UBÓSTWO jako ważna kwestia społeczna i sytuacja trudna jednostki
1. Definicje ubóstwa
Pojęcie ubóstwa jest pojęciem spornym na gruncie nauk społecznych. Jest ono postrzegane przez społeczeństwo jako brak dostatecznych środków materialnych do życia, jako bieda, niedostatek. Ubóstwo to również stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej (red Toczyński, Natura i kwestia ubóstwa).
Niektórzy autorzy zastanawiają się, czy jest to stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych czy też sytuacją naruszenia zasad sprawiedliwości społecznej poprzez istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludności. Istnieją też wątpliwości, jak mierzyć i porównywać ubóstwo biorąc pod uwagę poziom dochodów, konsumpcji, stan zagospodarowania materialnego, czy poczucie deprywacji i pewne czynniki pozamaterialne. Czy ubóstwem jest więc sytuacja krótkotrwałego niedostatku, jeśli nie to jakie przyjąć kryterium czasowe w diagnozowaniu ubóstwa i uznawaniu jednostki, grupy za ubogą.
P. Townsend twierdzi, że „jednostki i rodziny w ubóstwie to te, których zasoby w danym czasie - w istotny sposób spadają poniżej zasobów będących w dyspozycji przeciętnej jednostki lub rodziny w społeczeństwie, do którego należą”. Niektórzy autorzy sądzą, że poczucie zbiednienia może pojawić się także wraz ze wzrostem dochodu, wtedy gdy dochód jednych rośnie wolniej niż innych lub wolniej niż to było oczekiwane. W Polsce, gdzie średni dochód jest niewiele wyższy od minimum socjalnego za ubóstwo uważa się stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb.
Zwolennicy definicji ubóstwa względnego krytykują, że podejście absolutne przyzwala na rażące niesprawiedliwości, zadawalając się możliwością fizycznego przetrwania jednostek, zbyt wąsko postrzegają ludzkie potrzeby związane z określonymi warunkami społecznymi. Natomiast krytyka podejścia względnego w definiowaniu ubóstwa dotyczy uważania sporej grupy społeczeństwa za ubogich, choć mają wystarczające środki do życia, stąd biernie oczekują pomocy tracąc motywacje do samodzielnej poprawy swego statusu.
Ubóstwo absolutne (bezwzględne) - stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych Granicą ubóstwa jest pewny bazowy poziom dochodów lub konsumpcji, nie związany bezpośrednio z poziomem życia i istnienie dużych rozpiętości dochodowych. Jego zwolennicy oddzielają kwestię nierówności i ubóstwa afirmując rynek jako sprawiedliwy dystrybutor dochodów, akceptując nierówności dochodowe z uwagi na różny wkład pracy:
a) ubóstwo absolutne w węższym znaczeniu - stan niezaspokojenia minimalnych potrzeb biologicznych człowieka, niemal takich samym w każdym miejscu i czasie.
b) ubóstwo absolutne w szerszym znaczeniu - stan niezaspokojenia potrzeb uznanych w danym społeczeństwie i w danym czasie za minimalne, uwzględniając wyobrażenia o pożądanym poziomie życia.
Ubóstwo względne -- sytuacja naruszenia zasad sprawiedliwości społecznej poprzez istnienie nadmiernych rozpiętości w poziomie życia poszczególnych grup ludności. Wg zwolenników ubóstwa względnego (egalitarystów) występujące w społeczeństwie duże nierówności dochodowe upoważniają uznawać za ubogie grupy najgorzej sytuowane, mimo iż mają wystarczające środki do zaspokojenia podstawowych potrzeb.
2. Przyczyny ubóstwa - trzy teorie B. R. Schillera
Główna przyczyna ubóstwa leży nie w niedoskonałości gospodarki rynkowej, lecz w takich cechach i zachowaniu ludzi, które uniemożliwiają im osiągnięcie sukcesu we współzawodnictwie ekonomicznym, a pośrednio w: niechęci do ciężkiej pracy, niedostatecznym wykształceniu, braku kwalifikacji zawodowych poszukiwanych na rynku pracy, patologii życia rodzinnego, alkoholizmie, narkomanii, deficytach fizycznych lub psychicznych. Zatem pozostawanie bez pracy lub uzyskiwanie zbyt niskich dochodów (płac) ma swoje źródło w braku kwalifikacji, zdolności lub chęci do podjęcia wysoko wynagradzanej pracy. Państwo poprzez systemy świadczeń, dotacji, zasiłków, regulowanie cen i płac ulepszając mechanizm rynkowy zniechęca nierzadko ubogich do prób osiągnięcia sukcesu na rynku.
Z drugiej strony mechanizm rynkowy jest dla niektórych bezwzględny i krzywdzący. Rynek wyznacza bezrobocie oraz nadmierne zróżnicowanie płac w zależności od zawodu, miejsca pracy i gałęzi gospodarki. Niskie dochody nie zawsze są z winy ubogich, a z winy bezdusznego systemu społecznego, który nie respektuje potrzeb ludzi, a tylko ich przydatność dla gospodarki.
A. Teoria skażonych charakterów
Ubóstwo jest naturalnym efektem indywidualnych defektów (brak aspiracji, umiejętności, zdolności, możliwości). Słabości biednych wynikają z braku motywacji do nauki w szkole, które są przyczyną przegranej na rynku pracy.
B. Teoria ograniczonych możliwości
Ubóstwo jest rezultatem sił pozostających poza kontrolą jednostki: nierównego dostępu do szkół, miejsc pracy, dyskryminacji w zarobkach z uwagi na płeć, kolor skóry oraz brak polityki protekcjonizmu.
C. Teoria „Wielkiego brata” - stanowisko pośrednie miedzy poprzednimi
Rząd (przez wysokie podatki, liczne programy socjalne - pomoc ubogim) niszczy motywacji do pracy, do umocnienia niezależności ekonomicznej rodziny, która staje się coraz bardziej uzależniona od państwa.
3. Źródła ubóstwa wg Gildera:
- praca (patologia pracy) - ubodzy pracują mniej i z mniejszym zaangażowaniem niż inne warstwy społeczne. Rozbudowane programy pomocy służą akceptacji zapomogi jako trwałego sposobu na życie.
- rodzina (patologia rodziny) - rozkład tradycyjnego małżeństwa i osłabienie roli ojca w rodzinie, powszechność urodzeń pozamałżeńskich i rozpad rodziny powodują brak odpowiedzialności mężczyzny za rodzinę, życie z dnia na dzień sprawiają, że spadają jego dochody, nadużywa alkoholu, narkotyków itp.
- wiara - brak wiary powoduje upadek ducha pracy i przedsiębiorczości, niepowodzenia i ubóstwo.
Pośrednim powodem upadku tych trzech wartości i poszerzania się sfery ubóstwa jest nadmiernie rozwinięty system opiekuńczy państwa. Niektóre przywileje i świadczenia socjalne powodują bierność, stronienie od wysiłku, niechęć do podejmowania ryzyka, konformizm itp. Programy przeznaczone wyłącznie dla ubogich nadają wartość „byciu ubogim” utrwalając ubóstwo i zapewniając mu kontynuację.
4. Ubóstwo w Polsce
Co drugi mieszkaniec naszej planety żyje w chronicznym niedostatki: brak mu żywności, pitnej wody i mieszkania. Zwiększają się rozmiary nierówności i niesprawiedliwości społecznej. Działa nieludzkie prawo 4B - biedni biednieją, bogaci bogacą się.
Ubóstwo w Polsce wynika ze splotu różnych sytuacji życiowych, a przede wszystkim z:
- występowania alkoholizmu w Polsce,
- wielodzietności, przeludnienia mieszkań lub wynajmowania na rynku,
- podeszłego wieku i emerytury starego portfela (minimalne płace - renty i emerytury),
- inwalidztwo,
- pozostawanie w kręgu subkultury ludzi ubogich.
Wyznaczniki ubóstwa w Polsce: niedożywienie, dezorganizacja życia rodziny, szczególnie dzieci, zaniedbania w warunkach mieszkaniowych i występujący alkoholizm jako przyczyna i skutek ubóstwa. Nieskuteczny system penitencjarny dodatkowo pogłębia ubóstwo i przestępczość.
Rola państwa w tworzeniu się ubóstwa w Polsce - niski poziom dochodów, gwarantowanych przez państwo - niski poziom życia - gwarancje państwa na wegetacje - subkultura ubogich. Z badań empirycznych wynika, że wśród 50 % badanych jako ubogich występuje syndrom trzech czynników: niski status społeczno-ekonomiczny - zła sytuacja mieszkaniowa - alkoholizm w rodzinie.
Stanowisko Kościoła w kwestii ubóstwa - jego ocena z zasadami etyki chrześcijańskiej. Zarówno w nieskrępowanej gospodarce rynkowej, jak i w kolektywizmie piętnuje odrzucenie zasad chrześcijańskiego życia społecznego. Nawołuje do duchowego odrodzenia społecznego naprawy stosunków między ludźmi w duchu chrześcijańskiej miłości, zachęca warstwy posiadające do czynnego miłosierdzia. Jan Paweł II źródła ubóstwa upatruje w braku w stosunkach międzyludzkich miłości i płynącego z niej miłosierdzia. Niesprawiedliwość współczesnego polega na tym, że obok olbrzymiego bogactwa, przesytu z nadmiary, marnotrawstwa panuje skrajna nędza. Również przyczyna ubóstwa tkwi w wolnej konkurencji, która nierzadko powoduje dyktaturę gospodarczą i jest powodem nędzy krajów zacofanych (produkty krajów bogatych są zbyt drogie na rynkach światowych, zaś krajów biednych - zbyt tanie), błędnej polityce państw, które nakładają na swych obywateli nadmierne ciężary celem przyspieszenia tempa rozwoju gospodarczego lub celem wyścigu zbrojeń, znacznie szybszy postęp techniczno-ekonomiczny przemysłu niż rolnictwa, powodując zacofanie wsi, niedostosowanie wysokości zarobków i płac do użyteczności społecznej pracy.
5. Mierzenie ubóstwa - istnieje wielość mierników ubóstwa powodująca znaczne różnice w podawaniu jego rozmiarów i głębokości. Przy mierzeniu ubóstwa ważne jest:
A. Dokonanie wybory względnej lub bezwzględnej definicji ubóstwa,
B. Wybór jego kryterium (dochody, wydatki, spożycie dóbr, zagospodarowanie materialne, subiektywne poczucie upośledzenia itp.),
C. Wybór poziomu wskaźnika ubóstwa.
W Polsce głównym miernikiem ubóstwa jest minimum socjalne oparte na kryterium niskich dochodów obliczane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych co kwartał od 1981 roku. odnosi ono się do umownie ustalonego poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jednostki w zakresie wyżywienia, ubrania, obuwia, higieny i ochrony zdrowia, utrzymania i wyposażenia mieszkania, kultury, oświaty i wypoczynku, transportu i łączności. Ustalanie minimum socjalnego polega na:
1. określeniu stałego zestawu dóbr i usług (koszyk rzeczowy) służących zaspokajaniu pewnych grup potrzeb;
2. przyjęciu stałych form spożycia tych dóbr i usług.
3. pieniężnej wycenie koszyka wg obowiązujących, najniższych cen rynkowych, notowanych przez GUS, doliczając 10-cioprocentową rezerwę finansową na zakup artykułów nie przewidzianych w koszyku.
IPiSS oblicza je dla czterech typów gospodarstw domowych: 1) gospodarstwa pracownicze 1-osobowe, 2) gosp. pracownicze 4-osobowe, 3) gospodarstwa emeryckie 1-osobowe, 4) gospodarstwa emeryckie 2-osobowe.
Granicą skrajnego ubóstwa jest również minimum egzystencjalne. Jego koszyk rzeczowy wyznacza najniższy standard życia, granicę, poniżej której występuje biologiczne zagrożenie życia i rozwoju psychofizycznego człowieka. Znajdują się w nim - w przeciwieństwie do minimum egzystencji - wydatki pozwalające na tzw. przeżycie. I tak np. mieszkanie, wyżywienie to 80 % wartości koszyka.
6. Kierunki walki z ubóstwem
Zadaniem państwa powinno być jedynie rozbudzenie aktywności i ambicji ubogich, zainteresowanie ich udziałem w gospodarce rynkowej, zwiększanie ich produktywności i tym samym szans na sukces poprzez m. in. umożliwianie zdobycia kwalifikacji zawodowych poszukiwanych na rynku pracy, walkę z patologią społeczną, wzmacnianie roli rodziny i opiekę nad nią.
Walka z ubóstwem oparta jest na trzech kierunkach działań:
1. Kształcenie zawodowe i oświata - bezrobocie jako czynnik ubożenia i powstania zaklętego kręgu ubóstwa należy łagodzić inicjatywami w zakresie kształcenia i wychowania
2. Stworzenie warunków odpowiedniej komunikacji społecznej i informacji z udziałem ludzi ubogich, polegającej na ścisłej współpracy różnych środowisk lokalnych i odpowiedzialności.
3. Gwarancje dochodów najniższych poprzez stosowanie różnorodnych środków pomocy dla jednostki, działalność organizacji socjalnych i inicjatywy społeczne, aby ubodzy nie dostrzegali zorganizowanej dobroczynności, lecz jako drogę do samodzielnego zorganizowania sobie życia z pomocą państwa i społeczeństwa lokalnego (postuluje się partnerstwo i indywidualizację sposobów walki z ubóstwem)
4. Praca w środowisku i samopomoc jako przezwyciężanie biedy o własnych siłach i efekt wysiłków: rodziny, sąsiedztwa oraz różnych grup pomocy solidarnościowej. Zatem prewencja (profilaktyka), obejmująca system administracyjny, polityczny, finansowy i planistyczny przebiega w kilku etapach:
1. prewencja pierwsza - kreowanie pożądanych warunków życia wszystkich obywateli na terenie danej gminy, tworząc pozytywny program społeczny wpływający na główne przyczyny problemów socjalnych;
2. prewencja druga - jeśli poprzednie zawodzą określa się obszary depresji społecznej i zapobiega dodatkowo wzrostowi problemów społecznych w grupach największego ryzyka;
3. prewencja trzecia - gdy dotychczasowe działania zawodzą, staramy się nie dopuścić do utrwalenia się i rozprzestrzeniania się pogarszających się zjawisk społecznych - w obrębie jednostek i rodzin.
Praca środowiskowa organizowana wg dwóch projektów:
A. Projekt parasola- góra (mieszkańcy wraz z pracodawcami, politykami i organizacjami związkowymi) tworzy pewien plan w postaci parasola tj. przekazywany w dół, by wraz z mieszkańcami go egzekwować;
B. Projekt korzeni trawy - pomysły wychodzą od mieszkańców współpracujących z urzędnikami i pracownikami środowiskowymi, stąd odpowiedzialność i realizacja spoczywają na całej społeczności.
Duński projekt pracy środowiskowej posiada następujące atrybuty: środowisko głównym podmiotem, pracownik socjalny katalizatorem, działania o charakterze interdyscyplinarnym i wielosektorowym, priorytet idei samopomocy nad ideą pomocy indywidualnej.
Ponadto w walce z ubóstwem ważne jest:
- przełamanie izolacji, w jakiej znajdują się ubodzy i włączenie ich w normalne funkcjonowanie społeczeństwa poprzez stymulowanie aktywności najbliższego otoczenia, czyli społeczności lokalnej oraz stosując zasadę pomocniczości - subsydiarności, a więc ingerencji instytucji, państwa w życie ubogich, kiedy zawiodły własne środki, pomoc rodziny i środowiska lokalnego (sąsiadów i organizacji lokalnych).
System organizacji samopomocy społecznej na trzech poziomach:
- makrospołecznym poprzez płacenie podatków wspomagających ubogich- uczestnictwo niebezpośrednie,
- mezospołecznym - poprzez udział (głównie wolontariuszy) w organizacjach pozarządowych (lokalnych) służących społeczności lokalnej i uaktywniających ją w swoich działaniach,
- mikrospołecznym - jednostki dotknięte podobnym problemem wspomagają się nawzajem.
Państwo zaś opierając swoją działalność na metodzie kontraktowania usług na rzecz potrzebujących winno mobilizować, a nie organizować pomoc społeczną dla jednostek, rodzin i grup społecznych.
1