługują się pojęciami języka prawnego, chociaż nie z zakresu samego prawa karnego, co rodzi wątpliwości związane z ich wykładnią; część znamion normatywnych objaśnił sam ustawodawca w tzw. słowniczku => definicje mają znaczenie zarówno dla wykładni przepisów zawartych w k.k., jak i ze względu na treść art.116 kształtującego stosunek k.k. do ustaw szczególnych, dla wykładni pozakodeksowych przepisów karnych

   • nie wszystkie ustawowe znamiona muszą mieć charakter ustawowy

     1. jako przykłady znamion pozaustawowych w literaturze wskazuje się małą analogię, kontratypy pozakodeksowe, znamiona ocenne, które stają się pozaustawowymi znamionami liczebnikowymi (np. krótki odstęp czasu, okres porodu), znamiona domniemane – zgoda pokrzywdzonego, przedmiot ochrony przestępstwa

     2. zastrzegając, że nie należy nazywać znamionami tego, co uzyskujemy w drodze wykładni, stwierdza się, że w drodze wyjątku należy zaliczyć do znamion pewne cechy przestępstwa wynikające w sposób oczywisty z pewnych zasad prawa karnego

     3. inni jeszcze wskazują na reguły bezpieczeństwa oraz obowiązki gwaranta nienastąpienia skutku