Źródła prawa karnego, jego normy i ich wykładnia

Ogólnie o źródłach polskiego prawa powszechnie obowiązującego

1. Rodzaje źródeł prawa:

   1. Polska Konstytucja wprowadza zamknięty katalog źródeł prawa

   2. elementy katalogu:

      • konstytucja

      • ustawy

      • ratyfikowane umowy międzynarodowe

      • rozporządzenia

      • akty prawa miejscowego i akty prawa wewnętrznego

   3. źródła prawa karnego – inna specyfika w porównaniu ze źródłami innych dziedzin prawa

2. Konstytucja

   1. prawo najwyższe, przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba, że ustawa zasadnicza stanowi inaczej

   2. normy konstytucyjne zawierające nakazy lub zakazy określonego postępowania nie mogą być podstawą wyroków skazujących, gdyż Konstytucja nie zawiera takich, które opatrzone byłyby karą

3. Umowy międzynarodowe/prawo stanowiona przez org. międzynarodową

   1. umowy międzynarodowe są zróżnicowane pod względem rangi

   2. umowa międzynarodowa po jej ratyfikowaniu stanowi część krajowego prawa i jest bezp. stosowana

   3. bezpośrednie stosowanie -> odnosi się tylko do ratyfikowanych, ogłoszonych w DzU umów samowykonalnych

   4. umowy dot. odpowiedzialności karnej wymagają ratyfikacji opartej na upoważnieniu ustawowym

   5. umowa międzynarodowa ratyfikowana na podst. upoważnienia ustawowego ma pierwszeństwo przed ustawą, jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową

4. Rozporządzenia

   1. akty wykonawcze wydawane przez uprawnione po temu podmioty na postawie wyraźnego umocowania w ustawie, w jego granicach i w celu wykonania ustawy

5. Akty prawa wewnętrznego

   1. uchwały RM i zarządzenia Prezesa RM i ministrów mają charakter wew. i obowiązują tylko jednostki podległe organowi wydającemu te akty

6. Akty prawa miejscowego

   1. wydawane przez org. samorządu ter. i terenowe org. administracji rządowej na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego

   2. wydawanie tych przepisów jest możliwe tylko w przypadku luk w prawie i tylko przy zachowaniu zasady proporcjonalności odnoszącej się do ochrony dóbr wymienionych w tym przepisie

7. Znaczenie orzeczeń TK i TS Unii Europejskiej oraz Trybunału Praw Człowieka

   1. orzeczenia TK mają powszechnie obowiązującą i są ostateczne

   2. niektóre orzeczenia mają prawotwórczy char. – orzeczenia stwierdzające niekonstytucyjność normy

   3. istnieją poglądy, że orzeczenia orzecznictwo TSUE oraz TPCz należy uznać za jedno ze źródeł prawa

Źródła polskiego prawa karnego

1. Wymóg określoności czynu zabronionego w akcie prawnym rangi co najmniej ustawy

   1. istotę przestępstwa i sankcję karną związaną z jego popełnieniem stanowić może tylko akt prawny rangi co najmniej ustawowej

   2. w przypadku norm traktatowych opisujących czyny zabronione: dla ich samowykonalności konieczne jest określenie sankcji przewidzianej za ich realizację

   3. Parlament Europejski i Rada (art.83 TUE) w drodze stanowienia dyrektyw, mogą stanowić normy minimalne odnoszące się do określenia przestępstw oraz kar w odniesieniu do szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym

2. Znaczenie rozporządzeń

   1. istoty czynu zabronionego nie może określać rozporządzenie jako akt prawny niższej rangi niż ust.

   2. dopuszcza się jego dookreślenie w rozporządzeniu (gdy ustawodawca posługuje się niepełnym opisem czynu)

   3. stopień niekompletności opisu czynu może być tak daleko posunięty, że występuje konieczność uwzględnienia nie konkretnego postanowienia, lecz całego aktu normatywnego = blankiet

   4. blankiet zupełny – gdy przepisy blankietowe nie określają w ogóle znamion czynu zabronionego, a wszystkie jego elementy zostają określone w przepisach, do których odsyła przepis blankietowy

   5. podstawowe elementy zarówno czynu, jak i kary muszą być określone w samej ustawie

   6. rdzeń zakazu powinien być zawsze dokładnie i w sposób nie budzący wątpliwości oznaczony w ustawie karnej

3. Określenie wykroczeń w aktach prawa miejscowego

   1. prawo karne obejmuje swoim zakresem także wykroczenia

   2. „brzmienie art. 54 kodeksu wykroczeń nie pozwala samo w sobie adresatowi zorientować się co do treści ustanowionego zakazu lub nakazu” (orzeczenie TK) -> Trybunał przyjmuje unormowania uprawniające do wydawania przepisów porządkowych i wskazuje, że ustawodawca upoważnił w nich do obwarowania naruszeń grzywną wymierzaną w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach, co stanowi określenie sankcji

   3. przepisy represyjne mogą stanowić organy mające demokratyczną legitymację opartą na powszechnych i bezpośrednich wyborach (organy stanowiące samorządu terytorialnego) i tylko wtedy, gdy wprowadzają kary o niewielkim stopniu dolegliwości

4. Znaczenie źródeł prawa karnego niewymienionych w przepisach Konstytucji

   1. sądy wyższej instancji, a zwłaszcza SN, wpływają siłą swego autorytetu na orzecznictwo sądów niższej instancji

   2. w polskiej procedurze dopuszcza się związanie sądu odwoławczego zapatrywaniem Sądu Najwyższego

   3. jeśli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, wówczas sąd może zwrócić się do SN z pytaniem prawnym – odpowiedź jest wiążąca, ale tylko w tej konkretniej sprawie

   4. SN może działać w związku z występowaniem rozbieżności w wykładni prawa w kierunku ujednolicenia wykładni

   5. SN obowiązany jest orzekać zgodnie z ustanowionymi przez siebie zasadami prawnymi

   6. zwyczaj nie jest w Rzeczypospolitej Polskiej źródłem prawa, ale kształtuje w pewnej mierze decyzje ustawodawcze

   7. dopuszcza się wyłączenie odpowiedzialności karnej w związku z realizacją zachowania opisanego w ustawie jako czyn zabroniony, ale usprawiedliwionego panującym zwyczajem (np. polewanie wodą w poniedziałek Wielkanocny)

   8. doktryna wpływa również pośrednio na stan prawa i orzecznictwa, np. publikacje naukowe wpływają na orzecznictwo

   9. ani doktryna, ani orzecznictwo nie stanowią źródeł prawa karnego

5. Kodeks karny podstawowym źródłem prawa karnego

   1. kodeks karny jest podstawowym źródłem prawa karnego, mimo, że ma postać ustawy

   2. jego postanowienia w części ogólnej znajdują zastosowanie do przestępstw opisanych w innych ustawach – możliwe jest wprowadzenie wyjątków

   3. składa się z części ogólnej, szczególnej i wojskowej

   4. część ogólna określa:

      • zasady odp. karnej, podstawy jej wyłączania, instytucje wyznaczające formy odpowiedzialności k.

      • sankcje prawnokarne wraz z zasadami i dyrektywami ich orzekania

      • unormowania odnoszące się do przedawnienia, zatarcia skazania, reguł prawa karnego międzynarodowego i międzyczasowego

      • słowniczek ustawowy

   5. część szczególna

      • katalog przestępstw i kar za nie grożącym

      • przepisy podzielone są na rozdziały wyodrębnione wg kryterium rodzajowego przedmiotu ochr.

   6. część wojskowa

      • przepisy normujące odrębności odpowiedzialności żołnierzy

      • opisy przestępstw, których sprawcami mogą być tylko żołnierze

6. Pozakodeksowe prawo karne

   1. zachodzi potrzeba opatrzenia sankcją czynów, których istoty nie sposób opisać w oderwaniu od szczegółowych uregulowań (np. określenie przestępstwa plagiatu)

   2. z tej przyczyny przepisy karne rozsiane są po wielu ustawach

   3. postanowienia części ogólnej Kodeksu karnego stosuje się do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną (chyba, że w sposób wyraźny taka ich funkcja zostanie w tych ustawach wyłączona

Normy prawnokarne i ich budowa

1. elementy składowe normy prawnokarnej

   1. istnieje spór w doktrynie, jeżeli chodzi o relację pomiędzy pojęciem „przepisu prawa” i „normy prawnej”

   2. podręcznik: pogląd o braku pomiędzy nimi tożsamości

   3. norma prawna – reguła zachowania (nakaz lub zakaz) ustalona na podstawie treści zawartych w jednostce tekstu prawnego, jaką stanowi przepis prawny => z przepisu prawnego dekoduje się w procesie interpretacji normę prawną, przy czym z jednego przepisu prawnego można wyprowadzić więcej niż jedna normę prawną, niekiedy zaś w celu ustalenia normy trzeba wykorzystać treści zawarte w więcej niż jednym przepisie

   4. norma prawna rozumiana w ten sposób była postrzegana do niedawna jako struktura trójelementowa, wskazująca adresata oraz sytuację w której analizuje się nakaz/zakaz kierowany do adresata(hipoteza) , istotę nakazanego, czy zakazanego adresatowi zachowania (dyspozycja)

   5. badania prawoznawców pokazały jednak, że istnieją normy prawne pozbawione sankcji -> koncepcja trójczłonowa poddawana jest krytyce

   6. wskazuje się, że to, co dotychczas określano mianem trójczłonowej normy, w istocie stanowi połączenie dwóch sprzężonych ze sobą norm: sankcjonowanej i sankcjonującej

   7. każda norma prawna powinna zawierać określenie czterech elementów:

      • adresata

      • okoliczności

      • nakazu/zakazu

      • zachowania

   8. elementy te nie muszą być wyrażone w jednym przepisie, norma prawna może być rozczłonkowana, nie może być jednak mowy o normie prawnej, gdy przepis nie zawiera określenia nakazu/zakazu w połączeniu z określeniem zachowania

2. normy sankcjonowane i sankcjonujące w prawie karnym

   1. normy sankcjonowane – określają nakazy i zakazy postępowania

   2. normy sankcjonujące – normy adresowane do org. państwowych określające ich kompetencje, uprawnienia i obowiązki związane z wystąpieniem zachowania niezgodnego z zakazem normy sankcjonowanej

   3. normy te są ze sobą sprzężone

   4. usytuowanie norm sankcjonowanych = spór w doktrynie (niektórzy uważają, że powinny być usytuowane w przepisach karnych, inni, że normy sankcjonowane są usytuowane poza prawem karnym materialnym)

   5. prawo materialne nie określa w sposób pełny norm sankcjonujących -nie precyzują one adresata tej normy

   6. czy prawo karne zawiera normy sankcjonowane?

      • trzeba ustalić jakie elementy opisu zakazu/nakazu muszą zostać w przepisie określone, by można było mówić o normie

      • powołanie się na pojęcie przepisu zrębowego (zupełny przepis zrębowy - taki, który wyraża przynajmniej istotę zakazu/nakazu w połączeniu z określeniem zachowania; niezupełny – gdy brak w nim wskazania adresata lub okoliczności)

      • teza: przepisy prawa karnego materialnego określają nie tylko normy sankcjonujące, lecz również przepisy zrębowe niezupełne zawierające normy sankcjonowane

   7. reasumując: przepisy Kodeksu karnego zawierają normy sankcjonujące, sankcjonowane oraz przepisy służące do ich uzupełnienia

   8. w normie sankcjonującej wyodrębnia się zakres normowania i zakres zastosowania

3. sposoby ujęcia w normie sankcjonowanej istoty zakazu (nakazu)

   1. ustawa wskazuje istotę nakazu/zakazu normy sankcjonowanej poprze konstruowanie opisu typów czynów zabronionych, co określa się mianem typizacji bądź jako określenie zestawu ustawowych znamion czynu zabronionego

   2. istotę nakazu/zakazu można wyrazić przez:

      • użycie nazwy czynu

      • podanie jego cech charakterystycznych

   3. polski ustawodawca opiera się głównie o opisy czynów zabronionych

   4. charakterystyka istoty z/n może być przeprowadzona z różnym stopniem szczegółowości: może być ogólna, syntetyczna, albo wręcz drobiazgowa, kazuistyczna

   5. we współczesnych kodeksach rzadko występują opisy kazuistyczne

   6. ogólnikowość opisu może przybrać postać skrajną – opis kauczukowy (współczesna typizacja nie powinna mieć charakteru kauczukowego)

   7. typizacja prosta – gdy przepis prawny zawiera tylko jeden zestaw ustawowych znamion

   8. typizacja złożona – gdy w danym przepisie wyrażono więcej niż jedną normę sankcjonowaną

   9. szczególną postać stanowią typizacje, w przypadku których zestaw ustawowych znamion obejmuje łączne wystąpienie dwóch lub więcej czynów (czyny te mogą by ć jednorodne lub różnorodne)

   10. niezupełność opisu z/n -> wskazówka ustawodawcy co do tego, skąd zaczerpną owo uzupełnienie -> odesłanie do konkretnego przepisu

   11. odesłanie może mieć charakter domyślny (np. wykorzystanie treści zawartych w tzw. słowniczku ustawowym), jeśli jednak ustalenie opisu czynu wymaga uwzględnienia innego aktu prawnego, wówczas mamy do czynienia z tzw. blankietem

4. Rodzaje sankcji za naruszenie norm sankcjonowanych:

   1. podstawowy podział

      • bezwzględnie nieoznaczone

      • bezwzględnie oznaczone

      • względnie oznaczone

   2. sankcja bezwzględnie nieoznaczona – taka, w przypadku której ustawa przesądza jedynie, że to sprawca podlega karze -> rodzaj i wysokość kary ustala sędzia => rozwiązań takich nie znajdujemy we współczesnym ustawodawstwie

   3. sankcja bezwzględnie oznaczona – sędzia ustaliwszy popełnienie danego przestępstwa musi orzec karę co do rodzaju i wysokości określoną w ustawie (bez uznaniowości sędziego)

   4. sankcja względnie oznaczona – ustawa zezwala sędziemu na swobodną decyzję w ramach granic wytyczonych przez ustawę – odbywa się to przez wskazanie rodzaju kary i jej progów, a nawet uprawnienie sędziego do dokonania wyboru rodzaju kary

   5. sankcja prosta – jeśli ustawa przewiduje za dane przestępstwo jeden tylko rodzaj kary

   6. sankcja złożona – jeśli rodzajów kary przyporządkowanych danemu przestępstwu jest więcej

   7. sankcja alternatywna – sankcja złożona może przybrać jej postać – kiedy to sędzia dokonuje wyboru rodzaju kary

   8. sankcja kumulatywna – sankcja złożona może przybrać jej postać – kiedy ustawa wymusza orzeczenie więcej niż jednej kary

Odrębności wykładni przepisów prawnokarnych

1. wykładnia przepisów prawa karnego polega na odkodowywaniu z ich treści norm prawnych = ustalanie zakresu normowania/zastosowania

2. w przypadku norm sankcjonowanych wykładnia służy również wskazaniu sankcji grożących w razie podjęcia zachowania niezgodnego z nakazem lub zakazem przez podmiot, do którego są one adresowane

3. Wykładnia:

   1. językowa – polega na badaniu treści przepisu na postawie reguł znaczeniowych odnoszących się do pojęć występujących w danym przepisie

   2. logiczna – opiera się na zastosowaniu reguł wnioskowania

      • argumentum a minori ad maius

      • argumentum a maiori ad minus

      • argumentum a contratio

   3. celowościowa – uwzględnia cel, którego osiągnięciu służy ustanowienie danego przepisu

   4. systemowa – nawiązuje do usytuowania danego przepisu w akcie prawnym

   5. historyczna – pokazuje ewolucję danej instytucji, punkt wyjścia stanowią materiały pokazujące etap poprzedzający ustanowienie przepisu

   6. ze względu na wynik procesu wykładni w stosunku do brzmienia przepisu wyodrębnia się wykładnię:

      • dosłowną

      • rozszerzającą

      • ścieśniającą

   7. luki w prawie wypełniane mogą być przez analogię (analogia iuris polega na poszukiwaniu rozstrzygnięcia przez odwołanie do założeń aksjologicznych zasad danej ustawy; analogia legis – podstawę wnioskowania stanowi norma regulująca przedmiot najbardziej zbliżony do materii, której brak regulacji)

   8. najczęściej: podstawowa postać wykładni to wykładnia językowa, do innych można odwoływać się dopiero wówczas, gdy metoda ta, choć zastosowana zgodnie z dyrektywami ustalonymi w ramach teorii prawa – nie doprowadziła do ustalenia w sposób niebudzący wątpliwości, zakresu normowania i zastosowania

   9. na gruncie prawa karnego ta zasada obowiązuje wręcz rygorystycznie ze względu na jego gwarancyjną funkcję

   10. na wykładnię przepisów prawnokarnych wpływa w istotny sposób zasada określoności – powoduje ona niemożność posiłkowania się wykładnią rozszerzającą na niekorzyść sprawcy, a także analogią na niekorzyść sprawcy

   11. prawnokarne normy sankcjonowane – adresowane do ogółu obywateli – mają wskazywać, co jest przez prawo zakazane lub nakazane => powinny być wyrażane w języku ogólnym

   12. granica między tym co zgodne z prawe, a tym, co bezprawne powinna być wytoczona precyzyjnie i niejednokrotnie wymaga odstępstwa od znaczeń języka ogólnego

   13. niejednokrotnie zachodzi potrzeba konstruowania definicji legalnych

   14. czy dane pojęcie definiowane w języku prawnym innej dziedziny prawa, bądź języku prawnym takiej dyscypliny powinno się przenosić na grunt prawa karnego?

       • trudno udzielić uniwersalnej odpowiedzi

       • za pierwszym rozwiązaniem przemawia dążenie do budowania spójnego systemu prawa

       • często na przeszkodzie staje odrębność funkcji, jaką poszczególne gałęzie prawa pełnią

   15. w prawie karnym obowiązuje zasada in dubio pro reo – nie ma jednomyślności co do tego, czy zasada ta dotyczy jedynie wątpliwości faktycznych, czy także prawnych => współcześnie kierowanie się tą zasadą jest ograniczone także ze względu na konieczność uwzględnienia interesów pokrzywdzonego

   16. z zasady nullum crimen sine lege wyprowadza się zakaz analogii na niekorzyść sprawcy i wykładni rozszerzającej o takim znaczeniu

   17. wykładnia funkcjonalna – na gruncie prawa karnego może i powinna być stosowana, ale konieczne jest równoczesne uwzględnianie ograniczeń związanych z funkcją gwarancyjną

   18. wykładnia celowościowa – nie jest pozbawiona znaczenia w prawie karnym, a jeśli się przyjmie, że nakazuje ona kierowanie się względami zas. proporcjonalności, wówczas zyskuje ona należne jej miejsce

   19. wykładnia systemowa – odgrywa rolę drugoplanową, niekiedy ustalenia przy jej zastosowaniu mają istotne znaczenie; przy części szczególnej Kodeksu karnego ta postać jest prowadzona przy uwzględnieniu, że podstawę podziału na jej rozdziały stanowią rodzajowe przedmioty ochrony – usytuowanie zatem opisu czynu zabronionego w danym rozdziale powinno przesądzać o podporządkowaniu zakresu nazwy opisującej bezpośredni przedmiot ochrony względem nazwy określającej rodzajowy przedmiot ochrony