TEMAT: UKŁAD KOSTNY

Układ kostny stanowi bierny element aparatu ruchu. Głównym zadaniem szkieletu, jako zrębu budowy całego organizmu, jest pełnienie funkcji podporowej, ruchowej i amortyzacyjnej. Oprócz tego wiele elementów kostnych stanowi ochronę narządów trzewnych i nerwowych (np. klatka piersiowa, czaszka). Inną funkcją układu kostnego jest wytwarzanie elementów morfotycznych krwi przez szpik kostny.
Bez szkieletu ciało człowieka byłoby zwiotczałą, bezkształtną masą mięśni, naczyń krwionośnych i narządów wewnętrznych. Kości są tak mocne i twarde, że tworzą sztywny szkielet wewnętrzny, który podpiera i ochrania wszystkie inne części ciała. Współdziałając z mięśniami szkielet umożliwia swobodne skoki, biegi i skręty ciała.

To właśnie szkieletowi zawdzięczamy:
• zmiany położenia całego ciała
• zmiany ułożenia części ciała względem siebie
• utrzymanie odpowiedniej postawy ciała - postawa pionowa
• znaczne osłabienie skutków działania różnego rodzaju przeciążeń
Szkielet człowieka możemy podzielić na trzy główne części:
1. Szkielet osiowy
• czaszka
• mostek
• kręgosłup
• żebra

2. Szkielet kończyn górnych
• obojczyk
• łopatka
• kość ramienna
• kość łokciowa
• kość promieniowa
• kości nadgarstka
• kości śródręcza
• kości palców
3. Szkielet kończyn dolnych
• kość miedniczna
• kość udowa
• kość piszczelowa
• kość strzałkowa
• kości stępu
• kości śródstopia
• kości palców
Kości możemy podzielić na cztery główne grupy:
1. Kości długie
W części środkowej mają postać wydłużonego walca zwanego trzonem kości, a oba końce są rozszerzone. Wewnątrz trzonu kości długich mieści się jama szpikowa. Rozszerzone końce kości (bliższy, czyli górny i dalszy, czyli dolny) tworzą dużą powierzchnię dla przyczepu ścięgien mięśni, torebki stawowej i wiązadeł. Na nich też znajdują się powierzchnie stawowe pokryte warstwą chrząstki szklistej, tworzące połączenia stawowe z sąsiednimi kośćmi. Obojczyki i żebra - zaliczane do kości długich - nie mają jamy szpikowej. Trzony żeber, w związku z ich funkcją, są spłaszczone.
2. Kości krótkie to bryłkowate kości nadgarstka i stępu.
3. Kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, kość biodrowa (część składowa kości miedniczej), łopatka - tworzą osłonę dla położonych pod nimi narządów i stanowią dużą powierzchnię przyczepu dla mięśni.
4. Kości różnokształtne - kości nie należące do żadnej z powyższych grup, np.kości podstawy czaszki.
Można wyróżnić jeszcze jedną grupę kości tzw. kości pneumatyczne - są to kości zawierające przestrzenie wypełnione powietrzem; kości te występują tylko w czaszce.
Budowa kości
Kości wykazują nie tylko różną rozmaitość kształtów, ale i różnorodną rzeźbę powierzchni. Czynnikiem kształtującym jest przede wszystkim uciskające lub rozciągające działanie mięśni i sąsiednich kości. W miejscach działania siły pociągania - guzki, grzebienie, wyrostki. Na podstawie rzeźby kości wnioskować można o rozmieszczeniu, rozwoju i sile mięśni - co wykorzystuje paleontologia przy odtwarzaniu sylwetek gatunków zwierząt wymarłych na podstawie posiadanych fragmentów ich szkieletów. Na powierzchni kości widoczne są też większe i mniejsze otwory, przez które wnikają w głąb tkanki kostnej naczynia krwionośne, rozgałęziające się tam w systemie kanałów Volkmana i Haversa.
Okostna i jej rola

Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Jest to cienka błona z tkanki łącznej zbitej. Nie występuje na powierzchniach stawowych (pokrytych chrząstką szklistą) ani w miejscach zetknięcia kości. Okostna obfituje w naczynia krwionośne oraz w nerwy i ich zakończenia czuciowe. Naczynia okostnej wnikają w głąb kanalików kostnych. Nerwy powodują wrażliwość samej okostnej i kości. Wewnętrzna warstwa okostnej - przylegająca do kości - zawiera komórki kościotwórcze osteoblasty i komórki kościogubne - osteoklasty. W organizmach rosnących osteoblasty przekształcają się stopniowo w komórki kostne - osteocyty, powodując wzrastanie kości na grubość przez tak zwaną apozycję, czyli nakładanie się nowych warstw. W wypadku złamania lub pęknięcia kości osteoblasty okostnej rozmnażają się i wnikając w szczelinę powodują zrastanie się jej brzegów. Komórki kościogubne odgrywają szczególną rolę w kształtowaniu się kości płodu, powodując m. in. powstawanie jam szpikowych w pierwotnie pełnych trzonach jego kości długich. Okostna zrasta się z kością szczególnie silnie w miejscach przyczepu wiązadeł i ścięgien mięśniowych. Przez nią wnikają bowiem w głąb kości włókna klejodajne ścięgien i wiązadeł, zwane włóknami Sharpeya. Łączą one mięśnie, kości i wiązadła w jednolity, funkcjonalny układ ruchu. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości.
Szpik jest to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik zawarty w kościach długich składa się głównie z komórek tłuszczowych nadających mu zabarwienie żółtawe i nosi nazwę szpiku żółtego. Szpik wypełniający jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich czaszki, obojczyka, mostka, żeber, kręgów, kości miednicy zwany jest szpikiem czerwonym. Szpik czerwony jest właściwym narządem krwiotwórczym: powstają tu krwinki czerwone, krwinki białe ziarniste (granulocyty) i płytki krwi. Szpik żółty może w razie potrzeby bardzo szybko przekształcić się w szpik czerwony, podejmując aktywnie produkcję krwinek. Stanowi on zatem potężną rezerwę na wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi (np. na wypadek krwotoku).

Wzrastanie kości na długość

W kościach długich organizmów młodocianych między końcem a trzonem występuje warstwa chrząstki zwanej nasadową. W tym okresie końce kości długich noszą nazwę nasad. Dzięki narastaniu tkanki kostnej w bezpośrednim sąsiedztwie chrząstki nasadowej kość wydłuża się. Proces ten kończy się w okresie dojrzewania płciowego organizmu. Pod wpływem hormonów rozmnażanie się komórek zostaje zahamowane. Nasady zrastają się z trzonem i rozrastanie się kości na długość ustaje.
Przy makroskopowej obserwacji kości widzimy, że składają się one z dwu rodzajów istoty kostnej: istoty zbitej oraz istoty gąbczastej - złożonej z beleczek kostnych.
Na przekroju kości długiej widać, że z istoty zbitej zbudowany jest trzon otaczający jamę szpikową. Obserwacja mikroskopowa wykazuje, że powierzchniowa warstwa istoty zbitej kości, jak i warstwa granicząca z jamą szpikową, zbudowane są z blaszek kostnych leżących równolegle do obwodu. Tworzą one tzw. blaszkę podstawową zewnętrzną i wewnętrzną (każda z nich zbudowana jest w istocie z kilkunastu warstw blaszek kostnych). Między blaszkami podstawowymi znajduje się warstwa kostna złożona z licznych osteonów. Warstwa istoty zbitej trzonu jest gruba. Natomiast w końcach kości długich istota zbita tworzy na ich powierzchni jedynie cienką warstewkę pokrywającą istotę gąbczastą, zbudowaną z beleczek kostnych różnego kształtu i grubości.
Struktura jej przypomina gąbkę, a układ beleczek wydaje się zupełnie przypadkowy. Uważna obserwacja przekonuje nas jednak o tym, że układają się one w kierunku działania na kość sił największego zgniatania lub rozciągania. W tych częściach kości, które nie podlegają rozciąganiu czy zgniataniu, nie ma substancji kostnej, lecz tylko jamki wypełnione przez czerwony szpik.
Rurowata budowa trzonu - zgodnie z prawami fizyki - zapewnia kości lekkość przy zachowaniu takiej odporności na zgniatanie i rozciąganie, jaką wykazują walce o tej samej powierzchni przekroju. Gąbczasta budowa kości także zmniejsza ciężar kości długiej - nie osłabiając jej odporności.
Kości krótkie i różnokształtne zbudowane są z istoty gąbczastej okrytej obwodową warstwą istoty zbitej. Kości płaskie mają dwie blaszki istoty zbitej: wewnętrzną i zewnętrzną, między którymi znajduje się cieńsza lub grubsza warstwa istoty gąbczastej (w kościach bardzo cienkich może nie być jej wcale). Istocie gąbczastej szkielet zawdzięcza swą lekkość przy zachowaniu maksymalnej wytrzymałości.

Skład chemiczny kości

Istota międzykomórkowa - stanowiąca główny budulec kości - złożona jest z ciał organicznych i nieorganicznych (soli mineralnych).
Składnikiem organicznym kości jest substancja białkowa zwana osseiną. Stanowi ona 35% masy kostnej. Przesycona jest solami mineralnymi (ok. 65% masy kostnej), występującymi w postaci kompleksowego związku węglanu wapnia i fosforanu wapnia. Poza tym w skład substancji nieorganicznych kości wchodzi niewielka ilość sodu, magnezu, potasu, chloru i fluoru.

Cechy biologiczne kości

Pomimo tak dużej zawartości soli mineralnych i mimo bardzo powolnej przemiany materii, kość jest materiałem bardzo plastycznym, ulegającym łatwo przebudowie pod wpływem zmiany działających na nią czynników mechanicznych. Unieruchomienie kości np. w opatrunku gipsowym lub w skutek porażenia nerwu prowadzi do jej zaniku (odwapnienia), natomiast mechaniczne obciążenie powoduje jej przerost (stąd osoby wykonujące ciężką pracę fizyczną mają grube kości).
Połączenie substancji organicznej z solami mineralnymi nadaje kości niezwykłą wytrzymałość i twardość.

Właściwości fizyczne kości

Wytrzymałość kości ludzkich na rozciąganie wynosi około 9-12 kg/mm2 przekroju poprzecznego, co odpowiada mniej więcej odporności mosiądzu lub żelaza lanego. Kość udowa człowieka rozrywa się przy obciążeniu jej siłą około 5600 kg. Jeszcze większą odporność wykazują kości ludzkie na zgniatanie. Równa się ona 12-16 kg/mm2, co odpowiada wytrzymałości żelaza kutego. Kość udowa pęka wzdłuż dopiero pod działaniem siły około 7780 kg - skierowanej wzdłuż osi długiej. Kości ludzkie są najmniej odporne na wyginanie. Kość udowa łamie się przy obciążeniu poprzecznym równym około 380 kg. Kość jest zawsze najmocniejsza w miejscach działania linii sił uciskających lub rozciągających. Przypuszcza się, że ucisk (rozciąganie) pobudza osteoblasty do intensywniejszego tworzenia kości. Wykorzystuje się to przy leczeniu złamań, dążąc do wywierania ucisku na młodą kostninę przez napinanie, ucisk, obciążenie kończyny.

Połączenia kości

Kości, łącząc się w układ szkieletowy, tworzą połączenia ścisłe (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty) i połączenia wolne, ruchome, czyli stawy.

Połączenia ścisłe

- więzozrosty, tj. połączenia chrząstkowe W połączeniach tych łącznikiem kości bywa tkanka łączna włóknista lub sprężysta. Tkanka łączna włóknista występuje w postaci błon międzykostnych, np. między kośćmi podudzia lub przedramienia. Tkanka łączna sprężysta tworzy m. in. więzozrosty, łączące ze sobą łuki kręgów. Swoistym rodzajem więzozrostu są szwy, łączące u osobników młodych kości czaszki. Z wiekiem szwy kostnieją,
- chrząstkozrosty są to połączenia kości za pośrednictwem chrząstki. W wieku dziecięcym i młodzieńczym występują pomiędzy poszczególnymi częściami jednej kości, np. między trzonem a nasadą kości długich (chrząstki nasadowe), bądź między dwiema kośćmi, np. w spojeniu łonowym miednicy lub między I żebrem a mostkiem. Ruchomość tych połączeń jest minimalna,
- kościozrosty powstają z wiekiem przez skostnienie niektórych więzozrostów (np. szwów czaszki) lub chrząstkozrostów (skostnienie chrząstek nasadowych). Spotykamy je m. in. między kręgami krzyżowymi i kośćmi miednicy,
- stawy wolne (maziowe) czyli połączenia ruchome (stawowe) są to ruchome i najbardziej różnorodne połączenia kości. Ruchomość stawu zależy od kształtu stykających się z sobą powierzchni stawowych.
W stawie wyróżniamy:
- główkę i panewkę stawową pokryte chrząstką,
- torebkę stawową otaczającą staw,
- jamę stawową wypełnioną mazią stawową.
W większości stawów występują jeszcze więzadła stawowe wzmacniające torebkę stawową i przechodzące w okostną obu kości.

Przykłady stawów w szkielecie człowieka:
- kulisty (staw barkowy),
- siodełkowy (staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka),
- zawiasowy (staw ramienno-łokciowy),
- obrotowy (między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym).

Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która dzięki swej gładkości zmniejsza tarcie w stawie, a dzięki elastyczności - łagodzi siłę zderzeń kości podczas ruchu i amortyzuje wstrząsy. Jej grubość zależy od obciążenia mechanicznego danego miejsca i w obrębie jednego stawu waha się od ułamka do 6 mm. W niektórych stawach, jak skroniowo-żuchwowy, kolanowy - występują płytki chrząstkowe, tzw. krążki i łękotki stawowe. Wyrównują one niedopasowane powierzchnie stawowe, zwiększają ruchomość stawu i jego właściwości amortyzujące. Ruchy stawu bywają natomiast ograniczone np. obecnością tzw. warg łącznotkankowych występujących na brzegach panewek stawowych (staw biodrowy) oraz guzków i wiązadeł leżących w otoczeniu lub we wnętrzu stawu.
Torebka stawowa otacza końce kości i łączy je za pomocą wiązadeł - wytworów jej warstwy zewnętrznej. Zamyka ona warstwę stawową. Torebka tworzy się z dwu warstw, a mianowicie:
- torebki włóknistej (zewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej zbitej, zawierającej gęstą sieć włókien klejodajnych, które przez okostną przenikają w głąb kości tworzących staw,
- torebki maziowej (wewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej wiotkiej, pokrytej warstwą nabłonka produkującego maź stawową. Tworzy ona fałdy i kosmki maziowe, wypełniające zachyłki jamy stawowej, oraz kaletki maziowe uwypuklone na zewnątrz torebki. Warstwa ta jest silnie ukrwiona i unerwiona. Maź stawowa jest żółtawą, ciągliwą przezroczystą cieczą. Zawiera około 97% wody, 0,07% tłuszczów, 0,5% białka (mucyny), 1,1% soli mineralnych oraz 1% wosków, cukrów i innych ciał. Maź dostarcza składników pokarmowych dla chrząstek, zmniejsza tarcie, a przylegając bardzo cienką warstwą do powierzchni stawowych spełnia rolę molekularnego kleju, łączącego powierzchnię chrząstek stawowych w hermetycznie zamkniętej torebce stawowej. Maź jest stale wsysana przez chrząstki stawowe, a zużyte jej resztki wchłaniane są przez naczynia limfatyczne torebki i transportowane do krwi.
Jama stawowa w warunkach prawidłowych ma postać szczeliny włosowatej wypełnionej mazią.
Wiązadła są to pasma tkanki łącznej, wzmacniające włóknistą torebkę stawową. W postaci silnych pęczków włókien łącznotkankowych biegną od jednej kości ku drugiej, spajając je mocno i stopniowo przechodząc w okostną.
Poszczególne stawy różnią się zadaniami biologicznymi, a więc mają odmienną budowę i ruchomość. Na wykonanie ruchów we wszystkich płaszczyznach pozwalają stawy wieloosiowe, na przykład kuliście uformowane stawy: barkowy oraz biodrowy.
Mniejsza ruchliwość jest cechą stawów dwuosiowych, np. siodełko ukształtowana powierzchnia stawu nadgarstkowo-śródręcznego kciuka pozwala na jego ruchy w dwóch płaszczyznach. Stawy jednoosiowe umożliwiają ruch tylko w jednej płaszczyźnie. Przykładem może być zawiasowy staw ramienno-łokciowy czy też staw obrotowy między najwyższymi kręgami kręgosłupa.

Szkielet osiowy:

• Czaszka (łac.cranium) - jest to struktura kostna lub chrzęstna, która służy jako szkielet głowy. Stanowi naturalną osłonę mózgu i innych narządów znajdujących się w głowie. Wzrost czaszki trwa nie tylko podczas życia płodowego, ale także przez kilka następnych lat. Możliwości wzrostu szybko jednak maleją, szczególnie po skostnieniu łącznotkankowych ciemiączek.

U człowieka i naczelnych czaszka składa się z:

- mózgoczaszki (łac. neurocranium) stanowi ona przede wszystkim ochronę mózgowia, składa się z:
• kości czołowej
• kości skroniowych
• kości ciemieniowych
• kości potylicznej
• kości klinowej
• kości sitowej
Poszczególne kości mózgoczaszki połączone są szwami, które stanowią stałe i nieruchome połączenie.
- twarzoczaszki (trzewioczaszki) (łac. viscerocranium) stanowi ona ochronę dla zmysłów: wzroku, węchu i smaku, otacza początkowe odcinki dróg oddechowych i pokarmowych, składa się z:
• kości nosowych
• kości łzowej
• małżowiny nosowej dolnej
• lemiesza
• szczęki
• żuchwy
• kości podniebiennej
• kości jarzmowych
• kości gnykowej
Jedynym ruchomym elementem całej czaszki człowieka jest żuchwa.
• Mostek łac. sternum) - twór chrzęstny lub kostny, położony w części brzusznej, spotykany u kręgowców za wyjątkiem ryb. Jest elastycznie połączony z częścią żeber oraz obręczą barkową. U ssaków mostek składa się ze skostniałych członów, które łączą się chrząstkozrostem, w miejsca te dołączają się żebra.
• Kręgosłup (łac. collumna vertebralis) - część szkieletu, stanowiąca jego główną oś i podporę.
Kręgosłup można sobie wyobrazić jako wieloelementową tuleję chroniącą rdzeń kręgowy. Elementy składające się na kręgosłup nazywamy kręgami; każdy z nich jest osobną kością. Jeśli wyobrazimy sobie kręgosłup jako rurę, to kręgi możemy sobie wyobrazić jako nałożone jeden na drugi pierścienie. W centrum każdego kręgu znajduje się otwór, przez który przebiega nieprzerwany rdzeń. Liczba kręgów jest różna w zależności od przynależności systematycznej kręgowca. Człowiek ma 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 3 do 5 kręgów ogonowych, a więc od 32 do 34 kręgów. Liczba kręgów poszczególnych odcinków bywa charakterystyczna. Większość ssaków na przykład ma tylko 7 kręgów szyjnych - w tym również żyrafa. Do wyjątków należą leniwce; u niektórych liczba kręgów szyjnych wynosi 9, co sprawia, że bez trudności mogą obracać głowę o przeszło 200 stopni.
Zadaniem kręgosłupa jest przede wszystkim podpora ciała, ochrona rdzenia kręgowego oraz pośrednio spełnianie funkcji przyczepów dla kończyn. Przystosowanie kręgosłupa do utrzymywania wyprostowanej postawy ciała i unoszenia ciężkiej głowy przejawia się zarówno w uformowaniu całości, jak i w sposobie zestawienia trzonów kręgowych ze sobą. Można to zaobserwować u dziecka, które uczy się chodzić. Jego kręgosłup początkowo jest łukowaty i stopniowo przybiera esowaty kształt. Odcinki szyjny i lędźwiowy wygięte są do przodu (lordozy), a piersiowy i krzyżowy - do tyłu (kifozy). Warto podkreślić, że występuje również fizjologiczna skolioza (skolioza - wygięcie boczne) odcinka piersiowego w prawą stronę.
Pomiędzy trzonami kolejnych kręgów występują krążki międzykręgowe, tak zwane dyski. Ich podstawowymi funkcjami są amortyzowanie wstrząsów i zapewnienie ruchomości sąsiadującym kręgom. Razem tworzą tzw. segment ruchowy kręgosłupa. Wysunięcie się krążka, popularnie zwane dyskopatią, jest bardzo bolesne i bezwzględnie wymaga konsultacji z lekarzem. Przestrzeń pomiędzy trzonami a łukami kręgowymi kolejnych kręgów tworzy kanał kręgowy chroniący rdzeń kręgowy.
Poszczególne kręgi zachowują jedynie niewielką ruchomość w stosunku do kręgów, z którymi bezpośrednio sąsiadują (wyjątkiem są kręgi szyjne). Jednak kręgosłup jako całość może wykonywać wiele ruchów, na przykład do przodu oraz w mniejszym stopniu do tyłu i na boki.

• Żebra (łac. costae) - stanowią część układu kostnego człowieka.
Jest to dwanaście par (niewielka część populacji ma żeber więcej lub mniej) półkoliście wygiętych kości klatki piersiowej, które z jednej strony łączą się z kręgami piersiowymi, a z drugiej strony, w wypadku żeber I-X, z mostkiem. Żebro XI i XII nie są połączone z mostkiem. Wyróżnia się żebra prawdziwe pierwszymi siedmioma żebrami licząc od góry, tj. żebrami I-VII. Połączone są one bezpośrednio z mostkiem własną chrząstką - chrząstką żebrową co odróżnia je od żeber rzekomych, żeber VIII-XII) niemających takiego połączenia. Żebra XI i XII nazywa się żebrami wolnymi z racji braku połączenia z mostkiem. Żebra od VIII do X połączone są z mostkiem tzw. łukiem żebrowym będącym zbiorem chrząstek.
Podstawową funkcją żeber jest ochrona ważnych dla życia narządów znajdujących się w klatce piersiowej - serca i płuc. Żebra odgrywają także ważną rolę w procesie oddychania; stanowią miejsce przyczepu mięśni oddechowych, a także dzięki występowaniu chrząstek między żebrami, a mostkiem możliwe jest zwiększanie i zmniejszanie objętości klatki piersiowej, co tworzy zmianę ciśnień w jej wnętrzu i umożliwia wdech i wydech.
W budowie pojedynczego żebra wyróżniamy: trzon, szyjkę oraz głowę żebra, która łączy żebro z kręgosłupem.
Szkielet kończyn górnych:
• Obojczyk (łac. clavicula) - podłużna kość łącząca łopatkę i mostek. Ma kształt podłużny, jest wygięta lekko w kształcie litery S.
Ma koniec barkowy - boczny i koniec mostkowy - przyśrodkowy. Przyczepiają się do niego ważne mięśnie: do powierzchni górnej przyśrodkowo- mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień piersiowy większy, a bocznie mięsień naramienny i czworoboczny; na powierzchni dolnej znajduje się wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego, do którego przyczepia się owo więzadło, bocznie od niego znajduje się miejsce przyczepu mięśnia podobojczykowego, a także guzek stożkowaty i kresa czworoboczna, dwa ostatnie są miejscem przyczepu więzadła kruczo-obojczykowego. Zapewnia połączenie szkieletu kończyny górnej ze szkieletem osiowym - łączy łopatkę z mostkiem.
• Łopatka (łac. scapula) - Jest kością płaską, kształtu w przybliżeniu trójkątnego. Odróżnia się na niej powierzchnię przednią - żebrową i tylną - grzbietową, oraz trzy brzegi: górny, boczny i przyśrodkowy.
Przednia lekko wklęsła powierzchnia łopatki pokrywa żebra od II do VII. Zagłębienie tej powierzchni nazywa się dołem podłopatkowym. Na powierzchni grzbietowej znajduje się grzebień łopatki, który zaczynając się na brzegu przyśrodkowym ciągnie się skośnie ku kątowi bocznemu. Grzebień łopatki nie dochodząc do samego kąta kończy się spłaszczonym od góry ku dołowi wyrostkiem barkowym.
Na wyrostku barkowym znajdują się powierzchnie stawowe wyrostka barkowego dla połączenia z końcem barkowym obojczyka. Górny odcinek tylnej powierzchni łopatki leżący ponad grzebieniem, nosi nazwę dołu nadgrzebieniowego, dolny zaś odcinek, poniżej grzebienia, nazywa się dołem podgrzebieniowym.
Na górnym brzegu łopatki widać wcięcie łopatki, sąsiadujące z wyrostkiem kruczym, który zagina się hakowato ku stronie bocznej. W górnym odcinku bocznego brzegu łopatki (tzn. na jej kącie bocznym), znajduje się wydrążenie stawowe, oddzielone od reszty kości szyjką widoczna wyraźnie na powierzchni tylnej. Wydrążenie stanowi panewkę stawu ramiennego.
Na górnym brzegu panewki znajduje się guzek nadpanewkowy, poniżej zaś panewki - guzek podpanewkowy.

• kość ramienna
• kość łokciowa
• kość promieniowa
• kości nadgarstka
• kości śródręcza
• kości palców

Szkielet kończyn dolnych:
• kość miedniczna
• kość udowa
• kość piszczelowa
• kość strzałkowa
• kości stępu
• kości śródstopia
• kości palców

---