Szaleńcy w literaturze. Przedstaw funkcje moywu odwołując się do
trzech wybranych utworów.
Szanowna Komisjo,
zdaję sobie sprawę tego, że podejmując motyw szaleństwa, bardzo powszechny w dziejach piśmiennictwa motyw literacki, stawiam siebie przed nie lada wyzwaniem. Wielość tekstów realizujących ten temat, różnorodność jego ujęć oraz funkcji sprawiają, że sam dobór materiału interpretacyjnego był sprawą wymagającą wielu przemyśleń i dużej rozwagi. Świadoma więc, że niniejsza praca nie jest w stanie w pełni wyczerpać podejmowanego przeze mnie tematu, pragnę zwrócić Państwa uwagę na te jego ujęcia, które mnie najbardziej zainteresowały, a jednocześnie stanowią twórczą wizję reprezentatywną dla czasów, w których żył autor wybranej przeze mnie pozycji.
Wychodząc naprzeciw swoim zainteresowaniom, prezentację chciałabym rozpocząć od definicji słowa ,,szaleństwo”. Najogólniej rzecz ujmując, ,,szaleństwo” to zespół urojeń, zaburzenia myślenia, spostrzegania, uczuć, omamy, widzenia, wizje. Szaleństwo powoduje trudności kontaktów miedzyludzkich (opetani zostają wyalienowani, opuszczeni, samotni), czesto szaleńcami zostają osoby pozbawione wolności, uczuć lub osoby, które dręczą wyrzuty sumienia np. z powodów popełnionej zbrodni, jak w przypadku Makbeta.
To, co łączy wszystkie postaci naznaczone szaleństwem to tragizm. Większość z bohaterów poprzez swoją chorobę odsuwało się od świata, porywało na czyny przekraczające ludzką wytrzymałość, czasem popełniało samobójstwo. Za swoją indywidualność i niepoczytalność przyszło im zapłacić wysoką cenę. Wśród najbardziej charakterystycznych postaci naznaczonych obłędem wyróżnić możemy: Raskolnikowa, Makbeta, Wertera i wielu innych. Ja postanowiłam motyw ten ukazać właśnie na podstawie analizy uczuć i zachowań tych trzech bohaterów literackich.
W literaturze dosyć często możemy odnaleźć postaci szaleńców, ponieważ przez swą niedostępność i tajemniczość fascynowali oni pisarzy.
Pierwszym z przedstawionych przeze mnie szaleńców ukazanych w literaturze jest Rodion Raskolnikow. Jest to były student prawa, mieszkający obecnie w Petersburgu, gdzie wynajmował mały pokoik. Z powodu ciężkiej sytuacji rodzinnej jego siotra planuje wyjść za mężczyznę bogatego, którego nie kocha, i który jest tyranem i snobem, chcącym podporządkować sobie kobietę. Raskolnikow nie chce do tego dopuścić. Postanawia zdobyć pieniądze, zabijając starą lichwiarkę i kradnąc jej cenne przedmioty. W dniu, w którym poszedł do domu Alony z zamiarem zabicia jej, niestety zabił róznież jej siostrę, która przypadkowo wcześniej wróciła do domu, i która, jak później się okazało, była w ciąży.
Po dokonaniu zbrodni bohater bardzo szybko ponosi konsekwencje swego czynu; popada w obłęd, traci kontakt z ludźmi i z rzeczywistością. Dręczą go senne koszmary. Pierwszy poprzedzony jest różnymi formami strachu, takimi jak dreszcze, uczucie nagłego zimna. Bohater sni i pewnym zdarzeniu,jakie miał miejsce w jego żciu, gdy był młodym chłopcem i był świadkiem zakatowania na śmierć kobyłki przez jej właściciela. Sen ten ma miejsce jeszcze przed popełnieniem przez Rodiona zabójstwa na lichwiarce i jej siostrze i ma przesłanie prorocze. Można go traktować jako ostrzeżenie przed wyrzutami sumienia, jakich dozna bohater po zabójstwie, a także ukazuje wrażliwą stronę osobowości bohatera i przypomina Raskolnikowi o niewinności jego duszy, która miała się wkrótce zmienić.
Drugi sen bohatera dzieła Dostojewskiego następuje już po dokonaniu morderstwa i opowiada o wyjściu na jaw jego winy, o ludziach, którzy-.jak podejrzewa bohater-przyszli go zabrać. Rodion ma wrażenie, że to wszystko dzieje się naprawdę, i że ludzie ci stoją za jego drzwiami; słyszy jęki, wrzaski i różne hałasy. Symbolika snu jest tu nietrudna do odganięcia-sen jest bowiem projekcją wyrzutów sumienia, jakie targały duszę Rodiona oraz strachu bohatera przed wydaniem, kto jest mordercą.
Trzeci sen Rodiona Raskolnikowa to tak jakby swoiste ,,deja vu”, bohater bowiem we śnie powraca do domu swych ofiar, czyli starej lichwiarki i jej siostry. Przerażony widokiem Alony wymierza jej kolejne ciosy siekierą, jednak ta nie umiera tylko nadal stoi i śmieje się z Rodiona, który przerażony ucieka, widząc wypełniający dom lichwiarki tłum ludzi, którzy ,,jakby na coś czekali”. Sen ujawnia najgłębiej skrywane lęki bohatera, budzi się w nim panika przed wyznaniem makabrycznej tajemnicy oraz koszmarne cierpienie duszy i wyrzuty sumienia, które są jak powracająca fala i prowadzą do obłąkania . Bohater „Zbrodni i kary” czuje się wewnętrznie pusty. Zdaje sobie sprawę, że właściwie zabił siebie, że zaczyna zbliżać się do obłędu i jedyną formą ratunku jest przyznanie się do winy i odpokutowanie jej.
Czwarty sen ma miejsce już w czasie pobytu Raskolnikowa na Syberii w Dniu Zmartwychwstania Pańskiego. Bohaterowi śni się, że ludzie zaczynają chorować na dziwną zarazę, która sprawia, że zaczynają oni czuć się najważniejsi, i że wiedzą wszystko. Sen ten sprawia, iż bohater doznaje wewnętrznej skruchy, rozumie wreszcie swoje grzechy i zdobywa się na wyznanie miłości Soni.
Wszystkie te sny i sceny, które się w nich odgrywały, w pełni ukazują szaleństwo, w jakie popadł Raskolnikow po dokonaniu strasznej zbrodni. Dopiero pobyt i odkupienie win na Syberii przywróciły jego psychikę do stanu sprzed dokonania zbrodni.
Kolejnymi szaleńcami, których pragnę państwu przedstawić, są zniszczony moralnie Makbet i jego żona. Są one prześladowani przez krwawe wizje, koszmary, mroczne majaki i upiorne widzenia. Cały przedstawiony tam świat tworzy wyobrażenie upiornej mary nocnej.
Wszystko zaczyna się od zabójstwa króla Dunkana, do którego to skłoniła naszego bohatera jego żona-Lady Makbet. Bohater nie czuje się na siłach, by zabić króla, który był dla niego jak ojciec, jednak nie chce być w oczach żony ,,tchórzem” i posuwa się do morderstwa. Już w chwilę po tym ogarnia go poczucie beznadziejności, wurzuty sumienia nie dają mu spać, ma świadomość tego, iż już nigdy nie zazna spokoju. Makbeta dręczą koszmary i lęki, jednak bojąc się odebrania mu tronu, posuwa się do kolejnych zbrodni. Zaczynają go prześladować duchy Dunkana i Banka. Wkrótce rownież z pozoru silna duchowo Lady Makbet popada w obłęd, niemal we śnie chodzi po zamku, wszędzie widzi ślady krwi i próbuje obmyć dłonie, które-jak jej się ciągle wydaje-są zbroczone krwią Dunkana. Wizje i mary senne, jakie ma zbrodnicze małżeństwo są obrazem stanu ich ducha a ich życie staje się przez to nie do zniesienia.
Całość utworu ukazuje wyrzuty sumienia, jakie towarzyszą Makbetowi i jego żonie i tortury duchowe związane z wyrzutami popełnionej zbrodni, jakie przeżywają bohaterowie. Nastrój i tajemniczość utworu Szekspira oraz groza w nim zawarta sprawiają wrażenie, jakby czytelnik zagłębiał się w koszmarze sennym.
Ostatnim szaleńcem, którego postanowiłam przedstawić w swojej prezentacji, jest Werter, szaleniec z miłości. Werter zakochuje się w Lotcie od pierwszego spojrzenia. Jego uczucie do dziewczyny sprawia, że jest szczęśliwy i zafascynowany ukochaną. Idealizuje jej postać. Łączy ich wrażliwość, zamiłowanie do literatury i muzyki. Miłość ta jest tragiczna. Werter ma świadomość, że Lotta jest zaręczona i nigdy nie będzie mógł być dla niej kimś więcej niż przyjacielem. Powrót narzeczonego - Alberta - burzy radość młodzieńca. Werter coraz bardziej zatraca się w miłości do dziewczyny. Staje się niespokojny i powoli zaczyna popadać w szaleństwo z powodu nieszczęśliwej miłości. Postanawia wyjechać. Wraca kilka miesięcy później, kiedy Lotta jest już żoną Alberta. Staje się zazdrosny o jego uczucia. Miłość do ukochanej sprawia, że zaczyna popadać w depresję i obsesyjnie myśli o samobójstwie, co jest już typowym objawem jego szaeństwa. Nie może zaspokoić swoich pragnień. Postanawia zakończyć swoje życie, w nadziei, że po śmierci Lotty zostaną połączeni w życiu wiecznym. Zabija się, ubrany w frak, w którym po raz pierwszy ujrzał dziewczynę.
Szaleństwo Wertera ukazuje ogromne cierpienie bohatera, który nie potrafił życ bez ukochanej kobiety, wiedząc, że ona również go kocha a jednak nie może być jego.
Droga Komisjo, przyszedł czas na podumowanie i wnioski. Na podstawie analizy powyższych utworów oraz analizy motywów szaleństwa bohaterów literackich, można stwierdzić iż szaleństwo ma różne oblicza, różnie się objawia i jest spowodowane różnymi przyzcynami. Jednak zawsze jest ono zaburzeniem psychiki człowieka. Często prowadzi do tragizmu, do śmierci.
Postać szaleńca w literaturze bardzo często pojawia się na kartach literackich. Jest to bowiem postać interesująca, na podstawie psychiki tej postaci i zmian w niej zachodzących pod wpływem jakiegoś czynnika, autor może wykreować ciekawą i intrygującą postać.
Dziękuję za cierpliwe wysłuchanie mojej prezentacji i poproszę o pytania egzaminacyjne.