PRAWORZĄDNOŚĆ

Problem praworządności jest tak stary, jak stara jest ludzka refleksja o prawie, o jego przestrzeganiu i stosowaniu. Pojawia się już w pracach myślicieli starożytnej Grecji - Platona i Arystotelesa. Termin „prawo­rządność" jest pojęciem ukształtowanym historycznie. Stopniowo rodziła się idea związania państwa prawem oraz ściśle z tym związana zasada prze­strzegania prawa przez organy państwowe - czyli zasada praworządności.

Pojęcie praworządności odnosi się do przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej. Zasada praworządności adresowana jest do tych, którzy sprawują rządy w państwie. Pojęcia praworządności nie nale­ży natomiast - takie jest dzisiaj dominujące stanowisko nauki - odnosić do zachowań obywateli. Praworządność, powtórzmy to raz jeszcze, doty­czy działań państwa, wiąże się ściśle z kwalifikacją prawną władczych dzia­łań organów władzy publicznej, przejawiających się bądź w formie stanowionych norm ogólnych (tworzenie prawa), bądź w formie norm indywi­dualnych (stosowanie prawa).

W doktrynie znane są dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które zrodziły się na tle sporu w kwestii wartościowania (warstwy ocennej) zawartego w pojęciu praworządności. Znane są pod nazwą formalnej koncepcji praworządności oraz materialnej koncepcji praworządno­ści

W ujęciu zwolenników formalnej koncepcji praworządności za prawo­rządne uznaje się państwo, w którym prawo jest przestrzegane przez orga­ny władzy publicznej. Treść tego prawa (jego aksjologiczna, czyli warto­ściująca „zawartość") jest z tego punktu widzenia obojętna. Przyjmuje się, że przestrzeganie prawa przez państwo jest wartością samoistną, ponieważ daje obywatelom poczucie pewności i przewidywalność decyzji podejmo­wanych przez władze publiczne. Przestrzeganie prawa jest tu dyrektywą bezwzględną, wynikającą z samego faktu obowiązywania prawa. Za K. Opał­kiem i W. Zakrzewskim można przytoczyć definicję praworządności, któ­ra dobrze oddaje jej koncepcję formalną: praworządność jest to organi­zowanie i wykonywanie działalności państwowej na podstawie prze­pisów prawa.⁶

Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności uważają, że proble­mu praworządności nie można jednak sprowadzać tylko do aspektów for­malnych - aby przestrzegano prawa, aby posługiwano się nim jako instru­mentem organizowania działalności państwowej. Ich zdaniem chodzi rów­nież o to, jakie ma być to prawo, jaką treść mają mieć normy prawne, któ­rych należy przestrzegać. Prawo bowiem nie zawsze musi być „dobre", ale czasem bywa ono także „złe". Wszak ludobójcy hitlerowscy czy komuni­styczni także zazwyczaj zasłaniali się tym, że ich działania są zgodne z prawem ich państwa, podczas gdy prawo to zawierało postanowienia ewi­dentnie niedobre, a nawet nieludzkie.

Formalnemu pojmowaniu praworządności przeciwstawia się argumen­ty natury materialnej. Wskazuje się, iż pewnych, powszechnie akceptowa­nych elementarnych praw życia społecznego nie wolno naruszać. Za pra­worządne uznaje się więc państwo, które nie tylko przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia pewne postulaty aksjologiczne odnoszące się do jego treści i formy. Katalog wymogów i postulatów wobec prawa, a także ich hierarchia bywają oczywiście zmienne historycznie oraz zróżnicowa­ne w zależności od przekonań politycznych, filozoficznych, moralno-światopogladowych osoby formułującej te wymogi i postulaty. Dość powszech­nie jednak (także w polskiej nauce prawa) spotyka się poglądy, że prawo powinno: być równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw.

W świetle takiego stanowiska materialną definicję praworządności moż­na sformułować następująco: praworządność to organizowanie i wy­konywanie działalności państwowej na podstawie przepisów prawa, gdy prawo to jest równe dla wszystkich oraz zapewnia podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela.

Podejmując próbę rozstrzygnięcia dylematu między koncepcją prawo­rządności formalnej a materialną koncepcją praworządności należy zgo­dzić się z poglądem tych autorów, którzy uznają, iż punktem wyjścia po­winna być koncepcja formalnego przestrzegania prawa. Należy jednak przy tym równocześnie dostrzegać, że materialna koncepcja praworządności trafnie sygnalizuje, iż obowiązywanie i stosowanie norm prawnych nie może być zupełnie oderwane od społecznych funkcji prawa, jego celów i warto­ści ważnych społecznie. Stąd fundamenty systemu prawnego zawartego w konstytucji powinny zawierać podstawowe wartości stanowiące dorobek cywilizacyjny europejskiego kręgu kulturowego. Katalog tych wartości pojmowany jest w nauce prawa dość jednolicie, a obejmuje takie wartości jak: godność człowieka, wolność człowieka, równość wobec prawa, pra­wo do życia, bezpieczeństwo jednostki, wolność sumienia i poglądów, wolność działania przewidzianą w granicach gwarantujących nieszkodzenie innym, prawo do własności itp.

Praworządność jest dzisiaj jedną z zasad ustrojowych demokratycz­nego państwa prawnego. Zasadę tę ustanawia Konstytucja RP w art. 7, stwierdzając w tej materii: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa".

---