WSTĘP DO KSIĘGI PRZYSŁÓW
Księga Przysłów należy do ksiąg poetyckich i dydaktycznych ST, które w wielkiej mierze pokrywają się z tzw. literatura mądrościową. Jest ona poetycka ze względu na formę literacka. Wybór myśli, wzniosła mowa, paralelizm członów i rytm — przy czym każdy wiersz został podzielony na dwa a czasem trzy stychy — oto główne rysy tej poezji. Zalicza się tę Księgę do dydaktycznych, gdyż wszystkie jej wiersze mają charakter i cel wychowawczy. Na całą tę Księgę składają się ludowe, często paradoksalne przysłowia, mądre i trafne spostrzeżenia, mocne i barwne przy swej wschodniej surowości porównania i aforyzmy, a dominującą treścią tych wszystkich sposobów wypowiadania się jest nauka o mądrości życiowej. Dlatego właśnie Księgę tę zaliczamy do tzw. literatury mądrościowej, do której ponadto należą Księgi: Joba, Psalmów, Koheleta, Pieśni nad pieśniami, Mądrości i Syracha. Każdy naród, stojący na niskim czy też na wysokim poziomie kulturalnym, pielęgnuje u siebie przysłowia. Są one w pewnym stopniu wyrazem jego inteligencji i odbiciem rodzaju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza Semitów, urodzonych poetów, którzy najbardziej abstrakcyjne prawdy i pojęcia sprowadzają do konkretnej rzeczywistości i ilustrują je konkretnym obrazem.
Za ilustrację służą im najzwyczajniejsze zdarzenia i zjawiska, zrozumiałe dla wszystkich, tak by prawda, którą mają na myśli, stała się natychmiast oczywista. Dopiero wówczas dane przysłowia lub aforyzmy spełniają zamierzony cel. Ponadto chcąc wywrzeć większe wrażenie na słuchaczach i skłonić ich wolę do wprowadzenia w życie zawartej w przysłowiu prawdy, zwłaszcza moralnej, autorowie ich uciekają się do hiperboli, tj. do świadomej przesady. Jednostronnie naświetlają daną prawdę i to w aspekcie utylitarnym. Uwypuklają więc pożytek płynący z cnoty, ziemską nagrodę, powodzenie doczesne, sławę i bogactwo, ale często podkreślają również wyższe motywy, jak względy religijne, zwłaszcza pozyskanie sobie błogosławieństwa Bożego. Stąd tak często powtarza się w księgach mądrościowych zdanie: „Bojaźń Boża jest początkiem mądrości”.
Księgę Przysłów nazwali łacinnicy „Proverbia”, Grecy „Paroimiai” a Hebrajczycy „Miszle”. Ponadto wprowadzono nazwę „Parabolae Salomonis”, „Liber Sapientiae” (Mszał Rzymski), „Paroimiai Salomontos”, „Miszle Szlomoh”. Wyraz hebrajski „maszal” może oznaczać: podobieństwo, przysłowie, przypowieść, zagadkę, dowcip, porównanie, pouczające powiedzenie, a nawet poemat dydaktyczny. Z całą pewnością wszystkie te rodzaje występują w tej Księdze, ale najczęściej przysłowia, i dlatego przyjęta nazwa „Księga Przysłów” jest najzupełniej uzasadniona.
Księga ta zawiera cały szereg poematów i wypowiedzi, mówiących o mądrości. Mądrość ta została przedstawiona przeważnie w potrójny sposób, a mianowicie: 1) jako nauka zdobyta przez doświadczenie, a naświetlona światłem rozumu i objawienia Bożego; 2) jako właściwość duszy, dzięki której człowiek osiąga poznanie prawdy i łatwość postępowania według niej; 3) jako osoba samego Boga, występującego w roli Stworzyciela świata widzialnego i porządku moralnego. W tym ostatnim przypadku Księga przedstawia mądrość jako osobę ozdobioną Boskimi atrybutami, która jednak pochodzi od Boga i w Nim istnieje.
W przysłowiach zawarta jest wzniosła filozofia, która poucza, jak człowiek winien żyć, by stać się mądrym i podobać się Bogu. Podane tu zostały reguły postępowania, dostosowane do wszystkich stanów, a więc do królów, dworzan, sług, do ludzi spełniających różne obowiązki, do mężów i żon. Uwzględnione zostały różne dziedziny życia moralnego, politycznego i ekonomicznego. Dla pobudzenia woli do przyjęcia wymienionych wskazań służą następujące motywy: pobożność, honor, użyteczność, miłość, bojaźń, a nade wszystko poczucie odpowiedzialności przed sądem Bożym i obowiązek służby dla Jahwe. Plastycznie opisane skutki niesprawiedliwości, bezbożności, wybujałej wolności i swobody, lenistwa i nieroztropności, miały wstrząsnąć czytelnikiem i skłonić go do wejścia na drogę cnoty. Autorowie mieli na uwadze zwłaszcza ludzi młodych, gdyż przestrzegali przed rozwiązłością, poufałym obcowaniem z niewiastami, pijaństwem, pychą i lekkomyślnością. Kto ulega tym wadom, jest głupcem! — podkreślali raz po raz.
Księga Przysłów nie jest jednolita i dlatego określenie czasu jej powstania nie należy bynajmniej do rzeczy łatwych. Trzeba bowiem zdać sobie najpierw sprawę z czasu powstania poszczególnych zbiorów, a później z czasu ich zredagowania w jedną księgę. Niezależnych zbiorów, różniących się od siebie autorstwem, rodzajem literackim i językiem, a więc i czasem powstania, można rozróżnić dość wyraźnie dziewięć, a mianowicie:
Zbiór I: Pouczenie o mądrości (rozdz. 1-9), poprzedzone wzmianką, że ich autorem jest Salomon (1,1).
Zbiór II: Mądrość w przysłowiach (10-22,16). Dzieli się on na dwie części: IIa przypisany Salomonowi (rozdz. 10-15), IIb bez żadnej uwagi tytułowej (rozdz. 16-22,16).
Zbiór III: Słowa mędrców (22,17-24,22). Pierwszą część tego zbioru (IIIa — 22,17-23,11) znamionuje wyraźny wpływ egipskich ksiąg mądrościowych, druga (IIIb — 23,12-24,22) nie wykazuje go.
Zbiór IV: Także przysłowia mędrców (24,23-34).
Zbiór V: Drugi zbiór przysłów Salomona (rozdz. 25—29) dzieli się na dwie części, różniące się stylem, a zwłaszcza innym charakterem paralelizmu: Va (rozdz. 25-27) i Vb (rozdz. 28-29).
Zbiór VI: Słowa Agura (30,1-14).
Zbiór VII: Przysłowia liczbowe (30,15-33).
Zbiór VIII: Słowa Lemuela (31,1-9).
Zbiór IX: Poemat alfabetyczny o mężnej niewieście (31,10—31).
Wśród przytoczonych zbiorów szczególnie dwa wyróżniają się od innych dość widocznie, tj. IIa i b (rozdz. 10-22,16) i Va i b (rozdz 25-29). Poprzedza je mianowicie informacja, że zostały napisane przez króla Salomona. Ponadto na początku zbioru Va umieszczona została druga informacja: „Oto jeszcze i te są przysłowia Salomona, które zebrali mężowie Ezechiasza, króla judzkiego” (25,1). Ezechiasz panował w latach 721-695. Wymienionych uwag tytułowych nie można lekceważyć. Nie da się łatwo zaprzeczyć udziału Salomona albo też mędrców, przebywających na jego dworze, w tworzeniu tych przysłów. Nie bez podstaw bowiem zanotował kronikarz 1 Krl 5,12: „Salomon wypowiedział także trzy tysiące przysłów (miszlej), a pieśni jego było tysiąc pięć”. Przysłowia omawianych zbiorów, przeważnie o charakterze dystychowym, tj. złożone z dwóch jednostek wierszowych, mają cechę najstarszej formy poezji hebrajskiej. Można sądzić, że te dwa zbiory powstały w okresie monarchii.
Mimo wyjątkowej roli Salomona przy powstawaniu wielu przysłów, nie da się zaprzeczyć, że późniejsza literatura mądrościowa rozwijająca się po niewoli, a także ożywiona działalność synagog i szkól, odegrały znaczną rolę przy układaniu innych partii tej Księgi i w ogóle przy redakcji całej Księgi. W kręgach tych wpływów napisano z pewnością pierwsze dziewięć rozdziałów obecnej Księgi, czyli zbiór I, jak również alfabetyczny poemat o mężnej niewieście (31,10-31), czyli zbiór IX. Reszta, mianowicie zbiór III (22,17-24,22), IV (24,23-34 — nie jest wykluczone, że ten zbiór jest także bardzo dawny, a dopiero później został przerobiony), VI (30,1-14), VII (30,15-33) i VIII (31,1-9) na pewno nie pochodzą ani od Salomona, ani od Ezechiasza. Widocznie wpływy egipskie (por. 22,17-23,11), zainteresowania mądrością i filozofią po zaizraelską, formy aramejskie w 31,2n, stanowczo wykluczają taką możliwość. Wiemy również, że w okresie po niewoli żydowscy koloniści i kupcy podróżowali po terenach Persji i Egiptu (Elefantyna), zapoznając się z tamtejszym dorobkiem kulturalnym. Według Syr 39,1 mądrzeć zapoznaje się z różnymi przysłowiami, a w czasie podróży zdobywa doświadczenie życiowe (Syr 34,9-12). W rzeczy samej stwierdzono ponad wszelka wątpliwość, że pomiędzy Księgą Syracha a Księga Przysłów istnieje duże podobieństwo. W jednej i drugiej Księdze język jest późnohebrajski, a sposób podawania zawartych w nich idei ma charakter szkolny, dostosowany do poziomu ucznia. Brakuje tylko w Księdze Przysłów monizmu tak charakterystycznego dla Ksiąg Syracha i Barucha, na zasadzie którego pomiędzy mądrością a prawem, miłością a mądrością i nauką prawa istnieje tożsamość. Te wszystkie dane każą wyprowadzić wniosek, że poza wspomnianymi dwoma zbiorami (II i V), których autorem był bądź sam król Salomon, bądź jego dworzanie, bądź też twórczość ludowa, inne zbiory, a także ostateczna redakcja całej Księgi Przysłów, musiały powstać w okresie między powrotem z niewoli a datą przełożenia Septuaginty, tj. między r. 500-250.
W świetle powyższych argumentów trudno przyjąć, by zbiór Ula (22,17-24), zwany egiptyzującym, był zależny od dzieła Amenemope (w. XI-VIII), jak przypuszczali niektórzy, a także by jakieś źródło hebrajskie wpłynęło na mędrca egipskiego. Według wszelkiego prawdopodobieństwa Autor tego zbioru znał Przysłowia Amenemope i korzystał z nich, ale nadał swojemu utworowi swoisty charakter izraelski, zwłaszcza w dziedzinie religijnej i moralnej. To samo trzeba powiedzieć o innych źródłach, z których mogli korzystać autorowie izraelscy, mianowicie z przysłów babilońsko-asyryjskich Achikara i mądrości Edomu i Temanu. Nie sprzeciwia się to w niczym nauce Kościoła Katolickiego o natchnieniu biblijnym. Autor traktował te dzieła jako źródła, które pod wpływem Ducha Świętego dostosowywał odpowiednio do nauki objawionej ST.
Tekst masorecki (= TM) przedstawia się dosyć poprawnie w zbiorze I i IX, natomiast w innych, zwłaszcza w VI-VIII, jest dość znacznie skażony. — LXX ma nieco zmieniony porządek, mianowicie kolejność poszczególnych partii jest następująca: I, II, III, VI, IV, VII, VIII, V, IX. Również niektóre wiersze zostały przesunięte, a do innych poczyniono dodatki (np. po 4,27 dodano cztery wiersze; po 9,12 osiem; po 9,18 także osiem). Niektóre wiersze tłumacze opuścili (np. 1,16; 4,7; 8,33; 11,4; 13,6; 15,31; 16,1-3; 18,23-24; 19,1-2; 20,14-19; 21,5), inne zaś parafrazowali. Pod względem krytycznym tekst LXX jest lepszy niż TM. Wulgata oddała niewłaściwie niektóre wiersze, nadając im inne znaczenie. W niektórych wierszach poszła za LXX, np. 5,6; 7,10; 10,14; 11,8b; 14,25; 16,12; 17,16; 18,3.17.19; 20,7; 21,6; 29,6; 30,6.9d. Nowy Testament czternaście razy cytuje Księgę Przysłów, a około dwudziestu razy nawiązuje do niej w sposób bardziej ogólny. W przedsoborowej liturgii rzymskiej teksty 8,12-25 i 8,34-9,5 stanowią lekcje pierwszego nokturnu świat ku czci Najświętszej Maryi Panny, którą Bóg od wieków wybrał na Matkę Syna Bożego, Mądrości Bożej objawionej w ciele. Fragment 31,10—31 o niewieście mężnej znajduje swoje zastosowanie w lekcji świętych wdów.
1