Prawo finansowe
Wykład XVIII 10.05.2012
Pojęcie podatku
Instytucje podatku można określić w sposób następujący. Podatek jest świadczeniem pieniężnym, ogólnym, zasadniczym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, przymusowym, jednostronnie ustalonym i pobieranym przez państwo od określonego podmiotu z tytułu istnienia określonego przedmiotu podatkowego w stosunku do konkretnej podstawy opodatkowania w wysokości wynikającej z określonej stawki (stopy podatkowej) z zachowaniem ściśle określonych warunków płatności.
Podana wyżej definicja nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w treści art. 6 ordynacji podatkowej, który stanowi, iż podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy wynikające z ustawy podatkowej.
Występujące w definicji podatku określenia można sklasyfikować jako elementy stałe i elementy zmienne podatku. Te określenia są wyrazem pewnej konwencji.
Elementy stałe podatku:
Jeśli przyjmujemy pojęcie „elementy stałe podatku” to są to niezmienne jego cechy. Są to cechy odróżniające podatek w sposób zasadniczy od innych kategorii świadczeń na rzecz państwa czyli danin publicznych. A więc obojętne jest jak nazwiemy te cechy.
Forma pieniężna - forma ta odróżnia podatek od świadczeń rzeczowych lub osobistych, które mogą posiadać wszelkie inne stałe cechy podatku lecz z uwagi na brak pieniężnego charakteru podatkami w rozumieniu przepisów prawa podatkowego nie będą. Takimi świadczeniami rzeczowymi był kiedyś szarwarg (w gminach podatnicy oprócz podatku gruntowego obowiązani byli na wezwanie wójta do stawienia się wraz ze sprzętem mechanicznym do robót publicznych). Czyli podatkiem są wyłącznie świadczenia pieniężne. Jakiekolwiek inne świadczenia o charakterze niepieniężnym choćby miały wszystkie pozostałe elementy stałe nie są podatkiem w rozumieniu przepisów prawa podatkowego. Należy podkreślić, że pieniężnej istoty podatku nie narusza możliwość jego regulowania w formie naturalnej. Dopuszcza się bowiem możliwość zastępczego opłacania podatku. Jest to możliwość polegająca na przeliczaniu określonego lub ustalonego pieniężnie zobowiązania podatkowego na wartości naturalne. Współczesne prawo podatkowe nie przyjmuje takich możliwości ale w przeszłości podatek gruntowy płacony był żytem, inwentarzem żywym itd. Nie zmieniało te elementu pieniężnego, gdyż jeśli np. podatek wynosił 20 000 zł to za te pieniądze trzeba było dać np. żywiec. Podatek jest uiszczany w formie przewidzianej w art. 60 i następne (zapłata gotówkowa, zapłata bezgotówkowa itd.)
Podatek jest świadczeniem o charakterze ogólnym - oznacza to, iż opiera się on na ogólnych zasadach prawnych. Podatek jest daniną publiczną o charakterze ogólnym dlatego, że nakładany jest na pewne kategorie lub grupy podatników. Nie jest natomiast świadczeniem wyłącznie indywidualnym tzn. ograniczonym ex definicione do konkretnego przypadku i konkretnej osoby. Konkretny podatnik płaci konkretny podatek dlatego, że należy do określonej ogólnie a więc w sposób abstrakcyjnie grupy czy kategorii osób obciążonej podatkiem.
Podatek to dochód państwa o charakterze zasadniczym - cecha ta nie wypływa z definicji zawartej w ordynacji podatkowej czy z innych ustaw. Oznacza to, że jest on pobierany przede wszystkim w celu fiskalnym to jest w celu zapewnienia wpływów pieniężnych państwa niezbędnych do realizacji jego zadań. Należy jednak zwrócić uwagę, iż podatek spełnia również inne istotne funkcje tj. funkcje pozafiskalne. Nie mogą one jednak w żaden sposób dominować nad funkcją fiskalną podatku. Mówiąc o podatku jako o dochodzie o charakterze zasadniczym trzeba mieć świadomość o istnieniu dochodów o charakterze ubocznym. Dochody zasadnicze są osiągane w wyniku działalności celowej zmierzającej do uzyskania środków publicznych. Tego rodzaju dochody stanowią przytłaczającą część dochodów budżetowych. Są nimi podatki. Natomiast dochody uboczne są osiągane przy okazji realizowania innych celów aniżeli cele fiskalne. Wówczas na pierwszy plan dochodów ubocznych wywijają się cele np. karne czy projekcyjne. W tego rodzaju dochodach decydujące znaczenie zaczynają grać inne czynniki niż względy fiskalne. Podstawową kategorią wpływów o charakterze ubocznym są grzywny, kary pieniężne, konfiskaty i przepadki mienia itp. W przypadku dochodów ubocznych źródłem rodzącym obowiązek ich uiszczenia jest orzeczenie o odpowiedzialności karnej podmiotu, której przesłanką jest wina. Natomiast źródłem powstawania zobowiązań prawnopodatkowych nigdy nie jest wina. A więc inne regulacje są stosowane do stanów faktycznych w których uiszcza się dochody uboczne.
Podatek jest świadczeniem o charakterze bezzwrotnym - tzn., że podatek należy do definitywnych dochodów państwa. Oznacza to, ze pobrany podatek więcej nie wraca do źródła jego poboru. Cecha ta różni podatek od przymusowych pożyczek państwowych, które posiadają wszystkie elementy podatku z wyjątkiem cechy bezzwrotności. Dochody o charakterze bezzwrotnym nie pociągają więc za sobą obowiązku zwrotu do źródła z którego państwa lub inne związki prawa publicznego je osiągają. Natomiast dochody zwrotne charakterystyczne są przez to, że państwo osiągnąwszy je i zużywszy na pokrycie podatków jest obowiązane do dokonania ich zwrotu w określonym terminie do tego źródła i tego podmiotu od którego zostały zaczerpnięte. Dochody zwrotne ściśle zatem wiążą się z określoną kategoria wydatków, które przenoszą je po pewnym czasie z powrotem do źródła początkowego. Dochody zwrotne należą do dziedziny tzw. kredytu państwowego.
Podatek jest świadczeniem nieodpłatnym - dochodami nieodpłatnymi są takie dochody w zamian za które państwo nie świadczy podmiotowi wpłacającemu żadnego konkretnego wzajemnego świadczenia. Trzeba jednak zwrócić na uwagę charakterze ogólnym i szczegółowym.
Odpłątność ogólna polega na tym, że państwo w postaci zwraca podatnikom pobrane podatki w postaci świadczeń, z którego mogą skorzystać wszyscy np. oświata, służba zdrowia, ład i bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedliwości. A więc przy odpłatności ogólnej można mówić, że ma miejsce wzajemność między czynnościami i świadczeniami państwa a świadczeniami e strony podatników.
Odpłatność szczegółowa Mówiąc o podatku jako o świadczeniu nieodpłatnym należy zwrócić uwagę na brak odpłatności w sensie szczególny, Podatnikowi nie przysługuje żadne wzajemne świadczenie ze strony państwa na rzecz indywidualnego podatnika.
Podatek jest świadczeniem przymusowym - oznacza to, że podatkowy stosunek zobowiązaniowy nie jest wynikiem czynności dwustronnej, w której strony umawiają się co do świadczenia danego podatku. Towarzyszy mu zawsze jak każdemu świadczeniu publicznoprawnemu przymus. Ten przymus nie jest wynikiem orzeczenia sądowego jak w innych przypadkach. W stosunku do art. 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji organ egzekucyjny wszczyna egzekucję administracyjną na podstawie wniosku wierzyciela i przedstawionego przez niego tytułu wykonawczego wystawionego wg wzoru ustalonego wg wzoru określonym w rozporządzeniu ministra finansów. Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji nie wprowadza pojęcia tytułu egzekucyjnego tak jak czyni to kpc. Podstawą wszczęcia postepowania egzekucyjnego w administracji jest wystawiony przez wierzyciela dokument urzędowy stwierdzający istnienie i wymagalność obowiązku podlegającego egzekucji. Ten dokument nazywa się tytułem wykonawczym i stanowi on podstawę przymusowego wykonania zobowiązania podatkowego. Nie jest on ani decyzją ani postanowieniem w rozumieniu kpa. Powinien zawierać takie elementy jak oznaczenie wierzyciela, zobowiązanego, treść obowiązku podlegającego egzekucji, stwierdzenie wymagalności obowiązku, określenie wysokości należności pieniężnej, odsetki i klauzulę organu egzekucyjnego skierowaną do egzekucji administracyjnej. W tytule wykonawczym wskazuje się też środki egzekucyjne zastosowane w tym przypadku.
Podatek jest świadczeniem jednostronnie przez państwo ustalone - na tym tle występuje zasadnicza różnica między zobowiązaniem podatkowym a zobowiązaniem regulowanym przez przepisy k.c. Źródłem zobowiązań regulowanych przepisami k.c. jest odpowiedzialność kontraktowa czyli źródłem jest umowa, bezpodstawne wzbogacenie, decyzja administracyjna (np. przy wywłaszczeniu), orzeczenie sądowe. Natomiast zobowiązanie podatkowe powstaje z jednostronnej opartej na prawie decyzji organu podatkowego lub jedynie w wyniku zaistnienia określonego zdarzenia, z którym ustawodawca podatkowy wiąże powstanie zobowiązania podatkowego.