Zasady prawa karnego
Pojęcie zasady prawa karnego
Zasada prawa karnego – skodyfikowane normy o podstawowym znaczeniu dla odpowiedzialności karnej, a więc takie normy, które odnoszą się do wszelkich przestępstw (na razie nazwa przest. jest używana w oderwaniu od rozróżnienia na czyny zabronione i przestępstwa) i instytucji prawnokarnych
Rozmieszczenie zasad prawa karnego:
są wyróżnione w przepisach Konstytucji, normach prawa międzynarodowego i Kodeksie karnym
ich usytuowanie jest istotne ze względu na hierarchię źródeł prawa powszechnie obowiązującego
zasady wyrażone w przepisach KK na mocy art. 116 kształtują odpowiedzialność karną także za przest. opisane poza KK (przepis ten dopuszcza odmienne regulacje w ustawach szczegółowych, toteż zasadę kodeksową można wyłączyć poprzez ustanowienie przepisu szczególnego)
zasady konstytucyjne i zasady wyrażone w umowach międzynarodowych ratyfikowanych na podstawie upoważnienia ustawowego nie mogą zostać pozbawione mocy obowiązującej poprzez ustanowienie ustawy
Zasada nullum crimen, nulla poena sine lege
Nie ma przestępstwa i kary bez ustawy
w polskim porządku prawnym zasadę tę wyraża:
art. 42 Konstytucji
art. 7 ust.1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
art.15 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1996
art. 1 § 1 Kodeksu karnego + art. 4 § 1 k.k.
przepisy ten w I kolejności wprowadzają wymóg istnienia ustawowego zakazu w chwili popełnienia czynu -> jest to równoznaczne z zakazem ustanawiania kryminalizacji czynu z mocą wsteczną (lex poenalis retro non agit)
zasady szczegółowe wyprowadzane z ujęć zasady nullum crimen, nulla poena sine lege:
nullum crimen sine lege certa – opis przestępstwa musi cechować się odpowiednim stopniem określoności i ostrości
nullum crimen sine lege poenali anteriori – nie ma przestępstwa bez wcześniejszej ustawy karnej, zatem ustawa kara nie działa wstecz
nullum crimen sine lege stricta – ustawa karna nie może być z niekorzyścią dla sprawcy poddawana wykładni rozszerzającej ani wnioskowaniu per analogiam
zasada „nullum crimen….” wpływa na ukształtowanie katalogu źródeł prawa karnego i metody wykładni jego przepisów
musimy zwrócić uwagę na sposób realizowania przez ustawodawcę w demokratycznym państwie prawnym zasady należytej określoności
musi być postawione pytanie o stopień określoności – najczęściej ustawodawca posługuje się syntetycznym opisem, podczas, gdy pełniejszą charakterystykę zakazanego czy nakazanego zachowania przynosi opis kazuistyczny
opisy syntetyczne – zarówno w opisie przestępstw skutkowych jak i bezskutkowych = różne obowiązki ustawodawcy przy konstruowaniu opisów tych 2 rodzajów przestępstw
w przypadku przestępstwa skutkowego jego społ. szkodliwość zależy przede wszystkim od skutku -> w mniejszej mierze od czynu = ustawodawca nie daje tu zatem najczęściej bliższej charakterystyki czynu i ogranicza się do takich sformułowań jak np. „dopuszcza”
w przypadku przestępstwa bezskutkowego o jego społecznej szkodliwości decyduje czyn i jego okoliczności, a rezultat tego czynu dla odpowiedzialności karnej nie ma znaczenia -> ustawa powinna zatem dawać bardziej dokładną charakterystykę
dla zasady określoności znaczenie ma dobór nazw wykorzystywanych w opisie kryminalizowanych czynów = im mniejszy udział nazw nieostrych, tym pełniejsza jej realizacja
normy prawne powinna cechować nie tylko precyzja, ale i elastyczność – muszą funkcjonować w dłuższym horyzoncie czasowym
czyny zabronione nieumyślne – stanowią odrębną kategorię koniecznej nieokreśloności, ich istotę ustawa określa m.in. poprzez wprowadzenie przesłanki „niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach”
konieczność operowania nazwami nieostrymi nie wyklucza krytycznych ocen co do tych postanowień, w których dopuszczalną miarę nieostrości przekroczona -> np. art.202 – „treści pornograficzne”
omawiana zasada ustawowej określoności odnosi się także do kary – dochowanie tego wymogu może być przeprowadzone zarówno przy zastosowaniu sankcji bezwzględnie oznaczonej, jak i sankcji względnie oznaczonej => sankcja bezwzględnie nieokreślona narusza tę zasadę
Zakaz wstecznego działania ustawy karnej – wprowadzenie wymogu, by zakaz/nakaz istniał w chwili czynu. W istocie zakaz retroakcji dot. nie tylko ustawy wprowadzającej karalność, ale także pogarszającej sytuację sprawcy.
nie sposób mówić o istnieniu generalnego zakazu wstecznego działania ustawy karnej – regułą jest dokonywanie ocen prawnokarnych przez pryzmat ustawy nowej, chyba, że ustawa poprzedni obowiązująca jest dla sprawcy względniejsza
zakaz retroakcji wiąże się z gwarancją funkcyjną prawa karnego = od obywatela można wymagać zachowania nienaruszającego prawa tylko wtedy, gdy w chwili popełnienia czynu granica, między tym, co dozwolone, a tym, co zakazane była należycie wyznaczona
bezwzględne przestrzeganie zasady nieretroakcji jest niemożliwe również ze względu na to, że istniały zbrodnicze systemy prawa pozytywnego => może się zdarzyć, że dany czyn nie będzie naruszał norm stanowiących dany system, a pozostawać będzie w kolizji z normami prawa międzynarodowego (np. ustawodawstwo Rzeszy Niemieckiej) => art.42 ust. 1 zd.2 Konstytucji przewiduje możliwość ukarania za popełnienie czynu, który w czasie popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego
Zasada nullum crimen sine lege periculo sociali i zasada proporcjonalności
Nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa – ustawodawca umieszcza na liście przestępstw opisy czynów, które naruszają bądź narażają na niebezpieczeństwo powstania ujemnych skutków dobra prawne istotne dla społeczeństwa na określonym etapie jego cywilizacyjnego rozwoju – ujemna ocena tych czynów
współcześnie każde życie ludzkie stanowi wartość najwyższą
w obecnym stanie prawnym do wyrażenia ujemnej oceny zamachów na dobra prawne używa się określenia „społeczna szkodliwość”
polskie prawo nakłada na sędziego obowiązek dokonania oceny ujemnej zawartości czynu będącego przedmiotem postępowania i skonfrontowania jej z tą, której dokonano w ustawie, odbywa się to poprzez ocenę stopnia społecznej szkodliwości
KK (art.1§2) dla bytu przestępstwa wymaga przekroczenia stopnia społecznej szkodliwości, wskazując równocześnie, czym należy się kierować ustalając jej stopień (art.115§2) = rozwiązanie to koresponduje z zasadą proporcjonalności (art.31 ust.3 Konstytucji)
Zasada proporcjonalności (art.2 i 31 ust.3 Konstytucji) -> składają się na nią:
zasada przydatności – przyjęcie tej zasady powoduje, że na ogr. praw i wolności człowieka można dozwolić wyłącznie ze względu na dążenie do osiągnięcia określonego celu = kryminalizacja może nastąpić tylko wtedy, gdy w ten sposób możliwe jest osiągnięcie celu, jakim jest ochrona dobra wskazanego w at.31 ust.3 Konstytucji; sankcja musi być tak dobrana, żeby była adekwatna do celu
zasada konieczności – nakazuje wybrać spośród różnych przydatnych środków ten, który niesie ze sobą najmniejszą ingerencję w sferę praw wolności obywatelskich – jej przeniesienie na grunt prawa karnego oznacza jego subsydiarność oraz miarkowanie surowości represji
zasada proporcjonalności sensu stricto – wyraża konieczność porównania efektu z dolegliwością, jaka spotyka jednostkę („koszt” nie może przeważać rezultatu)
Represja karna może mieć miejsce tylko w odniesieniu do czynów niosących odpowiednio wysoki ładunek ujemnej zawartości i tylko o tyle, o ile mogą być one eliminowane na tej właśnie drodze; stosowanie represji powinno być podporządkowane zasadzie proporcjonalności = konieczność miarkowania surowości represji => jeśli zamierzony cel pozwala osiągnąć kara łagodniejsza, to nie powinno się stosować kary surowszej.
Zasada osobistej odpowiedzialności i zasada indywidualizacji odpowiedzialności
W myśl tej zasady każdy odpowiada za swój czyn zabroniony:
postępowanie przygotowawcze ma doprowadzić do ustalenia, kto jest sprawcą czynu zabronionego
postępowanie sądowe ma tezy aktu osk. zweryfikować i w razie potwierdzenia, że oskarżony dopuścił się przestępstwa, powinno ono zostać zwieńczone zastosowanie właściwej prawnokarnej reakcji wobec sprawcy, nie zaś innej osoby
Na straży tej zasady stoją przepisy:
zakazujące odbywania za kogoś innego kary (art. 239§1)
uiszczania za skazanego grzywny przez osoby spoza kręgu najbliższych bądź organizowania publicznej zbiórki ofiar na uiszczenie grzywny (art. 57 k.w.)
Zasada odpowiedzialności za swój własny czyn doznaje ograniczenia:
w związku z instytucją współsprawstwa – w tym przypadku każdy ze współsprawców odpowiada nie tylko za swój czyn, ale także w granicach zawartego porozumienia – za czyn współsprawcy
inny rodzaj ograniczenia wiąże się z regulacją zawartą w art.52 na mocy której sąd zobowiązuje do zwrotu korzyści majątkowej podmiot, który odniósł korzyść majątkową w wyniku popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną, jeżeli działa ona w imieniu lub w interesie tego podmiotu
istotny wyjątek od zasady odp. za swój własny czyn zawiera KK skarbowy – w art. 24 przewiduje tzw. odp. posiłkową = w przypadku nieuiszczenia przez sprawcę grzywny lub równowartości pieniężnej przedmiotów podlegających przepadkowi, obowiązany jest do zapłaty podmiot, który odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową z przestępstwa sprawcy prowadzącego sprawy tego podmiotu jako pełnomocnik, zarządca, pracownik
niektóre typizacje przestępstw wprowadzają po części odstępstwo od tej zasady -> np. przestępstwo bójki lub pobicia (art.158) – istotą jest starcie się co najmniej 3 osób, powodujące, czy to bezpośrednie zagrożenie dla życia czy zdrowia, czy to skutek dalej idący => ze wzgl. na występującą tu najczęściej niemożność ustalenia sprawcy zaistniałego skutku, ustawa przewiduje odpowiedzialność za uczestnictwo w zdarzeniu, z którego wyniknął skutek => sprawca odp. za czyn polegający na wzięciu udziału w zdarzeniu powodującym skutek, a nie za czyn powodujący skutek
podobnie: przestępstwo udziału w zbiegowisku publicznym – art.254 §2
Zasada indywidualizacji odpowiedzialności – kształt odpowiedzialności karnej zależy zarówno od tego, jaki czyn został popełniony, jak i od tego, jaki jest sprawca, jakie wykazuje właściwości
kwestii poświęcony jest art. 21§1 – okoliczności osobiste wyznaczające odp. karną konkretnej osoby to zarówno takie, które mają charakter przedmiotów (np. opisują przynależność do grona funkcjonariuszy publicznych), jak i charakteryzujące tę osobę jako indywidualność psychofizyczną (np. niepoczytalność)
zasada ta nie ma charakteru absolutnego –wyj.: art.21§2
z zasadą indywidualizacji odp. koresponduje zasada indywidualizacji wymiaru kary
Zasada nullum crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez zawinienia
Zasada zawinienia pozostaje w ścisłym związku z zasadą subiektywizacji, która wymaga oparcia odpowiedzialności karnej na uwzględnianiu przeżyć psychicznych sprawcy = sprawca powinien pojmować w sposób adekwatny istotę przedsiębranego czynu albo przynajmniej mieć obiektywną po temu możliwość
Czysta teoria normatywnej winy – opiera się na niej polski KK, w myśl tej teorii przypisanie winy jest równoznaczne z postawieniem sprawcy zarzutu z powodu zachowania naruszającego normę sankcjonowaną, gdyż właściwości sprawcy i sytuacja, w której się znalazł, pozwalały na dochowanie wierności wymogom prawa
Wyrażenie zasady zawinienia:
po raz I wyrażona w art. 1§3 kk z 1997 r.
poprzednio; brak pozytywnych przepisów wyrażających tą zasadę
wyrażenie zasady zawinienia pozytywnym przepisem uzasadniono koniecznością wzmocnienia funkcji gwarancyjnej prawa karnego i dążeniem do stymulowania sędziów w kierunku poświęcania zagadnieniom winy należytej uwagi w toku postępowania sądowego
wraz z wprowadzeniem zasady – spór o tzw. pozakodeksowe okoliczności wyłączające winę
Postanowienia odnoszące się do braku zawinienia (cz. ogólna kk)
brak zdolności do zawinienia wynikający z nieosiągnięcia odpowiedniego wieku – art.10
brak zdolności do zawinienia spowodowany stanem psychiki – art. 31§1
niemożność wymagania zach. zgodnego z pr. z powodu tzw. anormalnej syt. motywacyjnej – art.26§2
usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności – art.30
usprawiedliwione urojenie okoliczności wyłączającej bezprawność, bądź winę – art. 29
Katalog okoliczności wyłączających winę jest obszerny, ale przepis art. 1§3 bywa odczytywany jako przyzwolenie na przyjmowanie braku winy także w innych szczególnych okolicznościach
stawiane jest pytanie – czy takie rozwiązanie jest potrzebne?
są autorzy, którzy traktują te okoliczności pozaustawowe wyłączające winę jako „wentyl bezpieczeństwa” i aprobują je
inni autorzy stanowczo występują przeciwko upatrywaniu w treści art.1§3 jeszcze jednej ogólnej podstawy wył. odpowiedzialności karnej
zarzut istnienia 2 równoległych podstaw uchylenie odp. nie jest trafny => skoro wina nie kształtuje społ. szkodliwości, to logiczną konsekwencją braku przestępstwa z powodu znikomej społ. szkodliwości jest brak przestępstwa z powodu subminimalności winy =>teza o konieczności odrzucenia możliwości posiłkowania się pozaustawowymi okolicznościami wyłączającymi winę nie znajduje w pełni przekonującego uzasadnienia
Zasada humanitaryzmu
Unormowania:
Konstytucja – art.40 i 41 ust.4
art.7 i 10 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
art.3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, poniżającego traktowania (…) przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1984 r.
Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (Strasburg, 1987r.)
art. 3 k.k.
art. 4 § 2 k.k.w.4
Sprawca przestępstwa nie przestaje być człowiekiem, popełnienie przestępstwa nie pozbawia go ludzkiej godności, toteż jego prawa i wolności podlegają tylko takim ogr. jakie są niezbędne do osiągnięcia celów prawa karnego.
Wyłania się kwestia ustalenia jaki poziom dolegliwości jest niezbędny = konieczność dokonania takiej oceny wyst. zarówno na poziomie abstrakcyjnych ocen ustawodawcy, jak i ocen odnoszących się do sprawcy konkretnego czynu
Zasada in dubio pro reo – w razie wątpliwości na korzyść sprawcy
Zasadę in dubio pro reo wyraża artykuł 5§2 k.p.k. – zgodnie z nią niedające się usunąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego, przepis ten nie ogranicza jej działania do sfery wątpliwości faktycznych; należy przyjąć, że znajduje ona zastosowanie również w odn. do wątpliwości natury prawnej
Wprowadzenie tej zasady – istotny element gwarancji procesowych
czy współcześnie zasada ta nie powinna doznać pewnej modyfikacji?
niedające się usunąć w drodze wykładni wątpliwości prawnej natury nie mogą być rozstrzygane na korzyść oskarżonego z niekorzyścią dla pokrzywdzonego