PROCESY POZNAWCZE, EMOCJONALNO-MOTYWACYJNE I SPOŁECZNE W TOKU KSZTAŁCENIA

Procesy poznawcze to procesy aktywnego przetwarzania informacji, wymagające wykorzystywania dotychczasowej wiedzy lub też prowadzące do uzyskania nowej. Obejmują one spostrzeżenia, pamięć, uwagę, wyrażenia, wyobrażenia, myślenie, mowę.

Efekty kształcenia zależą od wielu różnych czynników , wśród których znaczną rolę odgrywają dyspozycje psychiczne uczniów oraz ich sprawności poznawcze. Gdy chodzi o dyspozycje, to na uwagę zasługuje wrażliwość zmysłów, dzięki której uczniowie odbierają wrażenia z otaczającej ich rzeczywistości poprzez bezpośredni z nią kontakt. (rozwijanie wrażliwości u uczniów następuje poprzez kontakt z naturą, uczestniczenie w wycieczkach itp.)

Równie istotną funkcję spełniają spostrzeżenia, które są już procesami bardziej złożonymi od wrażeń i dostarczają uczniom wiedzy nie tylko o poszczególnych cechach poznawanych obiektów — jak to ma miejsce w przypadku wrażeń —lecz również o całościowych obrazach tych obiektów.

Spostrzegenia polega na odzwierciedleniu złożonych bodźców przedmiotów, zjawisk, działań na narządy zmysłowe. Jest to subiektywny obraz rzeczywistości u człowieka.

Wyobrażenia polegają na tworzeniu nowych przedmiotów, zjawisk, sytuacji na bazie wcześniejszych doświadczeń w porównaniu ze spostrzeżeniami, wyobrażenia są mniej wyraźne, mniej pełne, bardziej cząstkowe, ulotne, zmienne. Cechuje je swoboda w reprodukcji dawniej spostrzeganych obrazów. W obrazach powstałych w wyobraźni zaciera się obiektywna rzeczywistość, tworzą się nowe połączenia, nowe układy będące wynikiem przekształcenia tego co było uprzednio spostrzegane. Rodzaje wyobraźni:

• odtwórcza - modyfikacja obrazów rzeczywistych jest nieznaczna i one są zbliżone do spostrzeżeń, nie ma przekształceń

• twórcza - umożliwia twórcze tworzenie rzeczywistości ukrytej

• abstrakcyjna - obrazy pozbawione są szeregu szczegółów, są schematyczne, symboliczne

• konkretna - obrazy zawierają wiele szczegółów, są zbliżone do rzeczywistości, wyobraźnia ta odgrywa dużą rolę w uczeniu się

Zaczną rolę w procesie kształcenia odgrywa również uwaga. Odnosi się to zwłaszcza do tzw. uwagi dowolnej, dzięki której uczniowie koncentrują się na tym czego mają się nauczyć, a równocześnie usuwają z pola widzenia wszelkie bodźce rozpraszające uwagę oraz nieistotne ze względu na cel, jaki ma być osiągnięty. Z tego też powodu niektórzy pedagogowie, jak chociażby Maria Montessori czy Friedrich Froebel przywiązywali duże znaczenie do systematycznego ćwiczenia uwagi u dzieci oraz doskonalenia wrażliwości ich zmysłów. Ćwiczenia te są szczególnie pożądane w pracy z dziećmi w wieku przed- i wczesnoszkolnym, ponieważ dysponują one przeważnie silnie rozwiniętą uwagą mimowolną, której przekształcenie w uwagę dowolną wymaga wielu zabiegów dydaktycznych i wychowawczych. Uwaga polega na skoncentrowaniu czynności na określonym zadaniu. Cechy uwagi:

• zakres zwany pojemnością

• podzielność

• głębia

• trwałość i przerzutność z nią związana

• koncentracja

Uwaga może mieć charakter mimowolny i dowolny(ważniejsza bo odnosi się do zainteresowań uczniów). Wydzielamy uwagę umysłową związaną z przetwarzanej informacji i na jej podstawie tworzenie nowej, uwaga ruchowa, manipulacyjna, dotykowo-słuchowa, wzrokowa, słuchowa.

Tak zwaną dobrą pamięć, to jest dyspozycję psychiczną, która umożliwia gromadzenie, przechowywanie, a następnie odtwarzanie określonych informacji poprzez ich rozpoznawanie lub przypominanie uważano kiedyś — a i dzisiaj pogląd ten nie jest odosobniony — za podstawowy warunek skutecznego uczenia się. Istnieją różne rodzaje pamięci oraz rozmaite możliwości i sposoby jej rozwijania.(np. poprzez powtarzanie wierszyków, rymowanek, gry dydakyczne itp.)

Gdy chodzi o dzieci w młodszym wieku szkolnym, to dominuje nich pamięć mechaniczna i zapamiętywanie dosłowne. U uczniów w średnim wieku szkolnym szybko natomiast wzrasta zapamiętywanie sensowne a maleje dosłowne. w tym również mniej więcej czasie rozwija się pamięć dowolna, zyskując z upływem lat przewagę nad pamięcią mimowolną. Dzieje się tak głównie wtedy, kiedy treści uczenia się są zbliżone do poziomu podstawowych form aktywności poznawczej uczniów lub wykazują silne zabarwienie emocjonalne.

Stosowanie do kolejności pojawiania się w rozwoju psychicznym człowieka zapamiętywanych treści wyróżnia się pamięć konkretno-obrazową (wzrokową, słuchową itd.), słowno-logiczną i afektywną (uczuciową). W zależności natomiast od sposobu zapamiętywania dzieli się pamięć na: logiczną opartą na zrozumieniu zapamiętywanych treści oraz związków zachodzących między jej składnikami i mechaniczną, której podstawę stanowią przypadkowe skojarzenia. Ponadto uznaje się istnienie pamięci krótko- i długotrwałej oraz takich jej cech, jak trwałość, szybkość, wierność, pojemność i gotowość, których kształtowaniu u dzieci i młodzieży poświęca się w procesie kształcenia sporo uwagi.

Myślenie to proces poznawczy pozwala wykrywać związki, zależności między różnymi zjawiskami, przedmiotami, dokonuje się w naszej świadomości, jest to operowanie informacją, przekształcanie i przetwarzanie by dojść do nowej wiedzy.

W zinstytucjonalizowanym kształceniu myślenie odgrywa rolę szczególnie ważną. Dzięki niemu uczniowie formułują określone pojęcia i sądy, z których składa się zdobywana przez nich wiedza, oraz zyskują narzędzie, bez którego niemożliwe byłoby ich owocne funkcjonowanie w społeczeństwie. Na myślenie składają się przy tym takie rodzaje rozumowań, jak: wnioskowanie, dowodzenie, tłumaczenie i sprawdzanie, które pozwalają wyprowadzać w drodze dedukcji wnioski z określonych przesłanek albo też formułować ogólne wnioski na podstawie danych przesłanek, co z kolei jest typowe dla rozumowań indukcyjnych. Psychologicznymi odpowiednikami tych rozumowań są takie operacje, jak: analiza, synteza i porównywanie, uzupełniane przez niektórych psychologów o abstrahowanie i uogólnianie.

Duży wpływ na przebieg i wyniki kształcenia mają także zainteresowania, które rozstrzygają o tym, czy i ewentualnie w jakim stopniu uczniowie skupiają swoje poczynania poznawcze na zagadnieniach pożądanych ze względów dydaktycznych oraz wychowawczych.

W systemie dydaktyki tradycyjnej doceniano wprawdzie znaczenie zainteresowań dla procesu kształcenia, czemu np. dał wyraz w swoich pracach J.F. Herbart, ale nacisk kładziono głównie na przystosowanie poczynań dydaktycznych do zainteresowań już wykazywanych przez uczniów, a nie do zamierzonego ich kształtowania i rozwijania. Tymczasem wiadomo, że świadome i aktywne formowanie owych zainteresowań u uczniów pozwala kierować ich uwagę na treści zgodne z założonymi celami wychowania, co przyczynia się do wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży.

Obok zainteresowań duże znaczenie dla właściwego przebiegu i pozytywnych wyników kształcenia ma motywacja. Na jej powstawanie i moc sprawczą wpływa przede wszystkim cel, do którego osiągnięcia jednostka zmierza: a także stopień prawdopodobieństwa sukcesu lub niepowodzenia w tych zamierzeniach.

Procesy motywacyjne to wszelkie - automatyczne i wolicjonalne - procesy ukierunkowania czynności:

• realnych (działania)

• symbolicznych (przetwarzania informacji) (Jarymowicz).

Motyw stanowi wewnętrzną pobudkę do działania, jest chęcią zaspokojenia jakiejś potrzeby

Strona motywacyjna stanowi siłę napędową wszelkiego działania ludzkiego, a więc i wszelkiego uczenia się. Motyw to „stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwość i kierunek aktywności organizmu" (Tomaszewski, 1963, s. 187). Od tego więc, czy w toku kształcenia pojawia się owo wewnętrzne napięcie, zależy wszelka owocność kształcenia.

Motywacja obejmuje działanie „wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania" (Łukaszewski, 2000) Te mechanizmy mają podłoże zarówno emocjonalne, jak i poznawcze .

Motywacja ma zasadnicze, coraz bardziej doceniane znaczenie dla uczenia. Motywacyjne teorie uczenia się, oparte na psychologii humanistycznej, traktującej dążenie do samorealizacji jako siłę napędową rozwoju człowieka (Kozielecki,1997). Psychologia humanistyczna preferuje motywację wewnętrzną, jako „tendencję podmiotu do podejrnowania działania ze względu na samą treść tej aktywności, wiedzioną ciekawością świata i radością jego doznawania. Ciekawość jest reakcją emocjonalną na bodźce nowe, zmienne i konfliktogenne, wywołujące konflikty poznawcze, czyli problemy. Z ciekawością związanych jest wiele emocji pozytywnych: zdziwienie, zdumienie, zaskoczenie, fascynacja, pasja. Przeciwne są emocje związane z nudą, przesytem i obojętnością. Uczniowie powinny rozwijać swoja zdolność do motywowania się wewnętrznego, to jest samokontroli emocjonalnej —odkładania doraźnych potrzeb dla osiągnięcia długofalowych celów.

Istnieje także drugi rodzaj motywacji, nazywany motywacją zewnętrzną, oparty na rachunku korzyści z wykonania i strat z niewykonania zadań stawianych przez otoczenie, (rodziców, nauczycieli, społeczeństwo), a więc na procesach poznawczych. Wpływ otoczenia może być rozpatrywany w kategoriach nagród i kar, sprowadzających uczenie się do warunkowania sprawczego .Tak niski poziom regulacji szybko traci skuteczność i ogranicza samodzielność ucznia.

Podnoszeniu pozytywnej motywacji uczenia się sprzyjają:

- pogłębianie u dzieci i młodzieży poczucia własnej wartości przez ułatwianie zaspokajania potrzeby sukcesu, dostrzeganie i podkreślanie przejawianych przez nich postępów w nauce, udzielanie po chwał, zwłaszcza uczniom z niepowodzeniami szkolnymi, oraz ukazywanie im dodatnich stron życia i nauki szkolnej;

- uprzyjemnianie i uatrakcyjnianie procesu uczenia się przez odwoływanie się do różnych innowacji pedagogicznych, organizowanie spotkań z interesującymi ludźmi, zwiedzanie ciekawych obiektów, zakładów pracy, których funkcjonowanie unaocznia aktualne problemy, odbywanie wycieczek krajoznawczych;

- starania wychowawców o ułatwianie wychowankom nabywania wiadomości przez zapewnienie im różnego rodzaju pomocy do nauki własnej, takich jak: podręczniki, książki, czasopisma, encyklopedie, ~słowniki, taśmy lub płyty z nagraniami, urządzenia komputerowe;

- praktyczne wykorzystywanie zasobu wiedzy i umiejętności dziewcząt i chłopców na przykład przez aranżowanie wśród nich dyskusji panelowej, przygotowywanie gazetek ściennych i obiegowych, organizowanie konkursów i imprez o interesującej tematyce.

W procesie kształcenia wskazane jest zlecanie uczniom zadań, których wykonanie nie wykracza znacząco poza ich możliwości lepiej jest, np. zdaniem L.S. Wygotskiego, kiedy program i metody nauczanie nie tylko odpowiadają już osiągniętemu przez uczniów poziomowi rozwoju i posiadanych kompetencji, lecz rozwój i kompetencje nieco wyprzedzają. Dostarcza to dzieciom i młodzieży dodatkowych bodźców do pracy, pobudza do wysiłku, a równocześnie nie zniechęca, słowem — tworzy dla nich strefę tzw. najbliższego rozwoju (Wygotski, 1971, s. 438).

Z podobną zależnością mamy do czynienia, gdy chodzi o aspiracje uczniów. Są one mało podatne na ukształtowanie zarówno w przypadku treści zbyt łatwych, jak i za trudnych, nieprzystępnych dla uczniów. Niemały wpływ na aspiracje mają również powodzenia i niepowodzenia dzieci i młodzieży w nauce szkolnej. W pierwszym przypadku poziom tych aspiracji rośnie, w drugim natomiast obniża się (Kupisiewicz, 1972, s. 48 i nast.).

Procesy emocjonalne różnią się od procesów poznawczych pod trzema względami:

• procesy poznawcze umożliwiają podmiotowi orientację w tym, jaki jest świat niezależnie od podmiotu, a procesy emocjonalne wrażliwe są na cechy rzeczywistości, które mają pozytywne lub negatywne znaczenie dla podmiotu jako organizmu i jako osoby;

• uruchomienie procesów poznawczych prowadzi do ciągu operacji polegających na przetwarzaniu informacji, a uruchomienie procesów emocjonalnych do zmian ilości energii zmobilizowanej przez organizm;

• rezultatem poznawczego przetwarzania informacji są obrazy, pojęcia, sądy, plany i inne konstrukcje umysłowe, a rezultatem emocji są tendencje kierunkowe do wykonania określonych czynności oraz towarzyszące im reakcje ekspresyjne

Definicje emocji

Różne kategorie definicji ze względu na rodzaj zjawisk jaki jest rozumiany pod terminem emocje. A te rodzaje zjawisk to np.:

• emocje to reakcje na bodziec, na doraźną stymulację (bodźce zmysłowe, symboliczne, wyobrażeniowe)

• emocje to nazwa stanów emocjonalnych (np. apatii, depresji, ekstazy), które utrzymują się mimo braku doraźnej stymulacji)

• emocje to względnie trwałe ustosunkowania człowieka do świata (lubię, nie cierpię emocje to terminy opisujące pewne cechy osobowości (agresywny, pogodny, dumny, nieśmiały).

Procesy emocjonalne są specyficzną odpowiedzią aparatu psychicznego na zjawiska mające znaczenie: dla organizmu, dla gatunku, dla osobowości, dla zbiorowości, do której dana jednostka należy. Odpowiedź ta wyraża się w:

• zmianach funkcjonowania organizmu (pobudzenia),

• cechach poznawczego funkcjonowania,

• zachowaniach ekspresyjnych,

• zmianach energii i sprawności działania.

Główne funkcje emocji dotyczą dwóch jej aspektów (Frijda, 1998):

• oceny zdarzeń jako istotnych bądź nieistotnych, przyjemnych lub nieprzyjemnych dla jednostki (funkcja reaktywności emocjonalnej),

• wzbudzenia reakcji fizjologicznych, zachowań i przeżyć (funkcje reakcji emocjonalnej).

Funkcje emocji możemy rozpatrywać na różnych poziomach: fizjologicznym, psychologicznym( emocje prowadzą do zmian uwagi, przesunięć w hierarchii reakcji i aktywizacji ) i społecznym

(wyrażanie emocji przez mimikę, pantomimikę, ton głosu i gesty spełnia ważną funkcję komunikowania stanów emocjonalnych innym ludziom)

Emocje pełnią różne funkcje:

• funkcję orientacyjną - emocje dostarczają informacji o obiektach,

• funkcję aktywacyjną - emocje dostarczają energii koniecznej do uruchomienia i przeprowadzania różnych operacji poznawczych,

• funkcję "modulacyjną" - emocje dostarczają takiej ilości energii, która zapewnia optymalne funkcjonowanie procesów poznawczych,

• funkcję metapoznawczą - która związana jest z orientacją we własnych procesach poznawczych i wyborem takich procedur, które mogą być najbardziej efektywne w danej sytuacji⁷.

Nastroje i emocje modyfikują nie tylko zachowanie, lecz również myślenie. Emocje mogą stanowić cechę zapamiętanego materiału lub cechę stanu psychicznego podmiotu. Mogą również stanowić kontekst korzystny dla zapamiętywania i odtwarzania informacji. Bodźce nacechowane emocjonalnie są lepiej zapamiętywane niż bodźce nienacechowane w ten sposób. Intensywne emocje poprawiają zapamiętywanie głównych szczegółów, a pogarszają zapamiętywanie szczegółów tła^. Proces uczenia się sam w sobie jest również istotnym bodźcem pobudzającym emocje.

Proces Społeczny- jest to seria zjawisk mających wpływ na osobowość jednostki bądź grupy społecznej. Grupy te i jednostki ścierają się ze sobą pod wpływem różnego rodzaju zależności przyczynowych lub strukturalno-funkcjonalnych. I w wyniku tych zjawisk następują różnego rodzaju przeobrażenia społeczno-kulturowe.

Proces - powiązania strukturalno-funkcjonalne lub przyczynowe, ciągła seria zmian, rozwój.

Podział procesów społecznych

1. ze względu na układ w jakim przebiegają:

• procesy intrapersonalne

• procesy zachodzące między jednostkami

• procesy zachodzące między jednostką, a grupą

• procesy zachodzące między dwoma grupami

ze względu na dążenia jednostek i grup społecznych:

• procesy przystosowania

• procesy współpracy

• procesy współzawodnictwa

• procesy konfliktowe

• ze względu na zmiany w organizacji:

• procesy rozwoju i postępu

• procesy dekadencji

• procesy reorganizacji

• procesy dezorganizacji

Charakterystyki procesów społecznych

Proces intrapersonalny - zachodzi tylko w obrębie osobowości jednostki, jak np.: samokształcenie, adaptacja.

Proces zachodzący między jednostkami  -kontakty między ludzkie powstawanie przyjaźni, wrogości

Proces zachodzący między jednostką, a grupą  np. podporządkowania, identyfikacji, buntu, chęć oderwania się

Proces zachodzący między dwoma grupami  np. współpracy, wzajemnej pomocy, tolerowania się. niechęci, konkurencji, wrogości, konfliktu, walki, wojny

Proces przystosowania - kiedy jednostka lub grupa znajdzie się w nowych warunkach, w nowym środowisku, sytuacji, wtedy należy się przystosować, czasem zatrzeć różnice (kulturalne, obyczajowe, witanie się, gesty, tradycje);

Proces współpracy  -współpraca → dotyczy dwóch lub więcej osób, grup jest możliwa gdy obie strony mają wspólny cel, interes możliwość podziału pracy na części, podział czynności wzajemne zaufanie sposób komunikowania się (informowanie, postęp pracy, czasem istnieje system kontroli) Współpraca zbliża ludzi, ale może również prowadzić do konfliktów, gdy pewne osoby nie wykazują się ze swoich obowiązków.

Proces współzawodnictwa 

współzawodnictwo → ma miejsce wtedy, gdy jest rozbieżność interesów, gdy ilość dóbr nie wystarcza dla wszystkich. Rywalizacja ta może mieć charakter: koleżeński lub konfliktowy (np.: gdy jedna ze stron okazuje się nieuczciwa)

Proces konfliktowy 

konflikt → gdy strony dążą do wyeliminowania przeciwnika, podporządkowania lub zniszczenia, rozbieżność interesów. Konflikty są szkodliwe, ale też mają charakter twórczy, sam konflikt nie jest zły, ale często nie potrafimy go rozwiązać, nie ma krajów, miejsc, gdzie nie ma konfliktów, życie składa się z konfliktów, a gdy on narasta prowadzi do dezorganizacji.

Proces rozwoju i postępu-  zmiany pozytywne wnoszące coś nowego, lepszego

Proces dekadencji - upadek norm społecznych w danej społeczności

Proces reorganizacji  stworzenie nowego porządku oceniania, wzorców zachowań, systemu instytucji w miejsce starych

Proces dezorganizacji  jest wynikiem gwałtownych przemian społecznych i wzrostu patologicznych zachowań takich, jak np. narkomania. Prowadzą też do niej duże kataklizmy zachodzące na kuli ziemskiej takie jak: powódź, trzęsienia ziemi itd., których wynikiem jest dezorganizacja społeczeństwa, którą pogłębiać może nie radzenie sobie z tym problemem władz i służb porządkowych. Dłuższe nie radzenie sobie z tym problemem może prowadzić do rozruchów i wojen domowych.

Opracowanie Beata Gromada

! Nie znalazłam nic konkretnego o procesach społecznych w książkach. Gdyby ktoś się natkną na to zagadnienie to niech da znać.

Wincenty Okoń :Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. Żak, Warszawa 1996

Bolesłw Niemierko: Diagnostyka edukacyjna, Wyd. PWN, Warszawa 2009

Mieczysław Łobocki `ABC wychowania' , Lublin 2003, str.103

Czesław Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki, WSiP, Warszawa 2005

wikipedia

Miejsce emocji w dawnej psychologii

• Introspekcjonizm - skierowanie przez człowieka uwagi na swój „świat wewnętrzny” pozwala mu opisać swe emocje. A więc emocje to subiektywne odczucia.

• Behawioryzm - emocje to pewien rodzaj reakcji występujący w trzech formach: strachu wściekłości i miłości. Formy te można opisać wskazując na charakterystyczne sposoby zachowania się organizmu oraz zmiany w narządach wewnętrznych (Watson).

• Psychoanaliza - emocje to jeden z głównych regulatorów działania, ogniwo w łańcuchu sił psychodynamicznych. Rezultat oceny przez ego relacji id i superego. Ocena ta nieświadoma

---