RETORYKA - WYKŁADY

WYKŁAD - 15.10.03

Mówiąc, uczestniczymy w jakiejś sytuacji, miejscu. Musimy tę sytuację rozpoznać. Mówiąc, kreujemy siebie (niedobrze, gdy udajemy kogoś innego). Kreujemy też odbiorcę. Ważne jest, jak wyobrażamy sobie, jak nadawca wyobraża sobie odbiorcę. Mówimy tu i teraz (hic et nunc).

Wspólnota deiksów (np. my - oni) bardzo integruje nadawcę z odbiorcami - skrzyżowanie czasu z miejscem.

Funkcja fatyczna - kontaktowa; nawiązywanie, podtrzymywanie i utrzymywanie kontaktu.

To, co jest mówione, w gruncie rzeczy ma się nijak do tego, co jest pomyślane. Niemożliwa jest pełna adekwatność. To, co jest słyszane, to też zwykle coś innego niż pomyślane i mówione.

Elementy metatekstowe - mówienie o tekście:

• Verba voluntatis - np. chciałbym coś powiedzieć, chcę, pragnę

• Verba sentiendi - wiem, wierzę, jestem przekonany

• Verba dicenti - podkreślam czasownik mówienia

Wiarygodność - nazwa stosunku słuchającego do mówiącego; cecha relacyjna, określa dyspozycje odbiorcy do nadawcy

Aby przekonać innych, musimy najpierw sami siebie o tym przekonać.

Aby przekonać innych, aby być wiarygodnym:

• Trzeba uchodzić za kompetentnego - chodzi o wiarę w kompetencję, a nie samą kompetencję

• Uczciwość, rzetelność - odbiorcy muszą wierzyć, że posiadamy te cechy. Ale chyba ważniejsza jest:

• Wspólnota - przekonanie, że ktoś jest z nami

Dylemat: wrażenie kompetencji kłóci się z kontaktem.

Mówimy za pomocą kanałów:

• Sytuacja

• Obraz

• Język

• Dźwięk

Znaki i nieznaki:

• Znakami możemy kłamać, np. uderzamy pięścią w stół, a wcale nie jesteśmy stanowczy

• Nieznaki nie kłamią, np. że ktoś jest mały i gruby

Sygnały:

• Heterogeniczne - gdy jest konflikt między słowem a formą

• Homogeniczne - gdy forma zgadza się z treścią wypowiedzi

Sytuacja może nam sprzyjać lub nie. Trzeba wykorzystywać sytuację w celu uzyskania wiarygodności (np. opisując sytuację) czy nawiązania kontaktu. Trzeba sobie sytuację organizować. Najbardziej lubimy osoby, którym zrobiliśmy coś dobrego.

WYKŁAD - 29.10.03

Dźwięk:

• Chrypa może wzmagać naszą sugestywność

• Niski głos jest mile widziany, kiedy kłamiemy - mówimy wyżej

• Ważna jest relacja między iloczasem a akcentowaniem - źle jest przedłużać sylaby poakcentowe, już lepiej jest przedłużać sylaby przedakcentowe, ale bez przesady

• Nie należy przesadzać z przydechem

• Model cezariański - obniżając głos, z kadencją, w sposób autorytarny

• Model cyceriański - zwracanie się do ludzi, ktoś ma w sobie pewien relatywizm i wątpliwości, podwyższanie głosu

• Głosy ciepłe i zimne

• Za pomocą głosu budujemy relacje z innymi: poziom niegrzeczny, oficjalny, normalny (roboczy), serdeczny, intymny

• Mówimy komuś lub do kogoś - do kogoś tylko w sytuacjach bardzo oficjalnych

• Tempo mówienia: raczej szybciej niż wolniej

• Pauzy robimy przed rzeczą ważną albo tuż po niej

• Głośność: raczej ciszej niż głośniej

• Rzeczy ważne mówimy głośniej, ale rzeczy bardzo ważne mówimy cicho

• Trzeba mówić różnie

• Nasze mówienie odpowiada naszemu myśleniu

• Stosunek do świata:

• RACJE I EMOCJE

• IDENTYFIKACJA I DYSTANS

I

Rid - pewność, kategoryczność, ale: nadmierna autorytarność („ktoś wszystko wie”)

Eid - zaangażowanie, ekspresja, ale: patos, podniecenie

RD - racjonalny dystans

ED - luz

WYKŁAD - 26.11.03

Negatywne opisywanie retoryki (zarzuty wobec retoryki Kanta i innych filozofów):

• Niejasny stosunek retoryki do etyki

• Retoryka ogranicza się do formy, pomija treść (są to popisy oratorskie, nic więcej)

Stąd wynika rozróżnienie:

• Człowiek serio

• Człowiek retoryczny - nie bierzemy go na poważnie

Retoryczność dopuszcza relatywizm. W retoryczności świat poniekąd stwarzamy, coś z nim możemy zrobić, pokazać go inaczej. Człowiek serio wierzy, że świat jest.

Retoryka:

• Retoryka różnych charakterystycznych cech, dziedzin, np. retoryka rządu, opozycji, władzy

• Retoryka form i gatunków, np. retoryka felietonu

Retoryka:

• Wiedza? - coś, czego można się dowiedzieć

• Umiejętność? - coś, czego można się nauczyć

• Sztuka? - może coś tworzyć, trzeba mieć talent

• Zespół zachowań

Powrót retoryki - odwołanie się do tradycji:

• Szkoła grecka - uwzględniała w większym stopniu etykę

• Szkoła rzymska - retoryka jako pewne reguły (teoria, terminy, klasyfikacje - popisy oratorskie)

• W chrześcijaństwie retoryka rozwijała się znakomicie (Kazanie na Górze)

• W Polsce była ona bardzo rozwinięta w XV/XVI w. (najlepsi w Europie)

• Romantyzm uważał, że prawdziwe porozumienie jest poza retoryką, poza językiem (choć język jeszcze mógł być, o ile był spontaniczny)

• Inventio - wynajdowanie i opracowywanie tematu:

• Progesis - przedstawienie

• Distis - uwiarygodnienie

• Probatio - dowodzenie

Toposy (loci communes):

• Powszechne schematy argumentacji

• Ustalone ujęcia pewnych tematów

• Stałe momenty gry

• Sposoby wypełnienia pewnych fragmentów wypowiedzi

• Jest to repertuar wątków i schematów, które są chwytalne, wspólne dla wszystkich (np. topos matki).

Możemy też tworzyć nowe toposy.

Przykłady toposów:

• Alegoria

• Metafora

• Sentencje

• Zestawienia topiczne (np. nowe i stare)

Rodzaje toposów:

• Zewnętrzne (nie są zawarte w samej wypowiedzi, ale są odniesieniami do innej wypowiedzi)

• powołanie się na czyjeś świadectwo

• powołanie się na autorytet

• przywołanie przykładów

• cytaty

• Wewnętrzne:

• definiowanie (i nominowanie - występują razem w opisie świata)

• wyliczanie

• pokazywanie związków przyczynowo-skutkowych

• okoliczności - podkreślanie szczególności czasu i miejsca

W inventio zawierają się także:

emocje - przywoływane, nazywane, opisywane itd.

Amplifikacje - zmiana rzeczy przez ich opisywanie

WYKŁAD - 11.02.04

Cechy tekstu:

• Sprawność

• Poprawność

• Zrozumiałość

• Adekwatność

• Umiejętność znalezienia odpowiedniej formy

Relacje między tekstem a odbiorcą.

Funkcje:

• Nakłaniająca (perswazyjna) - służy pozyskaniu słuchacza

• Fatyczna - nawiązywanie kontaktu; jest punktem wyjścia dla innych funkcji

Pozyskiwanie słuchacza:

• Czynniki językowe

• Zjednanie życzliwej uwagi - odbiorca jest przychylnie nastawiony (ważne jest, czy mówca jest postrzegany jako jeden z nich, czy jest kimś wyróżnionym)

• Czynniki fatyczne - integrujące; nawiązanie / podtrzymanie kontaktu:

• deiksy - ustalanie ról nadawcy i odbiorcy, czasu i miejsca

• figury i elementy meta w tekście, czyli te, które mówią o tekście (np. w tym tekście jest mowa o..., zaraz przejdę do...) Elementy metatekstowe to pokazywanie drogi słuchaczom, ustalanie wspólnego stosunku do tekstu, np. jest taka sprawa, rzecz w tym, chodzi o to, w gruncie rzeczy, zasadniczo, właściwie, w istocie...

• adresatywy - np. proszę państwa..., kochani...

inkluzywne „my” - np. my powinniśmy się zastanowić...

ekskluzywne „my” - np. my z kolegą..., ja i żona...

• stosunek do odbiorcy:

• jestem dobry - więc słuchajcie mnie

• albo pomóżcie mi, wcale nie jestem dobry

• przypochlebianie się odbiorcy

• państwo mają rację

apostrofy - zwrot do kogoś, kogo w ogóle nie ma lub do kogoś, kto nie słucha, a powinien itp.

Aktywizowanie słuchaczy:

• krzyk

• intonacja

• zaciekawienie

• prowokacja

• mówienie, że to, co się mówi, jest bardzo ważne (ale to zwykle słabo działa)

Atrakcyjność wypowiedzi.

Autotelizacja - atrakcyjność dla samej atrakcyjności; popisywanie się (delectare)

3 cele retoryki:

• uczenie

• movere - poruszanie

• delectare - popisywanie się, satysfakcja estetyczna

Dobry przekaz (tak mówią niektórzy, różne są zdania na ten temat):

• jasno i krótko

• głęboko

• wykwintnie

• precyzyjnie

Co pobudza, przyciąga? (atraho -przyciągać):

działania szokujące - gwałtowne zachowania, prowokacje, obrażanie, błędy gramatyczne, agresja, nastawienie na konflikt, naruszanie tabu językowego, jawne kłamstwo (ale właściwie zawsze jest ryzykowne)

luz, zaangażowanie i patos, sensacja, dowcip - bywają ryzykowne

mówić głośno, szybko, akcentować na pierwszych sylabach, z pewnym przydechem

starożytni stosowali:

• diady - zestawienie 2 rzeczy

• triady - zestawienie 3 rzeczy

• zestawienie rzeczy znanych i nieznanych (lubimy rzeczy, które znamy; dla innych atrakcyjne jest to, co nowe)

• to, co typowe jest atrakcyjne lub to, co oryginalne

• to, co stałe lub to, co zmienne

• wyrazistość i obrazowość

obrazowość - odwoływanie się do kształtów, smaków, zapachów

amplifikacja - najczęściej: uwyraźnienie, podkreślenie

• intertekstualność - włączanie do tekstu np. idiomów, cytatów i innych tekstów

• pewna atrakcyjność frazesu, grafomańskiego kiczu, pretensjonalnej metafory, np. zimowe stolice Tatr

• konkret, nazwy, liczby

• ostensja - pokazywanie czegoś, np. to...

• bezpośrednie odniesienie do słuchacza

• sprawdzanie reaktywności słuchaczy

• atrakcyjność formy - ornatus (ozdobność):

• tropy - pojedyncze elementy

• figury - układy elementów

• palindrom - czytany na obie strony daje to samo, np. kobyła ma mały bok, zakaz itp.

• 
  amfibrach - w wersyfikacji antycznej stopa złożona z sylaby krótkiej, długiej i krótkiej, w wersyfikacji polskiej z sylaby nieakcentowanej, akcentowanej i nieakcentowanej

(― — ―)

Tropy:

• Metafora - przemiana znaczeń słów, w wyniku których wyraz nabiera nowego znaczenia, np. źródło dochodów, w drodze porozumienia, jestem w gniewie - często już jej nie dostrzegamy. Metafory czasami mogą być ryzykowne. Mogą - przez swą złożoność - być czynnikiem manipulacji.

WYKŁAD - 18.02.04

Relacja między nadawcą a odbiorcą:

• Ważna jest też relacja między nadawcą a rzeczą, o której mówi

• Możemy kategoryzować ją jako: pracę, zabawę, walkę lub spełnienie rytuału

• Można też traktować ją jako grę (związaną z rywalizacją lub grę - zabawę)

• Ważne jest, czy nastawiamy się na walkę i czy odbiorca współpracuje, czy walczy

Maksymy (zasady) kooperacyjne:

• maksyma ilości - niech twój udział będzie taki, ile trzeba (np. nie przekazuj zbędnych informacji, nie mniej i nie więcej).

• Naruszenia tej zasady:

redundancja - powtarzanie tego, co już powszechnie wiadome

mowa fatyczna - np. słuchaj, zaraz ci powiem...

maksymy jakości:

• postać mocna - nie mów tego, do czego stwierdzenia nie masz absolutnych podstaw

• w wersji słabszej - nie mów tego, co do czego nie jesteś przekonany, że jest prawdą (czyli nie kłam)

• Naruszenia - np. metafory

• maksyma sposobu - mów przejrzyście, jasno, nie mów wieloznacznie

• Naruszenia - np. grzeczności

• maksyma stosunku - mów to, co istotne, na temat

• dodatkowa zasada - mów grzecznie, bądź uprzejmy, działaj tak, by odbiorca czuł się dobrze, jak równy z równym, nie narzucaj swojej woli

grzeczność naturalna - jest w nas, człowiek jest dobry

grzeczność konwencjonalna - etykieta

grzeczność życzliwa - ktoś chce być grzeczny

Stosujmy te zasady albo przynajmniej nie dajmy się złapać na ich naruszaniu.

6 maksym na grzeczność:

• maksyma taktu - nadawca maksymalizuje własny koszt, a minimalizuje koszt słuchacza (wkładamy bardzo dużo w komunikację)

• maksyma korzyści - my odnosimy jak najmniej korzyści, odbiorca jak najwięcej

• maksyma akceptacji - maksymalizuj pozytywną ocenę odbiorcy, a minimalizuj negatywną

• maksyma skromności - minimalizujemy własne pozytywy, maksymalizujemy negatywy

• maksyma zgodności - maksymalizujemy to, co nas łączy, minimalizujemy to, co dzieli

• maksyma sympatii - maksymalizujemy działanie zjednujące sympatię odbiorcy

Gdy walczymy, nie stosujemy tych reguł albo udajemy, że je stosujemy.

Wskaźniki osłabienia kategoryczności (woki):

• ilościowe - łagodzą wypowiedź, tonują, np. nie do końca się z panem zgadzam, w pewnym sensie, jeśli mogę, trochę...

pospieszmy się - łagodzenie przez zwiększenie ilości

jakościowe - wprowadzają rezerwę do własnej wypowiedzi, np. mógłbym powiedzieć, chciałbym zapytać...

relacyjne - sugerujemy zmianę tematu, np. jeśli już o tym mowa, to chciałbym powiedzieć..., to mi przypomina o...

TABU:

• sfera dotyku

• sfera patrzenia

• sfera myślenia

• sfera języka, słowa

• niektóre są tylko publiczne, inne i publiczne, i prywatne

• dotyczą sfery sacrum i sfery nieczystości (inpurum)

W sferze języka - wydarzy się coś magicznie lub społecznie, jeśli naruszymy tabu:

Sfera magii, religii, wierzeń

np. słowo Bóg lub równoznaczne - nie wzywa się, nie używa nadaremno

słowo Diabeł - często mówimy On

śmierć - eufemizmy: Bóg wezwał, zasnął w Panu, przeniósł się do wieczności, odszedł, przyłączył się do większości (tak mówili Rzymianie), przybrał temperaturę otoczenia, odwalił kitę...

• Sfera delikatności, uprzejmości, uczucia

nie nazywamy kogoś skąpcem, złodziejem itd.

Nie nazywamy kalectwa, starości: stary, gruby, kulawy

Poprawność polityczna

O pieniądzach: ile jestem winien?

• Sfera skromności, wstydu

O pewnych częściach ciała

Wulgaryzmy - prowokacyjnie, w sytuacjach ekstremalnych lub konformistycznie, identyfikując się z grupą

• Sfera przezorności, dyplomacji

Słowa zakazane przez prawne regulacje

• akt performacyjny - np. obiecuję ci, że przyjdę jutro; stwierdzam, że Janek jest głupi

• akt fonetyczny - artykulacja; kontekst: słownik; gramatyka: reguły łączenia słów

• akt retyczny - np. właściwie dlaczego by nie? (bez odniesienia nie wiemy, o co chodzi)

• akt fatyczny (chyba: faktyczny?) - sensowny, mający odniesienie

• akt lokucyjny - mówiąc mówimy

• akt illokucyjny - mówiąc coś robimy, np. ostrzegamy, pytamy, przepraszamy, grozimy, straszymy

• akt perlokucyjny - mówiąc coś zrobiliśmy, np. ostrzegając ostrzegliśmy. Ale może być też efekt zupełnie niezamierzony, np. strasząc rozbawiliśmy kogoś

Klasyfikacja aktów illokucyjnych (Austina):

werdyktywy - rozstrzygające, ustalenia

egzekutywy - oświadczenia władzy

komisywy - zobowiązania, przyrzeczenia

behabitywy - podziękowania

ekspozytywy - cytaty, definicje, wyjaśnienia

Inna klasyfikacja aktów illokucyjnych (Seale'a):

• asertywy - stwierdzenia i przeczenia, np. Janek nie jest głupi

• dyrektywy - rozkazy, prośby, zalecenia

• komisywy - obietnice, przyrzeczenia

• ekspresywy - wyrazy emocji

• deklaratywy - performatywy + ustalenia - dokonanie ważności aktów

Warunki udanego aktu mowy:

• warunki wstępne, przygotowawcze - wynikające z dyspozycji nadawcy i odbiorcy, np. akt informacyjny - nadawca jest do tego uprawniony, a odbiorca ma lukę informacyjną w tym zakresie

• warunki uczciwości, prawdziwości (dobra wola)

• warunki wyrażone w wypowiedzi

Akty mogą być udane tylko dla nadawcy, tylko dla odbiorcy lub dla nich obu. Idealna komunikacja nastawiona jest na porozumienie. Jednak coraz częściej bierze się pod uwagę skuteczność wypowiedzi, co może się wiązać z pewnym konfliktem, gdyż zamiast „im lepiej dla mnie, tym lepiej dla ciebie”, zaczyna obowiązywać zasada odwrotna: „im lepiej dla mnie, tym gorzej dla ciebie”.

WYKŁAD - 03.03.04

Asercja - zdania, które coś jawnie stwierdzają, np. ta kreda jest biała; myślę, że dziś jest środa. Asercja stwierdza jakiś fakt, stan rzeczy, także istnienie jakiegoś osądu. Asercja jest umieszczana w części rematycznej, zwykle znajduje się tam, gdzie pada akcent logiczny. W remacie umieszczamy jakąś informację, np. było ich 25; sąsiad przyszedł.

Presupozycja - np. ile jest po piątej?; zabierz ten twój sweter. Informacja zawarta w presupozycji jest jakby wcześniej dana, ale nie jest niezbędna, np. ten twój nowy przyjaciel mógłby nauczyć się grzeczności.

Obecny król Francji nie jest łysy. - kłamstwo

Słowo, które likwiduje presupozycję: przecież, np. przecież nie ma króla Francji!

• Presupozycja egzystencjalna

• Presupozycja faktu - np. Jan się pomylił. Ale możemy mieć wątpliwości, czy to prawda. Gdy powiemy: ciekawe, czy Jan żałuje, że się pomylił, te wątpliwości zostają zlikwidowane.

• Presupozycje etyczne - np. Jan oskarża Piotra o napisanie listu

Presupozycje są pojemne, można zawrzeć w nich wiele informacji (np. znów poplamiłam bluzkę - czyli ciągle ją plamię).

Implikatura - np. w 3 bibliotekach nie znalazłem tego tytułu (a czy szukałem?). nie da się jej podważyć, bo jej tak naprawdę nie ma, np. Kwaśniewski i Ałganow grali często w tenisa (ale czy powiedziałem, że razem? W tym samym czasie i miejscu?). implikatura może wprowadzić w błąd, np. Wczoraj przyszli do mnie Jacek i Agatka. Agatkę lubię. (ale czy powiedziałem, że Jacka nie lubię?). Jest to zabieg bardzo powszechny i manipulacyjny.

WYKŁAD - 10.03.04

Nakłanianie - czyli wpływanie na odbiorcę w pewnym sensie.

Mówiąc, zawsze wpływamy na kogoś.

3 poziomy nakłaniania:

• Dyrektywność - wypowiedzi dyrektywne mają skłaniać kogoś do zrobienia czegoś. Dyrektywność jest jawna.

Perswazja - nakłanianie, by ktoś coś myślał, miał jakieś przekonania. Jest jawna.

Manipulacja - odbiorca ma ulec, ale nie może wiedzieć, że jest nakłaniany. Jest niejawna.

Perswazja - mówienie takie, że nakłaniamy jawnie, ale niekoniecznie, żeby ten ktoś dobrze orientował się, że jest nakłaniany.

Np. odnieś ten stół jutro z rana!

Odbiorca może być bardziej podatny, bo może się najpierw spytać: a dlaczego z rana?, zakładając, że odniesienie stołu jest już postanowione (presupozycja).

Manipulacja: np. jest okazja, wiem, że lubisz takie mozoły, wiem, że jesteś w tym dobry itd.

Dyrektywność - nakłanianie wprost, raczej do działania:

Tryb rozkazujący to główna cecha wypowiedzi dyrektywnej (oprócz 1 os. L.p.):

• spełnia on też funkcję optatywną (życzeniową), np. bądź zdrów!

• Najczęściej używany w 2 os. L.p. i 1 os. L.m.

• W 3 os. - niech on to zrobi

• Sekundarna forma dyrektywna - bezokolicznik, np. wstać! Silniejsze są czasowniki dokonane.

• Futurum, np. pan wyjdzie! (zamiast: niech pan wyjdzie!) albo: przyjdziesz jutro i to zrobisz! (stwierdzamy, że tak będzie)

• Grzeczniejszy jest tryb warunkowy, np. siedziałbyś cicho!

• Elementy metatekstu jako dyrektywy: każę, rozkazuję, żądam, proszę (często są to performatywy)

• Użycie słów modalnych: trzeba to zrobić, należy to zrobić, powinieneś to zrobić, musimy to zrobić

• Nuże! No! - ponaglają, potęgują sytuację dyrektywności

• Dyrektywność wiąże się z problemem identyfikacji (wspólnota interesów, my inkluzywne)

Perswazja - nakłanianie bez wyraźnych środków językowych; nakłanianie do myślenia, do przekonań:

• W perswazji pojawiają się elementy dyrektywności, np. zrób, bo...(ale ważniejsze jest to „bo” - otoczka)

• W perswazji potrzebny jest jakiś dialog, współpraca, nie ukrywamy swoich intencji, odbiorca jest podmiotem, wie, że jest przekonywany (ale niekoniecznie się tym chwalimy)

• Perswazją wpływamy na postawy. Elementy postawy: komponent emocjonalny, komponent poznawczy, komponent behawioralny.

• Ważny jest atrakcyjny wygląd i dobór słów, które odbiorca rozumie

• Perswazja jest w dużej mierze publiczna. Widzimy perswazję w relacjach państwa z obywatelem (zarówno władza - obywatel, jak i urząd - obywatel)

Komunikacja:

• Centralna - zaangażowanie czynnika refleksji, meritum sprawy jest ważne

• Peryferyjna - cechy nadawcy, jego autorytet, okoliczności itp.

Odwołujemy się do:

• Argumentów logicznych (dowodzimy)

• Argumentów dialektycznych (dochodzimy na drodze negocjacji)

• Ocen

• Skutków działania

Perswazja strukturalna - przez pewne ciągi wytwarzamy strukturę, która oddziałuje (np. błogosławieństwa - jeśli nawet nie zgadzamy się z pierwszym, to wraz z kolejnymi wzrasta nasza akceptacja).

W ramach perswazji:

• Obietnice

• Elementy korupcji

• Odwołanie do powinności

• Ekspertyzy negatywne (jeśli tego nie zrobisz, będzie źle) i pozytywne

Argumenty - jądro perswazji:

• Toposy (argument czasu - to wyjątkowa chwila, zawsze tak było; argument przestrzeni itp.)

• Skutek, przyczyna, wniosek

• Argument to uzasadnienie słuszności poglądu, decyzji

• Argument składa się z przesłanki i konkluzji

• Argumenty:

• że to użyteczne

• że to norma

• że ludzie to dobrze oceniają

• jeśli tego nie zrobisz, może ci się coś złego stać

Manipulacja - nie jest rozpoznawana; jeśli ją rozpoznamy, nie jest skuteczna, nie ma jej. Możemy ją rozumieć jako:

• interakcję między manipulującym a manipulowanym

• działanie manipulującego (ale niekoniecznie z powodzeniem)

Manipulacja polega na nakłanianiu do czegoś, gdy odbiorca nie może rozpoznać środków manipulacji.

WYKŁAD - 17.03.04

RETORYCZNY ASPEKT PŁCI - różnice między mówieniem kobiet i mężczyzn.

Robin Lakoff - amerykańska badaczka

Deborah Tannen - jej uczennica; jej książki zostały przetłumaczone na polski (np. „Ty nic nie rozumiesz”)

Lakoff: jeśli mężczyzna powie: „ta ściana jest lila róż”, to albo złośliwie naśladuje kobietę, albo jest dekoratorem wnętrz, albo homoseksualistą.

Różnice występują na 4 poziomach:

• leksyka

• słowotwórstwo

• składnia

• intonacja

Leksyka:

• kobiety rozróżniają subtelniejsze odcienie kolorów

• przymiotniki wartościujące (czarujące, słodkie, zachwycające - powie kobieta). Kobieta powie „słodki” o dziecku i o mężczyźnie. Przemiany obyczajowe: ciacho, ciasteczko - konsumpcyjne podejście do płci przeciwnej pojawia się też u kobiet. Mężczyźni kwalifikują kobiety często, czy jest miła, czy nie. Wspaniały, niesamowity, zgrabny - tak powie mężczyzna. „Śliczny” jest damski, „piękny” jest męski. „Cóż za prześliczny kapelusz” - tak może powiedzieć wykładowca uczelni, ale nie kierowca autobusu.

• Wykrzyknienia:

• kobiety: o Jezus, Maria, o Matko Boska

• mężczyźni: cholera! K...! Często młode dziewczyny przejmują męskie zachowania, ale nie odwrotnie.

Słowotwórstwo:

• -utki, -uśki, -uteńki - to żeńskie formanty

• kawka, kawusia - kobieta nadaje przedmiotowi ekspresywności, ożywia go; mężczyzna powie: kawa

• imiona zdrobniale - kobiety. Mężczyźni rzadziej, a nawet wcale (co jest istotnym problemem psychologicznym).

Składnia:

• kobiety używają licznych wskaźników w funkcji fatycznej, np. ...co?...prawda?...co nie? Odbierane są przez to jako takie, które nie mają własnego zdania, a chodzi o podtrzymanie więzi. Dla mężczyzn ważniejsza jest hierarchia, potrzebują oni reguł, hierarchii.

Intonacja:

• wzorce intonacyjne kobiet są bardziej zróżnicowane niż wzorce intonacyjne mężczyzn

• kobiety mają zwykle wysoką intonację

• najlepiej jest znaleźć się w średnim rejestrze

Generalnie:

• kobiety są sprawniejsze w mowie, częściej się kłócą, krytykują, mówią płynniej

• kobiety są romantyczne w słowach, metaforach itp. Mężczyźni przejawiają romantyczność w czynach, faktach.

• kobiety łatwiej wychwytują niuanse głosowe (kobieta łatwiej okłamuje mężczyznę niż odwrotnie)

• dziewczynki szybciej nabywają sprawność językową

• kobiety są wrażliwsze na kontakt społeczny i osobowy (lepiej zauważają przekazy niezwiązane z przekazem werbalnym)

WYKŁAD - 24.03.04

MANIPULACJA

Perswazja jest akceptowana, manipulacja nie. Manipulacja zachodzi wtedy, gdy odbiorca jest silnie uprzedmiotowiony, wie albo wydaje mu się, że jest ważny.

Zawsze jest tak, że można komuś zarzucić manipulację i zawsze można się przed nią obronić. W akcie bezpośrednim prawie zawsze można zarzucić manipulację.

Manipulacja pojawia się wtedy, gdy nadawca ma przewagę nad odbiorcą, gdy więcej wie.

Manipulacja ≠ kłamstwo

Manipulujemy przez niedookreślenie lub przez chęć bycia dokładnym itd.

Składniki manipulacji:

• przewaga nadawcy nad odbiorcą

• wykorzystywanie jej

• wykorzystywanie przez nadawcę swojej siły i słabości odbiorcy

• dezorientacja odbiorcy, kierowanie myśli gdzie indziej

• ukazywanie innych korzyści niż są rzeczywiście

• uprzedmiotowienie odbiorcy

Jeśli widzimy czyjąś korzyść w mówieniu o czymś, to, niezależnie od poziomu jego szczerości, zarzucamy mu manipulację.

Obrona przed zarzutem manipulacji:

• założenie, że nie będziemy manipulować - informujemy o tym („ja nie będę manipulował”)

• chaos i emocjonalizacja wypowiedzi, niejasność zamiarów sprawia wrażenie, że brak tu manipulacji (np. Wałęsa), może być to traktowane jako nadmiar zaangażowania emocjonalnego

• mówienie tak, jakby mi naprawdę nie zależało

• przywołanie możliwości manipulacji, której nie chce się użyć

Przykłady manipulacji:

• pomieszanie gatunków, łączenie komentarza z informacją

• pomieszanie ról, planów - coś zamiast czegoś

• wartościowanie udające opis - informacja aksjologiczna zastępująca faktyczną

• wartościowanie przy definiowaniu sytuacji (np. Polska jeszcze nigdy nie była tak bogata / biedna)

• kreowanie jako pokazywanie - zacieranie granic między rzeczywistością istniejącą a postulowaną

• presupozycja, implikatura („obecny król Francji jest łysy”)

• intencjonalne definicje - przypisywanie znaczenia pewnym rzeczom

• prawdziwy, nowy - określenia manipulacyjne

• redefinicja

• denominacja - nadanie innego znaczenia, w innym sensie (zakres zostawiam, ale zmieniam nacechowanie)

wypowiedzi niepredykatywne (np. „młodzież z partią” - czy ja coś powiedziałem?)

użycie ironii

eufemizm

amplifikacja - uwyraźnienie (np. nazwanie aborcji morderstwem)

zjednywanie, ingracjacje - wszystko to może być interpretowane jako manipulacja

świadomy wybór stylu

Jak być wiarygodnym:

• mówienie o dodatkowych rzeczach, niezwiązanych z głównym tokiem wywodu

• dobór sądów, które niekoniecznie mają związek z tym, co mówimy: negatywnych - np. „wszyscy nas okradają” lub pozytywnych - które dobrze nas nastawiają do mówcy

• 4 definicje rzeczywistości - każda z nich może uwiarygadniać:

• dobrze jest

• źle jest

• wiemy, jak jest

• nie mam zielonego pojęcia, jak jest

• używanie konkretów, liczb, nazw

• terminy naukowe, wyniki badań

• metafory - wyznaczają analogie

WYKŁAD - 31.03.04

Erystyka - mówienie w dialogu.

Dialektyka - dochodzenie do prawdy dzięki ścieraniu się przeciwieństw (a nie przez ścieranie się). Kiedyś dialektyka polegała na zadawaniu takich pytań, by odpowiedzi na nie były sprzeczne z poglądami odpowiadającego (w ten sposób pokonywano przeciwnika). Ważniejsze było pokonanie przeciwnika, wykazanie fałszywości jego poglądów niż wykazanie prawdy. Żarty językowe, paralogizmy (na pozór wydają się prawdą) to częste środki stosowane kiedyś w dialektyce.

Paradoks Achillesa - Achilles nigdy nie prześcignie żółwia; jeśli A. i żółw zaczną w tej samej chwili biec w tym samym kierunku, przy czym A. będzie się na początku znajdował w pewnej odległości za żółwiem, to - aby przegonić żółwia - A. będzie musiał najpierw dobiec do miejsca, w którym w chwili startu znajdował się żółw - ale w tym czasie żółw przesunie się o pewną odległość do przodu i sytuacja się powtórzy: A., chcąc przegonić żółwia, będzie musiał dobiec do miejsca, w którym znalazł się żółw - ale w tym czasie żółw znowu przesunie się do przodu itd. itd.

Paradoks prawdy - najbardziej znany; Kreteńczyk mówi właśnie, że kłamie - i nie wiesz, czy mówi teraz prawdę, czy kłamie

Paradoks momentu śmierci - człowiek nie może, wbrew pozorom, umrzeć, gdyby bowiem umarł, to musiałby nastąpić moment jego śmierci, a w tym właśnie momencie - jak w każdym - musiałby być albo żywy, albo nieżywy. Gdyby człowiek w momencie śmierci był żywy, to nie byłby to moment śmierci, lecz moment należący do życia -umierający jeszcze by żył; gdyby zaś nie był żywy w momencie śmierci, znaczyłoby to, że umarł już wcześniej - już by nie żył, zatem także nie byłby to moment śmierci.

Te zabawy miały wykazać, że albo język się nie nadaje, albo że można z nim zrobić prawie wszystko.

Błędy logiczne w wypowiedzi:

• błąd niespójności składniowej - użycie w wypowiedzi członów nie powiązanych ze sobą poprawnymi związkami gramatycznymi, np. Europejczycy, jeśli rozmawiam z Niemcem, Francuzem czy Włochem, mogę odwołać się do wspólnych tradycji, symboli, wartości.

• Błąd istotnej wieloznaczności - gdy ani wiedza odbiorcy, ani kontekst nie pozwalają na jednoznaczne ustalenie, które z możliwych znaczeń należy wiązać z danym wyrażeniem, np. Dowiedzieliśmy się z pewnych źródeł, że planowane jest wprowadzenie na rynek nowego modelu fiata. (nie wiadomo, czy „pewne źródła” to „źródła godne zaufania”, czy „jakieś, niektóre źródła”)

• Niedopuszczalne zestawienie słów - błąd pojawiający się w wypowiedzi, w której sensy poszczególnych składników (słów, zwrotów) przeciwstawiają się sobie wzajemnie: użytych określeń nie można ze sobą pogodzić nie popadając w sprzeczność, np. Zaborcy podzielili Polskę na trzy nierówne połowy. Albo: Alkoholu nadużywał umiarkowanie.

• Niedopowiedzenie - wyrażenie, w którym pominięto jakiś składnik bądź składniki, na skutek czego jego zawartość informacyjna jest niższa od zamierzonej, bądź jest ono w swoim kontekście wieloznaczne lub niemożliwe do zrozumienia, często np. w reklamach: Proszek do prania G jest lepszy od innych proszków. (od wszystkich innych? Od większości? Od niektórych?) Nasze usługi są tańsze.(od czego?)

• Aliowokacja - wypowiedź, która głosi co innego niż chciał powiedzieć jej autor, np. Alkohol sprzedajemy od osiemnastu lat (ten napis informuje, od jak dawna w sklepie sprzedaje się alkohol, a nie o tym, komu się go sprzedaje). Przed stadionem już na wiele godzin przed meczem zbierały się grupy sensatów. (sensat to człowiek nadmiernie poważny, a nie żądny sensacji)

• Błąd niejasności - popełniany jest wtedy, gdy cała wypowiedź lub jej fragment nie mają uchwytnego sensu, bądź sens ten jest rozmyty, np. Mentalność kształtowana przez telewizję jest wyrugowana z myślenia linearnego, jest chaotyczna, nie kieruje się rygorami logicznymi. (co to znaczy „wyrugowana z myślenia linearnego”?)

• Błędy w definiowaniu (ignotum per ignotum, definicja niejasna, definicja wieloznaczna, idem per idem - „masło maślane”, błędy zakresowe - definicja za szeroka, za wąska, sprzeczna, bład krzyżowania się definiendum z definiensem)

Kontradykcje - np. bezdzietny ojciec

Oksymoron - jeden z tropów; wyrażenie złożone ze słów o znaczeniach w jakimś sensie przeciwstawnych - najczęściej rzeczownika i wyrazu go określającego, np. żywy trup, prawdziwe kłamstwo.

Metateksty tego typu: on próbował..., udowodnię zaraz... są instrukcjami dla słuchaczy.

Ciężar dowodzenia - onus probandi

Racja (ratio) - dziś także jest rozumiana jako coś pozytywnego. Ale: przyznawać, że chodzi mi o rację, to jest to coś egoistycznego. Lepiej mówić, że chodzi nam o prawdę.

Agrument ostensywny - np. pokazanie w ręku, że ma się program.

Uczestnicy dyskusji powinni mieć swobodny dostęp do głosu - ale np. zdarza się często: proszę mi nie przerywać!

Nie wolno zarzucać komuś wychodzenia z przesłanek, do których on się nie przyznał, np. a więc wychodzi pan z założenia...

Nie wolno dowolnie i fałszywie ustalać przesłanki jako wspólne.

Nieudana obrona prowadzi do odrzucenia poglądu.

Nie wolno stosować niejasnych sformułowań.

W dyskusji rzeczowej chodzi o dojście do prawdy, ale przede wszystkim o przekonanie do swoich racji, a może nawet o pokonanie, ośmieszenie.

Trzeba ustalić język, myślenie.

Erystyka - sztuka prowadzenia sporu (Eris była boginią sporu)

Erystyka była gorszą siostrą dialektyki, bo uznawała zarówno postępowanie z regułami, jak i bez reguł. W erystyce manipulacja była narzędziem walki.

Chwyty:

• Kiedy zabierać głos? Kto zabiera głos jako pierwszy, definiuje sytuację.

• Czy przerywać, czy nie? Przerywając, możemy kogoś zdeprymować.

• Ciężar dowodzenia spoczywa na kimś, kto chce coś zmienić.

Presumpcja niewinności - to winy trzeba dowieść, nie niewinności.

• Ustalenie przedmiotu

Najsłabsze sądy mają charakter modalny (niezbyt skrystalizowane).

• Trzeba rozpoznać przeciwnika

Colepsis - odparcie zarzutu, zanim się on pojawi (zaraz mi pan zarzuci to i to)

• Napieranie i eskalacja - tzw. „zdarta płyta”

• Komplikowanie, robienie dygresji, wykazywanie niewiedzy w zupełnie innym zakresie

• Zabiegać o publiczność, komplementować, żartować

• Generalizować

• Stosować analogie

• Dobrze jest stawiać antytezy (tak czy nie?)

• Ciągnąć dalej niekonsekwencje

• „przecież” jako obrona przed „zatem twierdzi pan...”

• czepianie się, co wywołuje gniew, rozdrażnienie

• późno formułować wnioski

• zdanie: „to jeszcze niczego nie dowodzi” jest bardzo dobrym chwytem

• nie zgadzać się albo zgadzać się warunkowo

• psychoanalitycznie, stawiać diagnozy

• szukać sprzeczności

Jak się bronić:

• nie udowadniać rzeczy oczywistych

• strzec się argumentów obosiecznych

• odrzucać dowody niepewne, bo osłabiają dowody pewne

• najmocniejsze argumenty na końcu? Wg Bralczyka na początku

• należy rozróżniać rodzaje argumentów:

• niezbędne

• korzystne

• niebezpieczne

• te, których nie da się uniknąć, należy bagatelizować

• miej słuchaczy

• nie zachwycaj się sobą

• nie bądź protekcjonalny (kiedy nie trzeba - wg Bralczyka)

• nie obrażaj się na przeciwnika i na publiczność

• nie triumfuj

Gdy przegrywamy:

• pytamy po jakimś sądzie: a dlaczego? I co z tego? I co dalej? Co jeszcze? No dobrze, i co?

• „no tak, ale właściwie ...to nie”

• zachowania meta: „no wie pan, tak nie będziemy rozmawiać”, „na tym poziomie nie będziemy rozmawiać”

• niewiedza nie dyskwalifikuje tak jak głupota

• „żartowałem”, „chciałem sprawdzić”

• można milczeć, zmienić temat

• „szkoda czasu na takie tematy”

• „to ważne, że mogliśmy rozmawiać” (szukamy porozumienia)

WYKŁAD - 07.04.04

Wartości w retoryce są nieostre, miękkie. Trzeba rozpoznać, jakie wartości ma audytorium. Trzeba zrekonstruować albo stworzyć zespół wartości dla audytorium.

Istnieje zespół wartości, które niewątpliwie są wartościami zawsze. Wśród nich są wartości meta.

Wartości meta - warunkują wartość innych przywoływanych wartości (np. wiedza, wiara, dobra wola, rzetelność, skuteczność, profesjonalizm, pragmatyzm, utylitaryzm, konsekwencja, spójność, atrakcyjność - często one się autotelizują).

Wartości czyste (neutralne):

+ -

dobro zło

pozytywny negatywny

Dobro: własne, powszechne, najwyższe, wspólne - niedefiniowalne?

Zło: mniejsze zło, zło konieczne

Inna podstawowa opozycja: ważne - nieważne

Określenia stosowane w PRL: główny, zasadniczy, podstawowy, fundamentalny, centralny, nadrzędny, węzłowy, kluczowy, naczelny

Dziś: kultowy, hiper, mega

Hipoteza wg Bralczyka: kiedyś ważniejsza była przyczyna, dziś liczy się skutek, efekt

Opozycja: powszechny - wyjątkowy

Powszechny- kiedyś bardziej pozytywny, dziś wartość ta zostaje zachowana, ale oprócz niej coraz częściej uznajemy za pozytywne i ważne: wyjątkowość, rankingowanie (nr 1), większość, generalny, totalny, absolutny, kompleksowy

Opozycja: nasze (dobre) - nie nasze (złe)

Kiedyś w tej kategorii

mówiło się „my”, dziś

raczej „ja”, a więc „mój”

zamiast „nasz”

Kategoria wspólnoty, współpracy pojawia się nadal, ale rzadziej.

Dziś częściej: tożsamość.

Dziś: partner, ale w interesach albo życiowy (kiedyś tak się nie mówiło)

Kiedyś: spójność, konieczność (brak alternatywy)

Dziś pojawiają się kategoria funkcjonalności.

Różnica między „udanym” a „skutecznym” - zabawa udana, wyprawa skuteczna - to, co jest skuteczne, jest zawsze udane, ale nie odwrotnie.

Ilość - lepiej więcej dla wielu

Jakość - to, co trudniejsze do zdobycia, jest lepsze

Kolejność - najpierw przyczyna, potem skutek

Naoczność - lepsze to, co dostrzegane

Punkt wyjścia - to, co jest wcześniej przez odbiorcę uznane, my też musimy uznać

Wartości konkretne są zrelatywizowane: bierność, lojalność (cedowanie na kogoś systemu wartości - solidarność z kimś, lojalność wobec kogoś itp.)

Wartości abstrakcyjne - miłość bliźniego, prawdomówność

Dziś rzadziej pojawiają się takie wartości, jak: cnota, wielkoduszność, miłosierdzie, rozsądek, pycha, skromność, praca, mądrość, honor, męstwo.

Znikają wartości: lud, postęp

Dziś: konkretyzacja pracy - zdobyć pracę, mieć pracę itp.

Zamiast „twórczości” - „kreatywność”.

Dziś: szalony, czadowy, obłędny

Dziś: konkretyzacja odpowiedzialności (odpowiedzialny za co? Przed kim?), godności (godne życie, zarobki)

Opozycja: racjonalne - emocjonalne (tu można odwracać znaki +, -)

Świadomość - brak świadomości

Realne (uzasadnione) - nierealne

Zdrowe - chore

Czyste - brudne

Jasne, proste - zagmatwane

Otwarci - zamknięci

Niezależni - uwikłani

Arbitralność przypisywania tych pojęć - na tym polega retoryka

Emfaza - podwójne zaprzeczenie

Prawdziwy - im bardziej się zarzekamy, że coś jest prawdziwe, tym bardziej się nam nie wierzy

Prawda jako wartość: czy jest bezwzględna?

Bywa traktowana jako byt czy zjawisko. Także jako zasada, pewna norma, wartość. Także jako alegoria, trop retoryczny. Język wskazuje na nasz aktywny stosunek do prawdy: dochodzimy do niej, szukamy jej. A więc jest poza nami. Nie możemy o niej stanowić - jest obiektywna, autonomiczna. Naga prawda, straszna, twarda - jej określenia wskazują także na jej aktywność - boimy się jej często.

WYKŁAD - 21.04.04

Prawda - to wg niektórych sąd, którego nie można obalić

Prawdziwość to adekwatność tego, co myślimy, do tej rzeczy (o której myślimy).

Koncepcje utylitarystyczne mówią, że prawdziwa jest wiedza umożliwiająca działanie.

Prawda funkcjonuje jako trop, topos i ma związek z symbolicznym działaniem człowieka.

Z prawdą mamy do czynienia tylko w przypadku sądów (asercji), w pewnym stopniu także przy wyrażaniu emocji.

Przy ocenach nie mamy do czynienia z prawdą.

Prawda jest absolutyzowana, przywoływana jako wartość, najwyższa w triadzie: prawda - dobro - piękno. Prawda jest absolutna, wielka i cenna. Prawda zawsze zwycięży, prawda pozostanie (zwycięska i trwała). Czas pokaże prawdę, historia pokaże prawdę (weryfikacja przez dzianie się, przez historię). Prawda nas wyzwoli (duchowo).

Alegoria prawdy: bardzo piękna naga kobieta wpatrująca się w słońce, ma palmę oliwną i otwartą księgę (tylko nie wiem, co w której ręce:)), pod nogą ma kulę ziemską.

Półprawdy - gorsze od kłamstwa

Święta prawda

Powiem prawdę

Taka jest prawda

Będę mówił prawdę, całą prawdę i tylko prawdę

To prawda, ale...

Prawda wyszła na jaw

Nareszcie poznaliśmy prawdę

Prawdę powiedziawszy; prawdę mówiąc - unieważnia to, co powiedzieliśmy wcześniej

Kłamstwo - daje nam możliwość niewpadnięcia w szpony języka, zawsze możemy powiedzieć coś na odwrót

Kłamstwo ma wiele wspólnego z negacją (pozwala na przypisanie fałszywości jakiemuś sądowi) i ironią.

Kłam - etymologicznie: żart, żartobliwe oszustwo, raczej żart, a nie fałszerstwo, czasami też: błąd

Stawiać w kłam, zadawać kłam - wytykać to komuś

Później: kłamać to był eufemizm wobec łgarstwa

Łgać - odchylenie, krzywizna

Niektórzy badacze twierdzą, że ok. 65 % naszych słów to kłamstwa.

Kłamanie raczej przypisujemy innym niż sobie.

I kłamstwo, i prawda nie są symetryczne. Antonimem kłamstwa jest mówienie prawdy.

Zasada jakości Grice'a

Kto może kłamać: poeci - stosują metaforę - zalegalizowane kłamstwo

Granica między kłamstwem a manipulacją jest nieustalona.

Używanie implikatur

Mataczenie

Ludzie dobrze wychowani kłamią na biało: nie, nie, to mi nie przeszkadza... (a przeszkadza)

Sfera kłamstwa akceptowalnego: blef, blaga

W polskiej tradycji byli „koloryści”.

Nie wybaczamy hochsztaplerom, ale blagierom tak. Akceptujemy też bzdury, nonsensy.

Prawnicy mówią: „poświadczyć nieprawdę” - to ma charakter aktu sformalizowanego.

Aby było kłamstwo, musi być tego świadomość, intencja. Jeśli nie jesteśmy świadomi fałszywości, raczej nie uważamy tego za kłamstwo. Kłamstwo jest wtedy, gdy świadomie wprowadzamy w błąd.

Kłamstwo wymaga od nas pewnego intelektualnego zaangażowania.

Kłamstwo w pewien sposób stwarza. Gdy np. negujemy istnienie Boga, negujemy istnienie Kogoś, kto w jakiś sposób istnieje.

Kłamstwo jest illocutio, oszustwo jest perlocutio - musi się udać.

Nawet w gestach można oszukiwać, np. kłaniać się grzecznie komuś, kogo nie szanujemy.

Kłamstwo to zaprzeczenie uczciwości.

Kłamstwo jest komunikacyjne - kłamiemy wobec kogoś.

Możemy oszukiwać samych siebie, np. „ja nie dam się okłamać”.

• Kłamca rzetelny - wie, że kłamie

• Samooszust - człowiek zakłamany

• Człowiek retoryczny - wszystko jest relacyjne, na niby

Strategie:

• Kłamstwo czynne

• Kłamstwo bierne - przemilczenie, zatajenie, ukrycie - czy to jest kłamstwo? Chyba nie...

Kłamstwo jest potępiane:

Bezczelne kłamstwo

Kłamie jak najęty, jak z nut, aż się kurzy, w żywe oczy

Łże jak pies

Podłe kłamstwo - bo łatwe, prymitywne, już czasami lepsze jest morderstwo

Kłamstwo ma krótkie nogi - na dłuższą metę jest nieskuteczne

Jak rozpoznać kłamstwo:

• Rozszerzanie się źrenic

• Temperatura

• Niespójność segmentów twarzy

• Gesty - adaptatory (drapanie się itd.)

• Mówimy krótko

• Podwyższa się ton głosu

WYKŁAD - 05.05.04

GRAMATYKA

Informacja zgramtykalizowana - nie można jej nie wprowadzić, nie da się jej zmienić

Gramatyczne jest to, co ma gramatyczne wykładniki.

Można za każdym razem użyć innej części mowy, by inaczej ująć jakieś zjawisko, np. suchość, suchy, sucho itd.

Nominacja zamiast zdania:

Pożar domu w Seulu. => Zapalił się dom w Seulu.

Można powiedzieć, że ktoś jest śmiały albo że ktoś jest śmiałkiem.

W różnych językach mamy najczęściej opozycję części mowy: rzeczowniki - czasowniki i przysłówki, przymiotniki itd.

Różnice: liczba, rodzaj

W niektórych językach nie ma kategorii określoności, np. w polskim - ten dom, jakiś dom...

W niektórych językach grzeczność jest kategorią (chiński, japoński).

Kategorie w Polsce: rodzaj, przypadek, liczba, stopień (wg Bralczyka), osoba, czas, tryb, aspekt

Zaimki i przyimki

W retoryce wtórne (sekundarne) jest użycie kategorii. Można np. powiedzieć: Wczoraj siedzę sobie w domu. ( a ten nagle przyszedł...)

Kategorie nominalne:

• Rodzaj - są języki dwurodzajowe i wielorodzajowe

W Polsce opozycja: męskoosobowy - niemęskoosobowy ma charakter retoryczny, np. ten oferma - ta oferma (to gorzej brzmi), katy - kaci (rodzaj rozpoznajemy przez przymiotnik, czasownik)

• Przypadek - wyraża relację między słowami w zdaniu

Rodzaj i przypadek to nie są kategorie prawdziwie retoryczne.

Eliptyczne: z drogi! Na koń! Z Bogiem! - dzięki wyrzuceniu czasownika zyskuje na retoryczności

Kategorie retoryczne:

• Liczba:

• kiedyś był dualizm - dziś go nie ma

• częściej pozytywna jest liczba pojedyncza: manewr - manewry, siła - siły, zamiar - zamiary (niecne), instynkt - instynkty (niskie). Gdy używamy liczby mnogiej zamiast pojedynczej, następuje dezawuacja, deprecjacja. Jeden jedyny, on i tylko on - to coś wyjątkowego, niepowtarzalnego.

• Stopień (przymiotnika i przysłówka) - wynika z porównania, które jest par exellence retoryczne:

• stopień równy jest często bardziej nacechowany niż wyższy (np. mówimy, że ktoś jest najwyższy - jest tylko wyższy od wielu wysokich, a jeśli ktoś jest wysoki - podkreślamy jego cechę wysokości). Np. on był wielki - nie większy. Określenie, że coś jest ważne, dobre, daje nam wrażenie prawdziwości.

• Stopień wyższy też ma swoją nośność retoryczną, porównanie: że coś jest lepsze

• Stopień najwyższy: najukochańszy, najpierwszy - określenia te nie wnoszą żadnej nowej treści (także: najdoskonalszy - to tylko doskonały). Superlatywy - np. najdoskonalsze pranie, absolutywy - absolutny.

• Więcej retoryczności jest w czasowniku:

• mogą być czasowniki nieczasownikowe, np. imiesłowy - niewskazane w mowie. Ryzykowny jest imiesłów przysłówkowy, jeszcze gorszy na -szy. Czynne - np. interesujące, fascynujące, bulwersujące, ekscytujące - to coś coś z nami robi; bierne - stworzone, zrobione

• się - może oddalać sprawstwo, np. chce mi się jeść (zamiast: chcę jeść)

• sobie - podśpiewywać sobie, sobie pogadam, idę sobie (a komu jeszcze może on iść?)

• czasowniki przechodnie i nieprzechodnie - nie ma tu retoryczności

• aspekt: dokonane i niedokonane

• implikatura - czyni konwencjonalnie uprawnione przekonanie, np. czytałem tą książkę - czyli przeczytałem

Kategorie deiktyczne: czas i osoba:

• „ja” w polszczyźnie jest niekonieczne, służy podkreśleniu

• „moje”

• „my” ekskluzywne, inkluzywne - często uprawnione, czasem uzurpacyjne

• „nasz” - wywołuje wrażenie przynależności, identyfikacji

• my, ja, ty, wy - mają funkcje ekspresywne

• ty jako ja - przykład transpozycji wskaźnika roli

• czas - opozycja: dawniej - teraz - potem (czyli: złe - takie sobie - dobre)

Tryb - wyraża stosunek do prawdziwości, realności. Kategoria gramatyczna czy semantyczna?

Tryb przypuszczający wcale nie przypuszcza. Przypuszczamy w trybie oznajmującym używając np. być może.

Tryb rozkazujący wyraża prośbę, życzenie itd.

Bralczyk wymyślił np. tryb imaginatywny - rzucić by to wszystko w diabły, pojechać by do Wenecji (nierealne życzenia)

Negacja, pytanie

1

---