X. Jedność – wielość czynów i przestępstw

Jeden czyn – jeden czyn zabroniony

• dla odp. karnej istotne znaczenie ma to, czy sprawca popełnił jeden czyn, czy też wiele czynów

• w przypadku jednego czynu występuje jedno przestępstwo

• Art. 11§1: Ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo

• niezależnie od tego, ile norm sprawca czynem naruszył = JEDNO PRZESTĘPSTWO

• nie istnieją kryteria jedności czynu, które nie budzą wątpliwości – nie potrafimy zdefiniować czynu, to i wskazanie granic jedności czynu napotyka trudności

• w literaturze wskazano, że jedność czynu powinna stanowić wypadkową trzech kryteriów:

  • naturalistycznego – nastawionego na element bliskości miejscowej i czasowej

  • subiektywnego – w ramach którego badaniu podlega znaczenie poszczególnych fragmentów owej ciągłości dla realizacji zamiaru sprawcy

  • normatywnego – polegającego na wyodrębnieniu fragmentu życia sprawcy odpowiadającego opisowi czynu zabronionego – to, co ujmuje jeden zestaw ustawowych znamion, najczęściej stanowi jeden czyn (wyj: przestępstwa wieloczynowe)

• kryteria przedstawione wyżej – mało funkcjonalne i nieprecyzyjne

• ułatwienie: art. 12 określający tzw. czyn ciągły – zgodnie z którym dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony (jeśli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachować za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego)

• ocenie stopnia społ. szkodliwości oraz kwalifikacji prawnej nie podlegają poszczególne zachowania, lecz ich całokształt

• przepis art. 12 służy wyodrębnieniu z continuum występującego między przyjściem na świat a zgonem fragmentu stanowiącego przedmiot ocen prawnokarnych

• przy braku spełnienia określonych w nim wymogów powstaje konieczność ustalania granic jedności czynu (na tej podstawie trzeba przesądzić, czy wystąpiło jedno, czy więcej przestępstw)

• mając na uwadze trudności z wytyczeniem granic jedności czynu, w art.11§1 ustawodawca użył zwrotu „ten sam czyn” -> wyraża on w ten sposób regułę, zgodnie z którą mamy do czynienia z jednym przestępstwem nie tylko wtedy, gdy występuje jeden czyn, ale także wtedy, gdy zachowanie jest bardziej złożone, ale poszczególne elementy składowe zostały podjęte na podstawie z góry powziętego zamiaru oraz w pewnej bliskości czasowej

• wielość skutków wynikłych z jednego czynu zabronionego nie zwielokrotnia liczny przestępstw, nawet jeśli przedmiotem zamachu były dobra osobiste

Zbieg przepisów ustawy

• przepis – jednostka tekstu prawnego wyrażająca normę prawną

• należałoby mówić o „zbiegu norm”, a nie „zbiegu przepisów”, ale tradycyjnie ukształtowana aparatura pojęciowa pochodzi z okresu, gdy nauka nie operowała tym rozróżnieniem

• istnieją przepisy, które zawierają dwa lub więcej zestawów ustawowych znamion czynu zabronionego – ustalenia dotyczące ewentualności występowania zbiegu przepisów ustawy należy czynić z uwzględnieniem opisu poszczególnych odmian

• najprostsza sytuacja: czyn sprawcy stanowi naruszenie normy zawartej w jednym przepisie ustawy

• często bywa, że czyn sprawcy jest pod względem charakteru tak różnorodny, że podstawę jego kwalifikacji prawnej mogą stanowić dwa lub więcej przepisów

• pomijalny zbieg przepisów ustawy – taki, który istnieje tylko na pierwszy rzut oka – udaje się go wyeliminować za pomocą reguł wyłączania wielości ocen§

• eliminacji służą trzy zasady – REGUŁY WYŁĄCZANIA WIELOŚCI OCEN

• niektórzy autorzy: subsydiarność milcząca – np. relacja między typizacją przestępstwa narażenia na niebezpieczeństwo konkretne (173§1) oraz typizacją przestępstwa polegającego na naruszeniu dobra prawnego (174§1) => stanowisko kontrowersyjne

• jeśli mimo wymienionych zasad nie udaje się wyeliminować konkurencji przepisów, mamy do czynienia z rzeczywistym zbiegiem przepisów ustawy, której to kwestii poświęcony jest art. 11§2 i 3 KK

  • Art. 11. §2. Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach ustawy karnej sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów; §3. w wypadku określonym w §2 sąd wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów.

• problem RZECZYWISTEGO ZBIEGU PRZEPISÓW może być rozwiązywany przez zastosowanie jednej z trzech poniższych koncepcji

• czyn w rozumieniu art. 11 KK może stanowić sekwencja zachowań opisana w art.12, czyli kumulatywna kwalifikacja prawna może być stosowana względem czynu ciągłego!

Typizacje przewidujące wieloczynowość

• niektóre typizacje ustawowe przewidują wieloczynowość – albo ustawa wymaga do zaistnienia przestępstwa zaistnienia więcej niż jednego czynu, albo stawia ona na równi jednorazowe wypełnienie znamion i uczynienie tego niejednokrotnie

• kategorie przestępstw wieloczynowych:

Ciąg przestępstw

• większość ustawowych typizacji nie nawiązuje do wielokrotności czynów i służy kryminalizacji pojedynczego zamachu na dobro prawne

• pytanie: jaka powinna być reakcja prawnokarna, jeśli mamy do czynienia ze sprawcą, który dwa lub więcej razy wypełnił znamiona takiego przestępstwa

  • albo realny zbieg przestępstw

  • albo szczególna postać – ciąg przestępstw

• trudności – przy wszystkich sekwencjach czynów – podejmowane były próby utworzenia z nich pewnej całości – służyła temu konstrukcja przestępstwa ciągłego, oparta na założeniu, że ów szereg działań bądź zaniechań ma pewne wspólne cechy pozwalające uznać, że występuje tu jedno przestępstwo

• wykształciły się dwie koncepcje przestępstwa ciągłego

• koncepcja ciągu przestępstw – pod względem logiki b. poprawna niż koncepcja przestępstwa ciągłego

• sądy przypisując ciąg przestępstw posługują się formułą „działając w okresie: od … do … ”

• trudność: wyznaczenie granicy między czynem ciągłym (art.12), a ciągiem przestępstw (art.92§1) – obydwa powołane przepisy wprowadzają wymóg krótkich odstępów czasu -> istnieje pogląd, że mogą wystąpić stany faktyczne, do których można odnieść zarówno czyn ciągły w rozumieniu art.12, jak i ciąg przestępstw określony w art.91§1, przy czym należy wybrać instytucję korzystniejszą dla sprawcy -> pogląd ten sprawia, że znika cel przyświecający wprowadzeniu tych 2 uregulowań

  • czyn ciągły służy wyodrębnieniu przedmiotu prawnokarnego wartościowania

  • ciąg przestępstw stanowi odpowiedź na przeszkody praktyczne i podyktowany jest głównie względami ekonomii procesowej

• „krótkie odstępy czasu” – należy odejść od zasady wg której na gruncie jednej ustawy to samo sformułowanie powinno być pojmowane tak samo

  • w przypadku czynu ciągłego – nie tylko bliskość czasowa między zachowaniami, ale bliskość czasowa pomiędzy pierwszym, a ostatnim przejawem zachowania

  • ciąg przestępstw – wymóg, by pomiędzy poszczególnymi przestępstwami nie było znaczącego dystansu czasowego

• konstrukcja ciągu przestępstw opiera się na podobieństwie sposobu popełnienia przestępstw ów ciąg tworzących (sposób realizacji zamachu na dobro prawne)

Realny zbieg przestępstw

• realny zbieg przestępstw w rozumieniu art.85 tworzy dwa lub więcej przestępstw, o ile nie zostały one rozdzielone wyrokiem skazującym (chociażby nieprawomocnym) za którekolwiek z nich

• ustanowienie cezury pierwszego wyroku wiąże się z tym, że konsekwencje realnego zbiegu przestępstw są dla sprawcy najczęściej korzystniejsze niż kierowanie do wykonania kar orzeczonych za poszczególne przestępstwa

• zbieg przestępstw może być:

  • jednorodny (gdy kwalifikacja prawna przestępstw jest tożsama)

  • różnorodny (kwalifikacja przestępstw będących w zbiegu jest różna)

• każde z przestępstw pozostających w zbiegu realnym podlega osobnemu osądzeniu, ale następnie dochodzi do zastąpienia orzeczonych kar jednostkowych jedną karą (która nie może pogorszyć sytuacji sprawcy w porównaniu z sytuacją kierowania do wykonania kolejnych kar, a może być dla sprawcy korzystniejsza)

• w różnych systemach prawnych w celu uzyskania efektu postaci jednej kary przyjmowane są różne systemy:

  • absorpcji – jako karę za zbieg przestępstw orzeka się kare najsurowszą z orzeczonych kar jedn.

  • asperacji – za zbieg przestępstw orzekana jest najsurowsza z kar jednostkowych, odpowiednio obostrzona

  • kumulacji – sumowanie kar

  • kary łącznej – przyjęty przez polskiego ustawodawcę -> kierując się oceną, że pierwsza z metod stanowi nieuzasadnioną premię, zaś dwie dalsze nie pozwalają na realizację indywidualizacji wymiaru kary

    • wymierzanie tej kary wymaga orzeczenia za przestępstwa jednostkowe kar tego samego rodzaju lub innych podlegających łączeniu

    • kara łączna wymierzana jest w granicach wytyczonych przez ustawę – nie może być niższa niż najsurowsza z orzeczonych kar, nie może by wyższa niż ich suma oraz nie może przekraczać granic kary łącznej wytyczonych dla poszczególnych rodzajów kar (określone w art.86§1)

Przestępstwa pozostające w zbiegu i podlegające współukaraniu

• przestępstwa współukarane – wyjątek od zasady orzekania w przypadku zbiegu przestępstw, kar jednostkowych i zastępowania ich karą łączną

• współukaranie to instytucja pozaustawowa, stosowana jednak w praktyce

• doktryna: niekiedy wyraża pogląd, że konstrukcja współukarania jest wadliwa, bo jest niemożliwa do pogodzenia z zasadą legalizmu, rozwiązanie bardziej poprawne ma stanowić koncepcja czynów współukaranych

• współukaranie podyktowane jest względami celowościowymi, przyjmowane wtedy, gdy cele kary zostaną osiągnięte – mimo że ukaraniu będzie podlegać tylko jedno z dwóch popełnionych przez sprawę przestępstw

• współukaranie wymaga wyodrębnienia przestępstwa głównego i przestępstwa współukaranego

  • należy przyjąć, że przestępstwo główne powinno mieć zasadniczo wyższy stopień społecznej szkodliwości niż przestępstwo podlegające współukaraniu

  • w przypadku zamachów na dobra osobiste pokrzywdzony oboma przestępstwami musi być ten sam

• między przestępstwem głównym a współukaranym musi wystąpić szczególny rodzaj powiązania

  • powiązanie przedstawia się inaczej jeśli przest. główne pojawia się później niż współukarane (współukarane uprzednie), a inaczej wtedy, gdy główne poprzedza współukarane (współukarane następcze)

• współukaranie przestępstwa uprzedniego –mówimy o nim w związku z realizacją przez sprawę stadium wcześniejszego i późniejszego

  • podobna ocena: uprzednie popełnienie przestępstwa w istocie będącego przygotowaniem podniesionym do rangi dokonania, a następnie dokonanie przestępstwa związanego z wykorzystaniem efektu poprzedniego przestępstwa

  • podobnie: jeśli sprawca najpierw zrealizuje niesprawcze postacie współdziałania, a potem zostanie współsprawcą, sprawcą kierowniczym/poleceniowym

  • współukarane uprzednie – także wtedy, gdy wcześniejsze przestępstwo stanowi środek do celu, jakim jest przestępstwo główne

• współukaranie przestępstwa następczego wymaga spełnienia dalszych wymogów

  • nie może w ten sposób dojść do spotęgowania szkód wynikających z przestępstwa głównego

  • przestępstwo główne nie może stanowić zamachu na inne dobro prawne niż dobro prawne, przeciwko któremu jest skierowane przestępstwo główne’

Podsumowanie

• jeden czyn -> podpada albo pod jeden przepis ustawy, albo konkurują o zastosowanie do niego co najmniej dwa przepisy ustawy

• tą „konkurencję” daje się wyeliminować niekiedy przez zastosowanie reguł wyłączania wielości ocen – wtedy mamy do czynienia z pomijalnym zbiegiem przepisów ustawy

• jeśli mimo zastosowania reguł wyłączania wielości ocen nadal czyn odpowiada co najmniej dwóm opisom ustawowym = rzeczywisty zbieg przepisów ustawy

• na równi z jednym czynem należy postawić jeden czyn zabroniony w rozumieniu art.12

• wielość czynów sprawcy może oznaczać:

  • popełnienie przestępstwa wieloczynowego

  • realizację ciągu przestępstw (art.91§1)

  • realizację realnego zbiegu przestępstw (jeśli nienaruszone są warunki z art. 85)

  • popełnienie przestępstw będących w zbiegu, ale podlegających współukaraniu

  • zwykłą wielość przestępstw