Ogólne wiadomości o prawie karnym
Pojęcie prawa karnego
Prawo karne – zespół norm prawnych, którego głównym zadaniem jest ochrona dóbr społecznych przed czynami szczególnie niepożądanymi za pomocą specjalnych środków stosowanych wobec sprawców tych czynów
Czyny szczególnie niepożądane – przestępstwa, którymi są zbrodnie i występki, jak też wykroczenia oraz przewinienia dyscyplinarne. Katalog tych czynów, ulegający zmianom w historii, zależy od uznawanych w danej społeczności wartości i oceny sposobów zagrażania tym wartościom
Podział prawa karnego
Podział podstawowy – analogicznie do niektórych głównych gałęzi prawa rozróżniamy w strukturze prawa karnego ujętego szeroko:
prawo karne materialne – określa, jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie za nie grożą kary ew. inne środki penalne, zasady odpowiedzialności karnej; skrótowo jest nazywane „prawem karnym”
prawo karne procesowe – zwane w skrócie „postępowaniem karnym” reguluje kompetencje i tryb działania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Znajdują tu unormowanie podstawowe zasady procesu karnego, jak również bardzo liczne kwestie praktyczno techniczne związane z tym procesem
prawo karne wykonawcze – zawiera zbiór przepisów dotyczących wykonywania kar i innych środków orzeczonych przez sądy, znaczna część tego prawa poświęcona jest wykonywaniu kary pozbawienia wolności, nazywana jest prawem „penitencjarnym”
Podział prawa karnego materialnego
ze względu na adresata norm prawa karnego dzielimy to prawo na:
prawo karne powszechne – adresatami są wszyscy ludzie, przestępstwa i wykroczenia unormowane prawem karnym powszechnym może popełnić w zasadzie każdy
prawo karne szczególne
prawo karne skarbowe – obejmuje przest. skarbowe i wykroczenia skarbowe skierowane przeciwko interesowi finansowemu państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub Wspólnot Europejskich, które może popełnić zasadniczo jedna osoba mająca w tym zakresie zobowiązania
prawo karne wojskowe – reguluje przestępstwa wojskowe, które może popełnić tylko żołnierz
prawo karne dyscyplinarne – jest zróżnicowane, jest odrębnie unormowane dla różnych, szczególnie ważnych grup ludzi, zwłaszcza wykonujących pewne zawody, takie jak sędziego, adwokata, radcy prawnego, notariusza, nauczyciela akademickiego, lekarza; przewiduje kary za różnego rodzaju naruszenia obowiązków właściwych dla danego zawodu
odrębną pozycję w zakresie polskiego prawa karnego zajmuje prawo karne wykroczeń – reguluje ono odp. karną za mniej groźne czyny zabronione
do prawa karnego nie należy prawo dotyczące nieletnich sprawców czynów zabronionych – odnosi się do dzieci i młodzieży w wieku do 18 lat (częściowo 17 lat) i nastawione jest prawnie wyłącznie na stosowanie nie kar tylko środków o charakterze wychowawczym; zajmuje się także nieletnimi u których wystąpiły objawy demoralizacji
Prawo karne międzynarodowe
obejmuje liczne i zróżnicowane akty prawne o różnej proweniencji, randze, zasięgu, przedmiocie regulacji i wpływie na prawo wewnętrzne poszczególnych państw; zmierza ono do umocnienia ochrony praw człowieka i do podniesienia efektywności sposobów zwalczania przestępczości, zwłaszcza transgranicznej
Specyfika prawa karnego
Podstawowe cechy prawa karnego
zadaniem prawa karnego jest organizowanie życia społecznego
ustawodawca organizując życie społeczne, stosuje różne środki o charakterze porządkowym, edukacyjnym, finansowym, czy technicznym; musi też często ograniczać wolność adresatów norm prawnych, którzy przez to ograniczenie nie zawsze są skłonni tych norm przestrzegać -> zmusza to do uzupełnienia norm prawnych sankcjami, takimi jak:
przymusowe wykonanie normy
nałożenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody
nieważność sprzecznej z prawem czynności
różne kary
taka sytuacja powoduje podział norm prawnych na normy sankcjonowane i sankcjonujące
prawo karne zawiera zawsze normy sankcjonujące
ponieważ prawo karne sankcjonuje normy zawarte w innych działach prawa, kolejną jego cechą charakterystyczną jest to, że niejako „wrasta” w inne gałęzie prawa, które bez pomocy prawa karnego – w rozumieniu ustawodawcy – obejść się nie mogą -> przepisy prawa karnego poza KK można spotkać w formie mniej lub bardziej rozbudowanej w ponad stu ustawach dot. bardzo różnych kwestii
prawo karne posługuje się najsurowszymi sankcjami, jakie do dyspozycji ma ustawodawca (przewidziane za szczególnie groźne naruszenia ładu społecznego)
Prawo karne jako ultima ratio polityki prawa
ustawodawca ma do dyspozycji różne środki działania i różne sankcje
w polityce tworzenia prawa po sankcje karne sięga się tylko w ostateczności – pierwszeństwo mają środki porządkowe, edukacyjne, finansowe i techniczne oraz sankcje egzekucyjne i naprawcze
Funkcje prawa karnego
Uniwersalne funkcje prawa karnego – funkcje, które prawo karne ma zawsze spełniać:
są to
zapewnienie realizacji idei sprawiedliwości
ochrona porządku prawnego
gwarancje praw człowieka
naprawienie krzywdy poniesionej przez ofiarę
funkcji sprawiedliwościowej prawa karnego towarzyszy funkcja ochronna (polega na tym, że prawo poprzez zagrożenie represją i jej stosowanie stara się zapobiegać przestępczości – realizując f. ochronną, prawo karne nie ogranicza się do operowania tylko represją, stosuje też inne środki, głównie o char. wychowawczym)
funkcja gwarancyjna – wiąże się z tym, że prawo to operuje najsurowszymi sankcjami, którymi dysponuje ustawodawca -> konstrukcja i stosowanie prawa karnego musi zawierać elementy chroniące prawa człowieka przed niewłaściwym stosowaniem jego norm
Sposoby realizacji ochrony porządku prawnego
prewencja ogólna i prewencja szczególna
działania prewencyjne mają miejsce w dwóch płaszczyznach:
prewencja ogólna - sfera ogólnospołeczna = oddziaływanie na całe społeczeństwo czy co najmniej jego segmenty
prewencja szczególna = oddziaływanie na jednostkę, która złamała zakaz prawny i została poddana sankcji przewidzianej przez prawo karne
cele prewencji ogólnej i szczególnej można osiągać różnymi sposobami -> te sposoby to funkcje prawa karnego
funkcje można ujmować jako funkcje zamierzone i rzeczywiste – w zależności, czy bierze się pod uwagę intencje ustawodawcy, czy też praktyczne działania w rzeczywistości społecznej
funkcje w zakresie prewencji ogólnej:
odstraszająca – w skali ogólnospołecznej rola prawa karnego w oczywisty sposób łączy się z groźbą stosowania kar za czyny naruszające normy prawne; ustawodawca zakłada, że samo zagrożenie karą wpłynie korzystnie na potencjalnych przestępców, którzy zrezygnują z kryminalnych przedsięwzięć
edukacyjna – sama informacja o tym, co jest zakazane pod groźbą kary, wystarcza do zdyscyplinowania obywatela – groźba kary nie jest tu potrzebna
oddziaływanie obu funkcji może być wzmocnione informacjami o stosowaniu prawa karnego, o orzekaniu kar za popełnione przest. i ich wykonaniu
obie funkcje nie są całkowicie rozłączne
prewencja ogólna posługująca się funkcją odstraszania nazywana jest prewencją ogólną negatywną
prewencja ogólna posługująca się funkcją edukacyjną nosi nazwę prewencji generalnej pozytywnej
funkcje w zakresie prewencji szczególnej
represyjna – związana z dolegliwością, którą zawiera kara; ta dolegliwość powinna zreflektować skazanego i skłonić go do zaniechania popełniania dalszych przestępstw z obawy przed karą
izolacyjna – regulują ją środki, którymi posługuje się prawo karne, wykonywane w zakładach wyłączających sprawcę czynu zabronionego z normalnego życia społecznego, dzięki czemu możliwość popełniania przez niego dalszych przestępstw jest fizycznie ograniczona; funkcję izolacyjną spełniają też stosowane przez prawo karne środki wolnościowe, np. zakaz wykonywania określonego zawodu, czy prowadzenia pojazdów mechanicznych
resocjalizacyjna – ma umożliwić sprawcy czynu zabronionego normalne życie w społeczeństwie – przestrzeganie obowiązujących w nim zasad; ma się to osiągnąć głównie przez wychowanie (oddziaływanie na jedn., by przyjęła ona jako uznawane przez siebie i obowiązujące ją zasady moralne i poszanowanie prawa)
podobnie jak w przypadku prewencji ogólnej, wymienione funkcje nie wyłączają się i mogą być realizowane zbieżnie
Modele prawa karnego
Model – wzorzec proponowanych czy przyjętych rozwiązań, zawierający skrótową, z konieczności uproszczoną, ograniczoną do najistotniejszych elementów, charakterystykę danego systemu; z reguły w praktyce legislacyjnej nie spotykamy wcielenia danego modelu w postaci czystej – są to pewne kombinacje o których można tylko powiedzieć, czy i ewentualnie który model jest dominujący
Polityka kryminalna – zajmuje się tworzeniem prawa, można w niej wyodrębnić:
politykę kryminalizacyjną – zajmuje się katalogiem czynów zabronionych
politykę penalizacyjną – przedmiotem jej zainteresowania są kary i inne środki stosowane wobec sprawców czynów zabronionych
Modele w zakresie polityki kryminalizacyjnej – wyodrębniamy trzy modele p. karnego odpowiadające trzem typom modelowym społeczeństwa:
społeczeństwo konsensualne – prawo karne pryncypialne = społ. konsensualne to społ. o zgodnych poglądach co do uznawanych wartości i te wartości chroni prawo karne pryncypialne
społeczeństwo pluralistyczne – prawo karne liberalne = społ. jest podzielone w poglądach na ważne wartości, ale dzięki tolerancji nie ma większych konfliktów, a prawo karne jest wynikiem kompromisu i z tego powodu zakres kryminalizacji jest ograniczony; prawo karne jest liberalne
społeczeństwo konfliktowe – prawo karne autorytarne = społ. zróżnicowane w stosunku do wartości, istnieje tu walka o dominację, frakcja, która w tej walce zwycięża, tworzy prawo karne, które chroni uznawane przez nią wartości i przez to jest opresyjne dla pozostałych frakcji; prawo karne jest autorytarne
Modele w zakresie polityki penalizacyjnej:
Najważniejsze nauki związane z prawem karnym:
nauka prawa karnego
kryminologia
wiktymologia
polityka kryminalna
kryminalistyka
medycyna sądowa
psychiatria sądowa
nauka prawa karnego – zajmuje się przepisami i normami prawa karnego. Przedmiotem jej badań jest interpretacja przepisów, systemowe ujęcie przepisów, krytyka przepisów oraz proponowanie zmian przepisów.
dogmatyka prawa karnego – zmierza ona do formułowania wniosków de lege lata, czyli mieszczących się w gr. prawa obowiązującego; krytyka przepisów wykracza poza ten zakres, prowadzi zwykle do formułowania postulatów pod adresem ustawodawcy, które nazywamy wnioskami de lege ferenda
kryminologia – zajmuje się rzeczywistością psychofiz. i społeczną, z wyłączeniem analizy przepisów prawnych; w sposób wszechstronny bada przestępstwo, przestępczość i przestępcę oraz funkcjonowanie środków przeciwdziałania przestępczości
wiktymologia – zajmuje się badaniem ofiar przestępstwa, jej różnych ról w genezie poszczególnych przestępstw oraz problem zabezpieczania jej interesów w prawie karnym materialnym i procesowym
polityka kryminalna – w jej specyfice zlewa się nauka z działalnością praktyczną, koncentruje się na formułowaniu postulatów dot. tworzenia i stosowania prawa karnego, z tym, że swoje postulaty opiera na wynikach badań naukowych; w polityce kryminalnej wyodrębniamy politykę kryminalizacyjną (zajmuje się katalogiem czynów zabronionych) i politykę penalizacyjną (zajmuje się sposobami reakcji na czyny zabronione)
kryminalistyka – wykorzystuje wszystkie zdobycze nauki i techniki dla usprawnienia procedury wykrywania przestępstw i ich sprawców, koncentruje się na pozyskiwaniu śladów przestępcy i jego czynu oraz na wykorzystywaniu tego materiału
medycyna sądowa – dział medycyny zajmujący się problematyką ważną w stosowaniu prawa, i to nie tylko karnego
psychiatria sądowa – zajmuje się m.in. ważną w stosowaniu prawa karnego kwestią jak poczytalność sprawcy czynu zabronionego i występującymi tu ewentualnie zaburzeniami