Czym jest postępowanie cywilne?

Różne koncepcje: statyczna, dynamiczna. Ale na początek taka definicja wyjściowa:

PC jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów i innych organów występujących przed tymi organami zainteresowanych podmiotów, czyli stron i innych uczestników, zmierzająca do realizacji prawa cywilnego, oraz ochrony wynikających z nich praw podmiotowych.

Mamy więc różnych uczestników postępowania: te podmioty, które rozstrzygają albo wykonują czynności, oraz te podmioty, które są zainteresowane rozstrzygnięciem.

Postępowanie cywilne obecnie wygląda w ten sposób (od 1990 i od 1996 r.), że mamy coraz szerszą działalność innych podmiotów niż sądy. Bo tylko na gruncie postępowania rozpoznawczego, mamy coraz szerszy zakres działania notariuszy, referendarzy, sądy polubowne i mediatorzy. Podstawowym organem postępowania wykonawczego są komornicy. Mamy też te podmioty, które są zainteresowane rozstrzygnięciem, to w postępowaniu cywilnym procesowym: Powód i pozwany, a w postępowaniu nieprocesowym: uczestników, tam, co do zasady, nie ma dwustronności, kontradyktoryjności i sporności, a nawet dyspozycyjności.

Cele PC:

Celem PC, jest realizowanie stosunków prawa cywilnego, co inni określają, jako wydanie normy indywidualnej konkretnej.

Postępowanie cywilne to postępowanie rozpoznawcze, ale też, to zmierzające do realizacji tej normy indywidualno konkretnej, czyli postępowanie wykonawcze.

To postępowanie wykonawcze, to ciężko jest znaleźć taką nazwę w KPC, bo tam jak poszukamy to znajdziemy postępowanie egzekucyjne. Postępowanie wykonawcze to znaczy postępowanie egzekucyjne w szerszym znaczeniu, które można definiować jako: akt prawny złożony z czynności wykonawczej, zmierzający do wprowadzenie w życie norm prawa materialnego, zgodnie z treścią tytułu egzekucyjnego, lub wykonawczego.

Celem tego postępowania jest urzeczywistnienie normy prawnej, która znalazła swój wyraz np. w orzeczeniu sądu, które jest dane w postępowaniu rozpoznawczym. Istotną cechą egzekucji, czy postępowania egzekucyjnego w węższym znaczeniu, jest przymus. Czyli możliwość zastosowania przez powołane do tego organy egzekucyjne, przewidzianych prawem środków przymusu, w celu uzyskania należnego wierzycielowi świadczenia.

Stosunek postępowania rozpoznawczego do postępowania wykonawczego:

Jaki jest stosunek tego postępowania rozpoznawczego do postępowania wykonawczego? Można powiedzieć, że w klasycznym wydaniu jest to jakieś następstwo.

Mamy postępowanie rozpoznawcze, przychodzi Zenon, chce milion złotych, dostaje sto tysięcy, sąd oddala w pozostałej części, na tą normę indywidualno – konkretną w tym orzeczeniu. Z konstytucji wynika, że każdy ma prawo do postępowania dwuinstancyjnego. To z kolei zagadnienie dwuinstancyjności nie jest wcale takie proste jakby się mogło wydawać. W każdym bądź razie po wydaniu rozstrzygnięcia merytorycznego przez sąd drugiej instancji mamy orzeczenie prawomocne. Od orzeczeń prawomocnych przysługuje skarga kasacyjna (nie mylić z kasacją), nadzwyczajny środek zaskarżenia. Jeżeli mam to sto tysięcy zasądzone, to tak naprawdę mogę się średnio cieszyć, bo jeszcze nie mam tych pieniędzy w kieszeni, a tak naprawdę to proces o te pieniądze cały czas się toczy. Proces w tym postępowaniu egzekucyjnym ma doprowadzić do tego, że to sto tysięcy będę miał w kieszeni, albo na rachunku bankowym. Czyli jak ktoś nie chce płacić, to mamy to postępowanie wykonawcze.

Mamy też protezę w postaci postępowania klauzulowego: Sąd stwierdza, że to, co nadaje się do egzekucji (mamy różne tytuły egzekucyjne) i po tym stwierdzeniu idziemy z tym do komornika. Tak wygląda to w sposób klasyczny: postępowanie rozpoznawcze i potem wykonawcze.

Ale oczywiście mamy szereg sytuacji, kiedy nie jest potrzebne postępowanie wykonawcze jakiekolwiek, bo orzeczenia sądu nie nadają się do egzekucji. Tak jest szczególnie w przypadku orzeczeń konstytutywnych.

Np., jeżeli uzyskam sobie wyrok rozwodowy, to komornik jest tu do niczego nie potrzebny. Zaspokajam się przez wydanie orzeczenia. W drugą stronę też to działa: Jest postępowanie egzekucyjne bez postępowania rozpoznawczego. Np. akt notarialny jako tytuł egzekucyjny, Bankowe tytuły jako tytuły egzekucyjne. Nie ma postępowania rozpoznawczego jest tylko nadawanie klauzuli wykonalności i ot toczy się postępowanie egzekucyjne tak jakby był wydany wyrok w sprawie.

Jest też coś takiego prawo upadłościowe i naprawcze. Reguluje ono, w uproszczeniu, przypadki niewypłacalności, oraz zagrożeniem niewypłacalnością podmiotów prawem tym objętych.

Ta ustawa prawo upadłościowe i naprawcze jest obok KPC drugą najważniejszą ustawą, która reguluje postępowanie cywilne. Wraz z tą ustawą nastąpiło odejście od konstrukcji prawa upadłościowego, jako egzekucji uniwersalnej, a prawo to ma służyć rozwiązywaniu problemów przedsiębiorstw w kryzysie. Ma ono na celu zaspokojenie wierzycieli, ale gdy są do tego przesłanki restrukturyzacji przedsiębiorstwa. Jest to pewne wspólne postępowanie wierzycieli w celu dochodzenia roszczeń od niewypłacalnego dłużnika. Postępowanie naprawcze jest postępowaniem prowadzonym przez zainteresowanego przedsiębiorcę w celu doprowadzenia do układu z wierzycielami, w którym zrestrukturyzowane zostaną zobowiązania przedsiębiorcy prowadzącego to postępowanie.

Przykład: mamy przedsiębiorcę, który ma majątek milion złotych, którego zobowiązania, długi przekraczają ten majątek. Są inne przesłanki dotyczące postępowania upadłościowego. To nie prowadzi się pojedynczej egzekucji, tylko robi się to postępowanie upadłościowe, po to, żeby na w miarę równych zasadach (bo mamy różne grupy wierzycieli), doprowadzić do stopniowego ich zaspokojenia (np. po 100 000, z miliona). Ale jeżeli, pojawią się okoliczności, które umożliwią restrukturyzację przedsiębiorstwa, to nie ogłasza się upadłości, tylko przeprowadza się postępowanie naprawcze, również z korzyścią dla wierzycieli, którzy mogą uzyskać, z czasem, większe zaspokojenie niż przez ogłoszenie upadłości.

Sprawa cywilna:

W KPC sprawa cywilna przedstawiana jest, w co najmniej trzech znaczeniach:

- synonim tego, co jest załatwiane w postępowaniu cywilnym. W tym znaczeniu w Art. 1, 13 i etc.

- synonim całego postępowania. W tym znaczeniu w art. 15 „…w toku sprawy…”, art. 1130, art 50, art. 74.

- znaczenie techniczno-procesowe. W tym znaczeniu jest to zespół czynności procesowych stron, sądu, rozpoczętych wniesieniem pozwu, podejmowanych w celu merytorycznego rozstrzygnięcia o zasadności żądania objętego treścią pozwu, wniosku, a zakończonym wydaniem prawomocnego wyroku. Art. 91, art. 117 par. 4, art. 105 ustawy o kosztach w sprawach cywilnych [to jest trzecia ustawa istotna, jeśli chodzi o postępowanie cywilne]

Ma to znaczenie w praktyce. Kilka lat temu w SN, był poważny problem odnoszący się do tego, do czego uprawniony jest pełnomocnik: Czy pełnomocnik jest uprawniony do wniesienia skargi kasacyjnej, jeżeli jest ustanowiony w sprawie? Jedni mówili, że tak, że sprawa się nie kończy prawomocnym orzeczeniem sądu w drugiej instancji, inni mówili, że nie, że właśnie wtedy się kończy. SN orzekł, słusznie, że tak, że właśnie wtedy się sprawa kończy, i potrzeba pełnomocnictwa szczególnego, do wniesienia takiej kasacji. Sprawa kończy się wraz z prawomocnym orzeczeniem. Odwołano się również do konstytucji, gdzie jest mowa o prawie do drugiej instancji, że na tym jest koniec. Ma to wielkie skutki w praktyce. Np. w związku z podstawowym kryterium dopuszczalności zażalenia, kiedy się mówi o orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie. Gdzie sytuacja jest w miarę komfortowa na gruncie postępowania procesowego, a jak zamienia w się koszmar na gruncie równorzędnego postępowania nieprocesowego (od art. 506), że w jednym postępowaniu możemy mieć kilkanaście subpostępowań.

Na następnym wykładzie zobaczymy jeszcze inne rozróżnienie terminu „sprawa”: na gruncie artykułu 1 i 2. Sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym i materialnym.

Prawo Postępowania Cywilnego:

Prawo postępowania cywilnego można też definiować, jako ogół norm regulujących właściwość sądów i innych organów, oraz form działania tych organów i innych podmiotów. Łączy się to z dokonaniem rozróżnienia ze względu na rodzaj normy. Bo my możemy dokonywać różnorakiego podziału: na normy materialne (normatywne), konstruktywne (instrumentalne), jurysdykcyjne. Jeszcze jest inny podział, na normy: procesowe, materialne, kompetencyjne.

Prawo postępowania cywilnego, są to normy procesowe w ścisłym tego słowa znaczeniu. Ale musimy przyjąć, że jeżeli podstawowym podmiotem tego postępowania jest sąd, to sąd musi mieć kompetencje do dokonywania czynności procesowych. Ta kompetencja musi odpowiadać przepisom obowiązującego prawa. Mówiąc krótko sąd, jako organ władzy publicznej musi mieć kompetencje do dokonywania czynności. Co do zasady ta kompetencja powinna być jasna. Podstawą do tego stwierdzenia jest art. 7 Konstytucji, nakazujący organom władzy publicznej działać na podstawie i w granicach prawa.

Czynności sądu określamy też, jako akt państwowy, jako przejaw władzy publicznej państwa, a orzeczenia merytoryczne (kiedyś je omówimy) określamy, jako jurysdykcyjne, będących aktem wymiaru sprawiedliwości. Tu się kłania artykuł 175 Konstytucji.

To nie oznacza, że normy kompetencyjne nie dotyczą innych podmiotów postępowania. Dotyczą. Ale przede wszystkim muszą one dotyczyć sądów, jako trzeciej władzy. Do tej grupy norm kompetencyjnych zaliczamy te, które regulują właściwość sądu, w znaczeniu rozróżnienia ich kompetencji od innych organów np. organów władzy administracyjnej.

To rozróżnienie nie jest proste. Na gruncie różnych „szczególnych” postępowań nieprocesowych, gdzie zobaczymy, że kompetencje szerokie mają organy administracyjne, a w pewnych okoliczności kompetencje przechodzą na sądy. Np. zawarcie związku małżeńskiego, przez osobę, która nie ma jeszcze wymaganej ilości lat.

Normy kompetencyjne są to też te normy, które regulują właściwości między sądami (Karne a cywilne, Katowice wschód a Katowice zachód, czy też rozdział kompetencji na gruncie prawa międzynarodowego). Z Tego wynika, że normy kompetencyjne są regulowane przez: Konstytucję, KPC, prawo o ustroju sądów powszechnych.

Wszystkie przepisy KPC muszą być organizowane w ten sposób aby były zgodne z Konstytucją RP i normami prawa międzynarodowego.

Nie jest łatwo rozróżnić normy materialne od norm procesowych. Umiejscowienie przepisu w danym kodeksie nie przesądza przecież o tym jaki jest jego charakter. Istotne jest to ,co on przede wszystkim reguluje. Przepisy materialne i proceduralne się uzupełniają. Zarówno jedne jak i drugie stanowią podstawę prawną orzeczenia wg art. 328.

Historia

W międzywojniu Polska miała nowoczesne KPC, było to jednak prawo liberalne i nie przyjęło się w PRL. Tam natomiast, przez ideę państwa opiekuńczego, organy państwa same były zainteresowane w wydaniu właściwego orzeczenia w sprawie. Bardzo duży wpływ na proces cywilny miał Prokurator.

Procesy cywilny można oprzeć na dwóch różnych schematach: po pierwsze możemy przyjąć koncepcję sądu dość biernego, przed którym się toczy ten teatr procesowy, niech strony sobie robią co chcą. Inna jest taka, że stronom w ogóle może nie zależeć, ale to sądowi ma zależeć na wydaniu orzeczenia zgodnego z prawem. W ostatniej koncepcji oznacza to też, że sąd może orzec ponad żądanie (chcecie 100. 000 a sędzia da 250 000). W procesie liberalnym, jest zasada kontradyktoryjności, sporności. Sędzia nie może wyjść ponad żądanie, ponad fakty przedstawione przez stronę, i on te fakty musi udowodnić.

To się zaczęło zmieniać od zmiany systemu. Są to lata 1990, potem 1996, potem 2004, 2005, i teraz ostania nowelizacja z 2011.

Ta ostania rezygnuje np. z przepisów prekluzyjnych (prekluzja mogła być ustawowa albo sądowa). Obarcza sędziów dużym zaufaniem i odpowiedzialnością. Sąd będzie miał dużą swobodę w oddalaniu wniosków dowodowych, będzie musiał sam stwierdzić, czy ktoś mógł przedstawić wniosek wcześniej czy też nie.

W ostatnich latach próbowano także stworzyć alternatywne formy rozwiązywania sporów. ADE – arbitraż i mediacja. Postępowania, które poza sądem mają doprowadzić do rozstrzygnięcia albo do ugody w sprawie. To wprowadzanie także referendarzy – państwo dochodzi do wniosku, że sądzenie przez sędziów, pewnych spraw jest nieopłacalne. Problem jest z konstytucyjnym prawem do sądu.

Powoli też do procesu cywilnego zostają wpuszczani notariusze. Dawniej w postępowaniach upominawczych (nakazowych) mogli wydawać nakazy. A teraz ich pozycja ulega wzmocnieniu, mogą dokonywać pewnych czynności związanych z prawem spadkowym.

Jest próba ograniczenia kognicji sądów. Na razie one są średnio udane.

Dokonując podziału postępowania cywilnego. Możemy dzielić na sądowe (przed sądem, referendarzem, komornikiem) i poza sądowe (mediacja, komisje pojednawcze, przed notariuszami).

Postępowanie rozpoznawcze dzielimy na dwa podstawowe sposoby: Procesowe i nieprocesowe. Art. 13 KPC.

Proces to przede wszystkim: Dwustronność, dyspozycyjność , bezpośredniość. Strona powodowa i strona pozwana.

Postępowanie nieprocesowe: bardzo niejednolite. Mamy postępowanie nieprocesowe w KPC. Tam nie ma sporu o prawo, co do zasady. Nie ma stron, są uczestnicy postępowania. Nie wydaje się wyroku. Może być wszczęte z urzędu, w niektórych przypadkach (w procesie jest to niemożliwe). Nieprocesowe są to często czynności administracyjne sądu, albo czynności zmierzające do realizacji tego, czym się powinien wymiar sprawiedliwości zajmować.

Który sposób jest wiodący to nie wiadomo.

Kompletnie jest uregulowane postępowanie procesowe; postępowanie nieprocesowe odsyła do przepisów o postępowania procesowego.

Postępowanie procesowe i nieprocesowe ma przepisy ogólne, a postępowanie procesowe ma jeszcze coś takiego jak postępowanie zwykłe procesowe, ale oprócz tego są jeszcze rodzaje postępowania (sprawy rodzinne, uproszczone, w sprawach gospodarczych, upominawcze i etc). Co to oznacza? Trzeba stosować te przepisy, najpierw sięgamy do przepisów danego rodzaju postępowania a jak tam nie ma przepisu to sięgamy do przepisów ogólnych.

Ciekawa zabawa występuje w postępowaniu procesowym. Mamy ten art. 13 i mamy te ogólne przepisy procesowe (415 -425), przepisy ogólne o nie procesie (506 – 525). Nie ma czegoś takiego jak postępowanie zwykłe procesowe, żadne postępowanie się nie toczy wg zwykłych przepisów postępowania procesowego są tylko przepisy ogólne. W ramach prawa rzeczowego, możemy mieć jakieś przepisy ogólne, i potem pięć postępowań szczególnych (z prawa rzeczowego, czy spadkowego). Jak stosuje się przepisy? – najpierw sprawdza się rodzaj postępowania, jak tam nie ma, to przechodzimy do bardziej ogólnych, to przechodzimy do jeszcze bardziej ogólnych, i jeszcze bardziej.

Oprócz tych postępowań, mamy też postępowania pomocnicze, które nie zmierzają bezpośrednio do ochrony praw podmiotowych i przymusowego wykonania orzeczeń sądowych. Np. postępowanie zabezpieczające, postępowanie dotyczące klauzuli wykonalności, zabezpieczenie dowodów w postępowaniu o zwolnienie od kosztów, postępowanie pojednawcze, odtworzenie zaginionych i zniszczonych akt.

Część druga KPC. Postępowanie zabezpieczające. Postępowanie trwa np. dwa lata, i postępowanie zabezpieczające ma umożliwić, że gdy już zapadnie orzeczenie to będę je już mógł wykonać. Nowelizacja KPC, ta ostatnia, pokazuje, że postępowanie zabezpieczające zaczyna pełnić samodzielną rolę. Do tej pory było, że musi ono współistnieć z innym postępowaniem, że nie ma samodzielnych celów. Ale jeżeli np. w ramach postępowania zabezpieczającego sąd wyda postanowienie dotyczące zezwolenia na przeprowadzenie zabiegu operacyjnego u dziecka, albo nakazie publikacji, albo nakaże komuś opuszczenie mieszkania, to co? Późniejsze orzeczenie coś zmieni? Nic nie zmieni.

W wielu krajach europejskich to postępowanie zabezpieczające stało się sposobem szybkiego dochodzenia roszczeń. Ale co do zasady możemy je traktować, jako postępowanie pomocnicze.

Następnym razem pogadamy o zasięgu norm w czasie i przestrzeni. Przepisy przejściowe z ustawy z 16 września 2011.