IX. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną

Uwagi ogólne

• literatura prawnokarna rozróżnia wśród okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną takie okoliczności, które wyłączają byt przestępstwa, oraz takie, które wyłączają jedynie jego karalność

• okoliczności, które wyłączają byt przestępstw – towarzyszą czynowi powodując, że nie jest on przestępstwem (nie popełnia przestępstwa, nie stanowi przestępstwa – czegoś w strukturze przestępstwa brakuje, więc czyn nie jest przestępstwem)

• okoliczności, które wyłączają karalność przestępstwa – zachodzą już po popełnieniu czynu, dlatego wyłączają one jego karalność, ponieważ neutralizują potrzebę karania, np. czynny żal (nie podlega karze – wszystko, co jest potrzebne dla bytu przestępstwa, wystąpiło, ale ze względu na jakieś okoliczności nie potrzeba go karać)

Okoliczności wyłączające byt przestępstwa

• Można wyróżnić okoliczności:

  1. wyłączające sam czyn

  2. wyłączające społeczną szkodliwość czynu

  3. wyłączające winę

• BRAK CZYNU

  1. czyn – pewna kierowana aktywność woli w postaci ruchu lub ukierunkowanego zaniechania

  2. o braku czynu możemy mówić, gdy mimo istnienia pewnych zewnętrznych pozorów aktywności woli w istocie jej nie ma

  3. mamy do czynienia z taka sytuacją np. w przypadku odrucuhu bezwarunkowego

     • np. potykam się na lodzie i przewracam drugą osobę łamiąc jej rękę

  4. z brakiem aktywności woli mamy również mamy też do czyneinia w przypadkach wystąpienia tzw. przymusu bezwzględnego (nieodpornego), wyłączającego możliwość przejawienia woli

     • np. gdy zachowanie człowieka jest wynikiem czysto fizycznego oddziaływania mechanicznego na jego ciało w postaci nacisku tłumu, popchnięcia przez kogoś itd.

  5. w przypadku zaniechania czyn będzie wyłączony, gdy bezruch wynika z fizycznej niemożliwości wykonania ruchu np. paraliż

  6. przymus bezwzględny należy odróżnić od przymusu względnego (ma on miejsce, gdy za pomocą oddziaływania fizycznego/psychicznego przymusza się człowieka do przejawienia woli w określonym kierunku

• BŁĄD CO DO FAKTU (USTAWOWEGO ZNAMIENIA CZYNU ZABRONIONEGO)

  1. błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego – uregulowany został w art.28§1 – „nie popełnia umyślnie czynu zabronionego ten, kto pozostaje w takim błędzie”

  2. chodzi o błąd co do znamienia typu podstawowego

  3. błąd taki wyłącza umyślny charakter czynu

  4. błąd nie przesądza o braku wszelkiej odpowiedzialności karnej, gdyż pozostawia sprawę ewentualnej odpowiedzialności za czyn popełniony nieumyślnie

  5. błąd co do znamienia ustawowego wyłącza umyślny charakter czynu niezależnie od tego, czy jest usprawiedliwiony – gdyby nie był, może jedynie uzasadniać wspomnianą odpowiedzialność za czyn popełniony nieumyślnie

  6. w wypadku przestępstw materialnych do przyjęcia odpowiedzialności za czyn popełniony umyślnie konieczna jest świadomość tego, że sprawca swoim zachowaniem doprowadza do powstania określonego w ustawie skutku, nie wymaga natomiast świadomości dokładnego przebiegu związku przyczynowego

  7. błąd istotny – będzie zachodził tylko wtedy, gdy przebieg związku przyczynowego odbiegający od planowanego przez sprawcę był na tyle nietypowy, że sprawca w chwili czynu nie mógł go sobie uświadomić

  8. błąd co do znamienia z natury rzeczy nie może dotyczyć strony podmiotowej (sprawca nie może błądzić np. co do własnej umyślności)

• ZNIKOMOŚĆ SPOŁECZNEJ SZKODLIWOŚCI

  1. klauzula znikomości społecznej szkodliwości została zawarta w art. 1§2 – nie jest zokalizowana w rozdziale III kodeksu karnego zatytułowanym „wyłączenie odpowiedzialności karnej” = podkreśla to samodzielny i odrębny charakter znikomości społecznej szkodliwości jako okoliczności powodującej wyłączenie bytu przestępstwa

  2. zasadniczą funkcją tej klauzuli jest eliminacja spraw drobnych, błahych, w których zaangażowanie wymiaru sprawiedliwości byłoby społecznie i ekonomicznie nieopłacalne

  3. kryteria zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe, podlegające uwzględnieniu przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości w kierunku ewentualnego przyjęcia jego znikomości, wymienia enumeratywnie art. 115§2

  4. nieuprawnione jest uwzględnianie w ocenie takich okoliczności, które nie są związane z czynem, lecz wyłącznie z osobą sprawcy (np. sytuacja rodzinna)

  5. *przez pryzmat społecznej szkodliwości powinny być oceniane przejawy tzw. obywatelskiego nieposłuszeństwa, czyli zachowania formalnie naruszające prawo, lecz podejmowane nie dla osiągnięcia jakichś korzyści w wymiarze indywidualnym, ale w dążeniu do zmiany prawa naruszającego podstawowe prawa i wolności obywatelskie

• BRAK BEZPRAWNOŚCI – KONTRATYPY

  1. Pojęcie kontratypu i kontratypizacji

     • literatura karnistyczna: kontratyp = okoliczności wyłączające bezprawność czynu

     • W. Wolter – określenie kontratyp wskazuje na funkcję tego pojęcia, jaką jest unicestwienie typu przestępstwa; jeżeli bezprawność kryminalna jest koniunkcją formalnego zakazu karnego i braku kontratypu, to oznacza, że zachowanie noszące cechy kontratypu – mimo formalnej zgodności z ustawowym opisem danego typu przestępstwa – nie jest bezprawne

     • aby dane zachowanie mogło być uznane za bezprawne, musi się ono mieścić zarówno w zakresie normowania, jak i w zakresie zastosowania określonej normy sankcjonowanej

     • istotę kontratypów charakteryzują tzw. założenia kontratypizacji

       • kolizja dóbr prawnych – nie można twierdzić, że np. przy obronie koniecznej dobro napastnika pozbawione jest ochrony prawnej – zabicie zatem czy zranienie napastnika jest naruszeniem dobra prawnego, które wymaga usprawiedliwienia koniecznością ochrony innego dobra prawnego

       • niemożność utrzymania obu kolidujących dóbr – konieczność poświęcenia jednego z nich

       • społeczna opłacalność poświęcenia danego dobra prawnego

  2. Kontratypy ustawowe – te, które są określone nie tylko w ustawie karnej, ale również w jakiejkolwiek ustawie

  3. Pozostałe kontratypy ujęte w kodeksie karnym

     • kontratyp dozwolonej krytyki – art. 213

     • kontratyp ostatecznej potrzeby – art. 319 (część wojskowa)

  4. Kontratypy pozakodeksowe

     • głównie przepisy różnych ustaw upoważniające dany podmiot do dokonania okreslonej czynosci

     • jeśli chodzi o czynności urzędowe – największe znaczenie mają przepisy określające uprawnienia organów państowwych do stosowania środków przymusu etc.

     • kontratyp czynności leczniczych, kontratyp przerwania ciąży

  5. Kontratypy pozaustawowe

     • zgoda uprawnionego – w żadnym razie jednostka nie ma prawa swobodnie dysponować swoim życiem ani zdrowiem w istotnym zakresie; osoba udzielająca zgody musi być więc zdolna do składania oświadczeń woli w myśl prawa cywilnego, zgoda musi być wyraźna, dotyczyć konkretnego czynu i istnieć w chwili jego popelnienia, nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

     • prawo karcenia – uznaje się, że prawo karcenia wynika z władzy rodzicielskiej względem małoletnich dzieci, do wytyczenia granic omawianego kontratypu może być pomocna definicja przemocy w rodzinie

     • zwyczaj – pewne utrwalone i powtarzające się zachowanie, które wszakże może ulec zmianie, jeśli do zwyczaju dochodzi norma powinnościowa wówczas mówimy o obyczaju; na pograniczu prawa zwyczajowego znajdują się wspomniane kontratypy zgody pokrzywdzonego i prawa karcenia; np. upominki wręczane „tytułem wdzięczności” osobom pełniącym funkcje publiczne

     • ryzyko sportowe – tolerowane i uznawane za społecznie opłacalne ze względu na pożytki wynikające z uprawiania sportu i jego atrakcyność dla publiczności; doktryna wskazuje na trzy podstawowe warunki kontratypowego ryzyka sportowego: dozwolenie danej dyscypliny sportu, sportowy cel działania oraz przestrzeganie reguł danej dyscypliny mających na celu bezpieczeństwo

• OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE I UMNIEJSZAJĄCE WINĘ

  1. Problem granic winy

     • ustawodawca nie definiuje winy w KK; wypowiada się jednak o niej w sposób negatywny – określa okoliczności wyłączające winę

     • na podstawie tych wypowiedzi można zrekonstruować teoretyczne założenia ustawodawcy przyjęte w kwestii winy

     • do kodeksowych okoliczności wyłączających winę zalicza się:

       • nieletniość

       • niepoczytalność

       • różne postacie błedu

       • stan wyższej konieczności wyłączający winę

       • rozkaz (cz. wojskowa)

     • część przeciwników okoliczności wyłączających i umniejszających winę twierdzi, że o tym, kiedy wina jest, a kiedy jej nie ma powinien decydować ustawodawca, a nie organ stosujący prawo

     • przeciwnicy poglądu o ustawowo zamkniętych granicach winy dopuszczają możliwość operowania pozaustawowymi przesłankami jej wyłączenia

  2. NIELETNIOŚĆ

     • granica wieku – 17 lat

     • niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich

     • ustawowo okreslona granica nie uwzględnia różnic indywidualnych w rozwoju, z czego ustawodawca zdaje sobie sprawę -> 10§2-4

       • w pewnych wypadkach zezwolenie na obniżenie granicy odpowiedzialności do lat 15

       • w pewnych wypadkach na potraktowanie jako nieletniego sprawcę, który popełnił czyn po ukończeniu 17, lecz przed ukończeniem 18 lat życia

     • wg art. 10§2 przesłanki karnej odpowiedzialności są takie:

       • katalog zamknięty przestępstw np. zamach na życie Prezydenta

       • okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości/warunki osobiste mogą przemawiać za pociągnięciem go jako nieletniego do odpowiedzialności karnej

       • bezskuteczność środków wychowawczych i poprawczych dotychczas stosowanych

     • kara orzeczona wobec nieletniego odpowiadającego na warunkach określonych w art. 10§2 nie może przekraczać 2/3 ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo przypisane nieletniemu

     • w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17 lecz przed ukończeniem 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze/lecznicze/poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy/stopień rozwoju sprawcy za tym przemawiają

  3. NIEPOCZYTALNOŚĆ

     • art. 31 – uwzględniono dwa aspekty – źródła i następstw niepoczytalności

     • psychiatryczna metoda określania niepoczytalności – samo ustalenie choroby psychicznej przesądza o przyjęciu niepoczytalności

     • psychologiczna metoda określania niepoczytalności – przejawy niepoczytalności bez ich powiązania ze źródłami

     • ustawodawca – określił niepoczytalność za pomocą metody mieszanej = psychiatryczno-psychologicznej

     • niepoczytalność zachodzi wówczas, gdy sprawca z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem

     • upośledzenie – niedorozwój umysłowy + upośledzenie nabyte później (mierzone ilorazem inteligencji)

     • „inne zakłócenia czynności psychicznych” – nie muszą mieć charakteru patologicznego, mogą tu wchodzić w grę różne anomalie osobowości (psychopatie), mogą być wynikiem np. zatruć organizmu, chorób wieku starczego, chorób mózgu itd. – powodują następstwa w postaci niemożności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem

     • niemożność rozpoznania znaczenia czynu musi prowadzić niemożności pokierowania swym postępowaniem

     • konsekwencja niepoczytalności występującej w czasie czynu – wyłączenie winy sprawcy, wobec którego mogą być stosowane tylko środki zabezpieczające

     • między przeciwstawnymi biegunami niepoczytalności = stany pośrednie o różnym natężeniu

       • poczytalność ograniczona – sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary

     • problem traktowania osób, które wprawiły się w stan niepoczytalności lub ograniczonej poczytalności wskutek spożycia alkoholu/używania środków odurzających

       • art. 31§3 KK –zabrania stosowania poprzedzających go przepisów regulujacych konsekwencje niepoczytalności i ograniczonej w stopniu znacznym poczytalności, jeśli sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógl przewidzieć

       • warunki konstrukcji przyjętej przez art. 31§3 są:

         • świadome i dobrowolne wprawienie się w stan odurzenia/nietrzeźwości

         • przewidywanie/możliwość przewidzenia wyłączenia/ograniczenia poczytalności

       • konstrukcja ta może nie zostać zastosowana gdy wyłączenie/ograniczenie poczytalności było wynikiem także innych czynników np. zażywanych lekarstw o których zażywający nie wiedział, w jaki sposób wchodzą one w interakcję z alkoholem

       • upojenie patologiczne – tylko raz

  4. BŁĄD – rodzaje, funkcje

     • def: niezgodne z rzeczywistością jej odbicie w świadomosci człowieka

     • urojenie – obraz rzeczywistości w świadomości człowieka jest bogatszy od obiektywnej rzeczywistości (zawiera obrazy, których w rzeczywistości nie ma)

     • nieświadomość – obiektywna rzeczywistość jest z kolei bogatsza od jej odzwierciedlenia w świadomości człowieka, który pewnego jej elementu nie uświadamia sobie, chociaż one obiektywnie istnieją

     • może dotyczyć osób, rzeczy, zdarzeń, przebiegów przyczynowych itd.

     • podział błędu:

       • błąd co do faktu – błąd co do ustawowego znamienia czynu zabronionego

       • błąd co do prawa – nieświadomośc bezprawności czynu

       • art. 29 – błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność lub winę

     • na gruncie obecnego KK można wyróżnić następujące rodzaje błędu:

       • co do okoliczności stanowiącej ustawowe znamię czynu art. 28§1

       • co do okoliczności stanowiącej znamię typu uprzywilejowanego art. 28§2

       • co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę art. 29

       • co do prawa art. 30