Wykład 1
Literatura:
Arystoteles - „Etyka nikomachejska”
M. Ossowska - „Moralność mieszczańska”
J. Majka - „Etyka życia gospodarczego” , „Etyka społeczna”
M. Heber - „Etyka protestancka a (jako) duch kapitalizmu”
L. Jacocea - Autobiografia
H. Ford - Autobiografia
R. Neuhaus - „Biznes i ewangelia”
L.U. Ryan, J. Sójka - „Etyka biznesu”
J. Dietl, W. Gosparski - „Etyka biznesu”
A. Dylus - „Moralność krańcowa”
Jan Paweł II - „Laborem exercens”
Wykład 2
ZAGADNIENIA I POJĘCIA TEORETYCZNE ETYKI
1 Zagadnienie
Każdy system etyczny jest zbudowany na tzw. wartości lub wartościach naczelnych oraz wynikającej z tej wartości tzw. normy naczelnej, która określa sposoby osiągania, zrealizowania przyjętej wartości naczelnej. Na podstawie tej wartości naczelnej i normy są formułowane, określone, konkretne i szczegółowe normy regulujące życie ludzi, ich działania, w tym działania gospodarcze.
Tak ułożone systemy etyczne dzielą się na etyki heteronomiczne, w ramach których wartość i norma naczelna dane są od Boga lub wynikają z natury, jak to głosił J. Locke, pisząc, że każdy człowiek otrzymuje od Boga za pośrednictwem natury znane 3 prawa natury, które są najwyższymi wartościami etycznymi, tzn. wartość wolności, wartość własności i wartość równości wobec prawa stanowionego.
Z tych wartości naczelnych wynikają następujące normy postępowania:
obowiązek poszanowania i nie ograniczania cudzej wolności
obowiązek pracy i poszanowania własności, których rezultaty muszą służyć, być użyteczne dla wszystkich ludzi
norma sprawiedliwego traktowania wszystkich ludzi ze strony prawa, pracodawcy, rodziców w stosunku do dzieci, dzieci do rodziców w wieku starości.
Wyżej wymienione wartości i normy są podstawą dla etyki utylitaryzmu, akceptowanej i opracowanej przez Bentham'a; przez zwolenników liberalizmu.
Do etyki heteronomicznej należą: etyka protestancka oraz etyka katolicka, które przyjmują wartość naczelną i normy jako dane przez Boga, jako powszechnie obowiązujące. W etyce katolickiej wartością naczelną jest miłość do Boga oraz miłość braterska, wzajemna między ludźmi.
Na podstawie tych wartości Jan Paweł II opracował normę naczelną pod nazwą „normy personalistycznej”, która głosi, że: „osoba ludzka nie może być nigdy dla drugiej osoby środkiem do celu”. Na podstawie obu wartości naczelnych zbudowany jest Dekalog, 10 przykazań zredagowanych w formie normatywnej, nakazujących obowiązek określonego postępowania w określonej sytuacji. Tak właśnie redagowane są na gruncie etyki, w tym etyki biznesu wszystkie normy postępowania. Na podstawie normy personalistycznej Jan Paweł II w etyce katolickiej przyjmuje się, że osoba ludzka w żadnej dziedzinie życia społecznego nie może być traktowana w sposób instrumentalny, nie może służyć jako środek do budowania potęgi gospodarczej, politycznej, narodowej albowiem każda osoba ludzka ma obowiązek integralnego rozwoju, tzn. rozwoju duchowego,który to rozwój dokonuje się również przez pracę, albowiem głosił Jan Paweł II, że „praca jest sposobem bytowania człowieka” (nie może nas jednak unicestwiać).
Drugim rodzajem są systemy etyczne - Istnieją etyki autonomiczne, które przyjmują, że wartość i norma naczelna są obmyślane, ustanawiane przez intelekt.
Pierwsza etyka autonomiczna została opracowana przez sofistów, którzy głosili, że najwyższą wartością jest człowiek i jego pomyślne życie w zdrowiu i zadowoleniu, które trwa w długim czasie.
(Protagoras pisał: „antropos pantom metron” - człowiek jest miarą rzeczy i świata oraz bogów, że istnieją lub że nie istnieją)
Również utylitaryzm w wersji Bentham'a należy do etyki autonomicznej, głosząc, że stan szczęścia rozumianego jako brak cierpienia jest najwyższą wartością, z której wynika norma nakazująca redukowanie, umniejszanie lub ucieczkę od cierpień.
W ramach tej etyki autonomicznej mieści się etyka I. Kant'a. W okresie oświecenia Kant - głosił on, że rozum ludzki odkrywa sam z siebie jako korzystne dla wszystkich dwie zasady, które nazwał pojęciem imperatywami kategorycznymi:
imperatyw kategoryczny obowiązujący bez wyjątków każdego rozumnego człowieka głosi: „postępuj tak, by zasada twego postępowania stała się prawem powszechnym”
imperatyw praktyczny - głosił on: „aby człowieczeństwo w każdej osobie bez wyjątków nie używać nigdy jako środka do celów niesłużących ani człowiekowi ani ludzkości”, tzn. że zdaniem Kant'a osoby ludzkie i społeczeństwo są celami dla siebie, dla utrzymania się przy życiu, dla rozwoju duchowego, któremu wszystkie inne środki muszą służyć. Imperatyw praktyczny zakazuje instrumentalizować zarówno człowieka jak i społeczeństwo.
Do etyki autonomicznej należy również etyka niezależna Tadeusza Kotarbińskiego. Głosił on, że najwyższą wartością jest „godziwe życie człowieka”, jako człowieka porządnego, który musi rozpoznawać dobro i zło, zatem za edukację w tej sprawie odpowiedzialni są rodzice, zakłady kształcenia i przez instytucje pracy. Kotarbiński głosił, że z tej wartości wynika norma „bycia sporegliwym”. Każdy musi być sporęgliwy, tzn. , że każdy porządny człowiek winien w każdej sytuacji okazać pomoc w nieszczęściu innemu człowiekowi, nie koniecznie porządnemu. Każdy w ramach swej pomocy drugiemu, która jest obowiązkiem musi działać przeciwko złu. Człowiek sporegliwy to taki, na którego każdy inny może liczyć. Każdy menedżer zarządzający ludźmi musi być sporegliwy.
Wykład 3 05.03.2001.
Teoretyczne pojęcia etyki odnoszące się do zachowań społecznych i jednostkowych w ramach „życia społecznego” oraz w gospodarce.
Pojęcie etosu (ethos) - zostało sformułowane w etyce greckiej przez Arystotelesa IV w.p.n.e. i oznacza to pojęcie pewien określony wzór (wzory) postępowania dla jednostki, które (te wzory) są w sensie grupowym lub społecznym akceptowane w ramach kultury i wówczas określają (te wzory, ten ethos) jak postępować, określa zachowania, obyczaj. Określa zachowania obywatelskie i społeczne ten ethos, określa sposoby zachowania, pracy, kooperacji międzyludzkiej w gospodarce. Określa też zachowania w polityce. W ramach ethosu istnieją zawsze jakieś wartości naczelne i określone normy wskazujące jak te wartości realizować i jak się zachowywać.
W XIV w. zaczął kształtować się „ethos” bankiera, z jego naczelną wartością racjonalnego gospodarowania kapitałem (pieniędzmi) w celu pomnożenia własnego zysku. Akceptowane są również pewne wartości i wzory zachowania przejęte od Stoików (etyki stoików). Akceptuje się wartości jak: opanowanie własnych indywidualnych namiętności, krytyczny stosunek do ludzi z zewnątrz poza instytucją banku - do klientów, wartość racjonalizacji pracy, działania rodziny lub instytucji (bankierskiej), pracy i życia podporządkowanych instytucji (bankowi).
Z końcem XVI w. kształtuje się „etos” przedsiębiorcy, który początkowo był waloryzowany negatywnie (oceniany) przez kościół katolicki oraz ówczesne elity. Naczelnymi wartościami tego „ethosu” są:
wartość racjonalnego postępowania w zakresie tworzenia systemu technologicznego oraz systemu pracowniczego, systemu organizacyjnego pracy ludzkiej
akceptacja idei wolności, postawy innowacji w zakresie technologii i organizacji pracy i uczestnictwa w wolnym rynku. Dopiero w 2 połowie XIX w. zaczyna kształtować się „ethos” managera w sytuacji oddzielenia (rozdzielenia) własności i zarządzania (właściciel i zarządzający), gdy własność podlega zarządzaniu ze strony managerów
akceptuje się wartość inwestowania, które pomnaża zysk. Zysk jest wartością w sensie taksonomicznym i w sensie aksjologicznym (kulturowym).
Od połowy XX w. ukształtował się „ethos managera” z jego naczelną wartością racjonalnego zarządzania z systemem technologicznym, pracowniczym, w zakresie dystrybucji i marketingu.
Na podstawie wymienionych wartości w ramach tych ethosów istnieją określone normy regulujące jednostkowe zachowania, jak wartości realizować.
W teorii ekonomi społecznej w Niemczech z początkiem XX w. głoszono, że każdy przedsiębiorca jest autentycznym twórcą, dlatego że projektuje i realizuje zawsze jakąś wizję (model) racjonalną całości, którą jest przedsiębiorstwo.
Pojęcie relatywizmu etycznego - oznacza, że jednostki i grupy społeczne, czasem całe narody lub klasy społeczne (biali ludzie, proletariat) przyjmują określone wartości i normy regulujące postępowanie i życie ludzi ze względu na to, że te wartości i normy są korzystne dla jednostki, człowieka, grupy społecznej, narodu, klasy, wówczas wartościami naczelnymi nie są wartości i idee etyczne, lecz jakieś cele i wartości ideologiczne, lub narodowe, wówczas etyka zostaje podporządkowana ideologii. W takich sytuacjach jest tak, że wartości etyczne nie mają statusu obiektywnego, są i muszą być funkcjonalne dla interesu danych grup jednostek społecznych.
Relatywizm etyczny akceptowany jest także w gospodarce wtedy gdy przyjmuje się, że naczelną wartością jest jedynie osiągnięcie zysku, za czym idzie przekonanie etyczne, że każde postępowanie jest dozwolone, o ile zapewnia osiągnięcie zysku, wówczas pojawia się tzw. moralność graniczna, która jest akceptowana w każdej strukturze mafijnej w gospodarce, polityce i w ramach obyczaju.
Wykład 4 12.03.2001 r.
Wartości i normy moralne z historii etyki (odnoszące się do pracy, biznesu, polityki)
Z etyki sokratejskiej (V w p.n.e.) akceptuje się jego założenie etyczne, że istnieje związek dobra i pożytku, który jest relacją ścisłej zależności pożytku od dobra a nie odwrotnie. Albowiem tylko to co dobre może być pożyteczne tzn. jemu - dobru służącemu. Zdaniem Sokratesa dobro jest pewną wartością jako cnota jest aretes rozumiane tak, iż każdy człowiek nade wszystko dąży do utrzymania życia, które traktuje jak najwyższe dobro. Sposoby życia, praca i jej rezultaty, warunki życia społecznego są etyczne wówczas, gdy służą stale lub tylko w momencie, w którym służą utrzymaniu trwałości życia. Wówczas praca, dobra które są wytwarzane, warunki życia politycznego są oceniane jako etyczne, bo są użyteczne dla dobra czyli dla utrzymania życia. Sokrates głosił, że cnotę profesjonalizmu rozumianą tak, że praca musi być wyspecjalizowane, a jej rezultaty muszą być bezwzględnie funkcjonalne dla podtrzymywania życia np. chorego człowieka, broń musi być wykonana perfekcyjnie, żeby służyła dla obrony życia, państwa, także zawodowa działalność nauczycielska musi być też perfekcyjna. Norma ta nakazująca sprawne, profesjonalne działanie dotyczy w pierwszej kolejności działalności zawodowej, w drugiej winna być celem „ludzi dojrzałych”, którzy zakładają rodziny i działają w polityce (chociaż Sokrates nie potępiał nigdy amatorskiego działania)
Wyżej wymienione idee etyczne są akceptowane w świeckich wersjach etyki biznesu, a także gdy chodzi o pojęcie dobra akceptuje się go w ranach etyki katolickiej.
Stanowisko Sokratesa określa się jako intelektualizm etyczny, dlatego że nakłaniał on ludzi by każdy z nich dążył do odkrycia w swej świadomości jakie są najważniejsze cnoty (wartości) dla człowieka.
Sokrates stworzył pojęcie daimonion - sumienie (przyjęte w każdej etyce), głosił iż jest to istniejąca w każdym „instancja” karząca, której właścicielem jest każdy z osobna i ona nagradza oraz karze, tym samym reguluje zachowania etyczne.
Arystoteles głosił (IV w p.n.e.) że każdy człowiek dąży do szczęścia - eudaimonia. To dążenie do takiego stanu jest najważniejszym celem (telos) człowieka. Szczęście rozumiał w duchu sokratejskim, że jest to utrzymanie życia w stanie trwałego zadowolenia z tego życia. Takie szczęście jest cnotą najwyższą.
Arystoteles głosił, że osiągnięcie szczęścia jest uwarunkowane gdy ludzie żyją zgodnie z cnotą roztropności, którą należy traktować w sposób normatywny (roztropność jako nakaz postępowania głosi etyka katolicka)
Człowiek jako istota rozumna musi w stanie świadomości ocenić, czy projektowane przez niego działania przynoszą pozytywne czy negatywne skutki dla naszego dobra. Jeśli odkryjemy, że przynoszą negatywne skutki dla życia jako dobra najwyższego to obowiązkiem każdego jest zaniechać takiego działania.
Na przełomie III i IV w p.n.e. powstała szkoła epikurejska określana jako szkoła hedonistów (etyka hedonistyczna). Głosili oni, że stan szczęścia wyraża się w przeżywaniu możliwie największych zmysłowych przyjemności, którym nie towarzyszy cierpienie. Podstawą tych przyjemności są „przyjemności brzucha”, przeżycia dostarczane przez zmysły (erotyczne również). Przyjemności te różnicują się pod względem trwania, dlatego każdy dąży do ich powtarzania aż wystarczy życia. Celem jest też unikanie cierpienia, które zawsze kasuje stan przyjemności. Etyka ta jest akceptowana powszechnie w ramach kultury masowej. Ale jeśli ktoś posiada silną wolę to ogranicza te zmysłowe przyjemności i zrywa uzależnienia od nich.
Etyka stoicka (III, IV w p.n.e.) była rozwijana przez Zenona z Koton, Senekę, Aureliusza. W szkole tej głoszono, że roztropne życie wymaga eliminacji wpływu zmysłów na nasze decyzje życiowe, które muszą być roztropne. Pojawia się pojęcie apatia - całkowite wyzwolenie ze stanu zmysłów, gdy umysł, świadomość całkowicie kontroluje życie.
Roztropność jest potrzebna dla zachowania życia i wolności, dlatego że nieroztropne działania zawsze ograniczają wolność i trwanie życia. Głosili, że w sytuacji gdy wiemy, że nie zachowamy wolności rozumianej jako niemożność swobodnego działania, człowiek bdąc jeszcze wolnym w tym momencie winien realizacji tej wolności popełnić samobójstwo.
Z etyki stoickiej akceptuje się zwłaszcza w kodeksach etycznych bankowych cnoty (normy) nakazujące zachować:
mądrość i rozwagę
dzielność w zakresie decyzji
opanowanie
sprawiedliwość (każdego traktujemy równo w zakresie nagradzania za dobro i karania za zło, chociaż różnicujemy kary i nagrody wedle tego na co zasługuje).
Wykład 5 19.03.2001r.
Wartości etyczne i normy głoszone przez św. Tomasza, które kierował do działalności gospodarczej ludzi:
Wartość caritas (czyli miłosierdzie), oznacza pomoc bliźniemu w sytuacji nieszczęścia, jest niezbywalną powinnością, głosi:
normę postępowania nakazującą przeznaczać dla realizacji tej wartości swoje bogactwo
pomoc opiekuńczą w sensie fizycznym (pomoc np. starszym ludziom)
normę zakazującą czynienia zła, krzywdy bliźniemu, która zawsze przyczynia się do nieszczęścia
każdy kto posiada bogactwo i zatrudnia ludzi musi akceptować wartość sprawiedliwej płacy. Rozumianą tak, że każdy za swoją pracę winien otrzymać zapłatę pozwalającą utrzymanie się przy życiu oraz na utrzymanie rodziny
każdy człowiek oraz władza nad ludźmi muszą akceptować wartość etyczną jaką jest dobro wspólne BONUM COMMUNE
głosił normę nakazującą, żeby działania ludzi nie negowały dobra wspólnego, żeby to dobro powiększały
W/w wartości są akceptowane i głoszone w katolickiej etyce biznesu
radykalnie negował zjawisko procentowania kredytów powiadając, że procent od kredytu jest niezasłużony albowiem pieniądze niczego nie produkują. Bogactwo pochodzi z pracy a nie z pieniędzy
branie procentów od pożyczek nazywał lichwą i uznawał, że jest to grzechem. Uważał, że praktykowanie lichwy pozwala człowiekowi żyć bez pracy, a to jest stan grzechu
ETYKA PROTESTANCKA, A ROZWÓJ KAPITALIZMU
M. Weber pisał na początku XX w., że etyka protestancka jest głównym czynnikiem generującym rozwój kapitalizmu (jak pisał w swej książce pt. Protestantyzm, a duch kapitalizmu).
W XVI w. Kalwin akceptując przekonanie o predystynacji tzn., że Bóg przeznacza każdemu jego swoisty los i cel, których jednakże my ludzie nie znamy, albowiem tego przeznaczenia Bóg nam nie objawia z nielicznymi wyjątkami, kiedy objawia się wybranym ludziom.
Jeżeli nie znamy przeznaczenia Bożego musimy żyć, żeby zasłużyć na odkupienie. Można dążyć do uzyskania Łaski Boskiej poprzez pracę, która jest w zasięgu ręki. Praca, o której każdy wie z Księgi Rodzaju.
Bogacenie indywidualne w wyniku indywidualnej pracy jest wiadomym znakiem Błogosławieństwa Bożego. To oznacza, że Bóg człowiekowi przez ten znak bogactwa sprzyja w jego losie. Zatem praca i bogacenie się są „miłe Bogu”, są przez Niego błogosławione, tzn., że bogacenie się posiada sankcję etyczną od Boga, zatem musi posiadać sankcję pozytywną od ludzi, wtedy każda praca i jej rezultaty jako uznawane przez Boga muszą być z Jego woli uznawane przez ludzi.
Każda praca bowiem wedle Kalwina jest świętością. Kalwin głosił, że każdy człowiek jako powołany do pracy musi wybrać odpowiedni zawód, żeby mógł bogacić się i żeby rezultaty jego pracy były użyteczne i służył innym ludziom, albowiem pracujemy nie tylko dla Boga, ale przede wszystkim dla ludzi.
Kalwin i etycy protestanccy uważali, że zmiana zawodu jest obowiązkiem każdego, jeżeli dotychczasowa nie przynosi rezultatów i satysfakcji. Głosili, że każdy musi wykonywać zawód, który odpowiada jego zdolnościom, który to zawód musi wykonywać perfekcyjnie, dla własnej satysfakcji i pożytku publicznego.
W etyce protestanckiej, jak zalecał Kalwin akceptowano zasadę, że za usługę lub towar należy się godziwa zapłata, która pokrywa przynajmniej koszty pracy i surowca, która powinna także przynosić nadwyżki (zysk), które pozwalają na sprawiedliwą płacę oraz na inwestowanie w pracę.
W etyce protestanckiej obowiązkiem etycznym jest stałe inwestowanie w poszerzanie puli pracy. Zasada ta towar - usługa - należność (zapłata) zastąpiła obowiązującą w ramach feudalizmu zasadę: towar lub usługa = zależność, czyli zobowiązuje do opieki w zakresie bezpieczeństwa, limitowania usług materialnych. Zasada ta jest również akceptowana we wszystkich strukturach mafijnych w gospodarce i polityce.
Wykład 6 26.03.2001
W etyce protestanckiej przyjęto, akceptuje się najwyższą wartość, to jest pracę, którą muszą realizować w swym życiu wszystkie jednostki. W etyce tej głoszono, że „praca jest miła Bogu” (J. Kalwin) i każdy kto pracuje postępuje moralnie i etycznie, otrzymuje rozgrzeszenie. Tej wartości naczelnej podporządkowane są szczegółowe normy postępowania, które określają jak tą wartość osiągnąć, zrealizować. Normą naczelną jest zobowiązanie - obowiązek każdego człowieka do pracy.
Kolejną normą nakazującą jest godziwa zapłata za pracę i usługi, która pozwala na utrzymanie rodziny.
Kolejna norma to, każdy właściciel powinien dążyć do „godziwego zysku” w tym sensie, że ten zysk nie może być ze szkodą dla pracowników (nie kosztem pracowników) i który musi być przeznaczony (ten zysk) na pomnażanie zasobów pracy, albowiem wszyscy muszą mieć zatrudnienie, które zapewniają właściciele.
Kolejna norma zakazująca „życia ponad stan” przez zadłużenie się, albowiem każdy kredyt musi być bez wyjątku przeznaczony na inwestycje a nie na konsumpcję.
Kolejna norma, normą nakazująca obowiązek „stałego oszczędzania”, które prowadzi do wzbogacenia się i chroni przed zaciąganiem kredytu.
Niektórzy protestanci potępiali w ogóle zaciąganie kredytu, nawet na rozwój.
Norma nakazująca poszanowanie każdej pracy skoro praca jest miła Bogu. To znaczy każda praca ma uzasadnienie teologiczne.
Świecka wersja Etyki Protestanckiej w opracowaniu Benjamina Franklina, który jest uznawany za twórcę „młodego kapitalizmu amerykańskiego” w tym sensie, że stworzone przez niego normy postępowania określały działalność gospodarczą od początków rozwoju kształtowania się kapitalizmu. B. Franklin (zmarł w 1790r.) głosił i rozwinął koncepcję „self-made-man”, czyli człowieka który sam się realizuje, który jest kowalem własnego losu, każdy kształtuje się dzięki własnej pracy.
Autor B. Franklin w wydawanych przez siebie kalendarzach (przez 25 lat) w formie aforystycznej głosił następujące normy powinności i wartości, które podporządkowane były i wynikały z wartości naczelnej etyki protestanckiej (pracy):
Bóg pomaga tym, którzy pomagają sami sobie.
Każda cnota zawsze się opłaca (cnota jest dobrze nagradzana) przez Boga, przez uznanie ludzkie lub przez bogactwo albowiem dobre postępowanie zawsze prowadzi do bogactwa.
Człowiek godny zaufania godzien jest kredytu.
Praca płaci długi.
Czas to pieniądz.
Oszczędnością i pracą ludzie się bogacą.
Pieniądz robi pieniądz albowiem z natury jest płodny, zatem obracaj (w każdej sytiacji) pieniędzmi.
Etyka Franklinowska była i jest akceptowana w USA i była akceptowana w Europie w krajach protestanckich oraz częściowo w krajach katolickich, to znaczy w środowiskach przedsiębiorców i bankowców. Współcześnie większość norm etyki protestanckiej i etyki Franklinowskiej nie jest realizowana między innymi z wyjątkiem pewnych grup społecznych, którzy zaczynają dążyć do bogactwa. Większość ludzi nie dba dziś o pracę jako naczelną wartość etyczną. W miejscu pracy akceptuje się wartość konsumpcji albo rozrywki w ramach kultury masowej. Nie akceptuje się powszechnie normy nakazującej oszczędzanie i zakazującej kierowanie zysku na przyjemności i konsumpcję. Nie akceptuje się raczej obowiązku inwestowania w pracę i jej pomnażanie, jako obowiązek etyczny. Raczej akceptuje się inwestowania dla pomnażania zysku, a to prowadzi do odrodzenia „okrutnego kapitalizmu” (wolnej amerykanki), celem są wtedy tylko pieniądze.
Jeśli w gospodarce i polityce rozwiną się struktury mafijne to odrodzi się wówczas dawna relacja „usługa lub towar = zależność” w miejsce fundamentalnej protestanckiej relacji „towar lub usługa = zapłata / należność”.
9.04.2001
Zagadnienia empiryczne etyki biznesu
Zjawisko tzw. moralności granicznej (grenzmoral) zostało sformułowane w etyce niemieckiej w latach 20-tych XX wieku i oznaczało sytuacje praktyczne ludzi działających w sytuacji ówczesnego kryzysu społecznego i gospodarczego, kiedy ludzie przymuszeni koniecznością utrzymania się przy życiu lub dążąc do wzbogacenia się przy pomocy wykorzystywania ówczesnej inflacji. Ludzie rezygnowali z przestrzegania norm etycznych oraz przestrzegania norm prawnych regulujących obyczaj (w pierwszym przypadku) i regulujące działalność gospodarczą (etyczne i prawne). Wówczas pojawiło się na powrót zjawisko znane w strukturach mafijnych i w gospodarce feudalnej, że za pracę i usługi uzyskiwano opiekę, pomoc, czyli uzyskiwano gwarancję opiekuńczości (jako formę zależności). Płaca przestawała odgrywać ważną rolę, stała się czynnikiem drugorzędnym.
Moralność graniczna istniała również w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 30-tych. Moralność ta oznacza, że jednostka (człowiek) zbliża się w swych działaniach do granicy przestrzegania prawa lub do granicy norm moralnych lub je przekracza zyskując za takie działanie indywidualne korzyści oraz aprobatę społeczną, przeważnie grupową (jakiejś struktury mafijnej) lub w ramach grupy towarzyskiej pojawia się zjawisko resentymentu, tzn. że negatywne postępowanie w sensie moralnym i karane w sensie prawnym zyskuje pozytywną ocenę.
Przykład 1
W czasie II wojny światowej IBM handlował z Niemcami dostarczając im „maszyny liczące” - służące m. in. do usprawnienia spisu ludności żydowskiej, wysyłanej później na ich podstawie do obozów koncentracyjnych.
Przykład 2
Firma Nestle w 1974 roku lansowała w krajach afrykańskich mleko w proszku dla niemowląt, na puszce jednak zapomnieli wydrukować, że potrzebna jest do tego przegotowana woda. Przez dwa lata w samej Kenii zmarło 4 800 tys. niemowląt.
Przykład 3
Zjawisko „front running” na giełdzie w funduszach powierniczych - ten co prowadzi fundusz wie czy akcje wzrosną czy spadną - z pieniędzy funduszu podkupuje akcje, a pieniądze zwraca później (albo i nie). Fundusz więc nie traci a makler zyskuje.
Przykład 4
Wynik badań socjologicznych - Szczecin 1995 rok - odpowiadało 300 osób od 20 do 30 lat (studenci zarządzania - 50%, menedżerowie - 50%).
Czy dla korzyści firmy własnej należy wykorzystać luki w prawie podatkowym - 80% na TAK
Czy w firmach państwowych można ukrywać pewne informacje przed pracodawcą - 70% na TAK
Czy omijanie prawa jest konieczne - 80% pracujących - TAK, 47% studentów - TAK
Czy firmy mają inne cele niż ekonomiczne (np. społeczne zobowiązania firmy) - 50% TAK
W ramach moralności granicznej pojawia się zawsze tzw. „pionier zła” (bohater zła), który w wyniku praktykowania moralności granicznej zdobył materialne powodzenie i staje się wzorem do naśladowania zwłaszcza w środowiskach młodzieży oraz ludzi biednych. Kształtuje się on w ramach gospodarki instytucjonalnie zorganizowanej, staje się wzorem pozytywnym dla środowisk dla środowisk politycznych, gospodarczych i jest akceptowany w ramach elitarnych grup towarzyskich.
Moralność graniczna istnieje w ramach wolnego rynku z jednej strony i w ramach gospodarki centralnie zarządzanej z drugiej strony.
W ramach XIX wiecznego wolnego rynku i tzw. „wolnej amerykanki” moralność graniczna była zjawiskiem powszechnym i wyrażała się w przekonaniu , że „pierwszy milion bogactwa musi być uzyskany drogą nieuczciwą”. Istnieje wtedy gdy na wolnym rynku nie akceptuje się reguł, norm etycznych, gdy nie regulują jego działania od strony cywilnej przepisy prawne, gdy zarobki pracowników nie są chronione prawem.
Moralność graniczna dominuje też w ramach ustrojów totalitarnych (w ramach społeczeństwa zamkniętego). W XX wieku dominowała w systemie faszystowskim i tzw. „ socjalizmu realnego”. W obu systemach jednostkowe cele życia zostają podporządkowane uniwersalnym celom systemu i dlatego konsumpcja jednostkowa zostaje poddana regulacji normatywnej w formie kartek na żywność, racje, limity, przydziały. W tej sytuacji powszechnej limitacji konsumpcji, gdy interes jednostkowy jest drugorzędny to pojawiają się dla wyrównania indywidualnej konsumpcji takie działania jak:
przestępstwa dewizowe w formie tzw. „czarnego rynku” dewiz o własnych kursach walut,
kradzież własności państwowej przeznaczana na cele prywatne,
omijanie państwowego monopolu (np. na alkohole),
zjawisko przeznaczania części produkcji państwowej do obiegu na czarnym rynku i związane z tym fałszowanie statystyki gospodarczej,
limitowanie konsumpcji w formie talonów towarów tzw. luksusowych
W polityce społecznej i etyce zarazem istnieje pogląd, że moralności granicznej przeciwstawia się tzw. społeczna gospodarka rynkowa, w ramach której wolny rynek podlega kontroli ze strony „sił społecznych” (ruch konsumentów, ochrony przyrody itp.). wolny rynek powinien podlegać regulacji ze strony prawa, które chroni umowy cywilne, ze strony prawa karnego, które ochrania legalne formy własności i ze strony prawa pracy, które chroni interesy pracowników.
1