ZAJĘCIA V - KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ

1. Powstanie i zadania Komisji

• Głęboki wstrząs wywołany w całym narodzie przez pierwszy rozbiór Polski wzmógł głównie wśród postępowych magnatów, zbliżonych do Stanisława Augusta Poniatowskiego, dążenie do reformy. Wzmogło się przekonanie, że dla zabezpieczenia bytu politycznego kraju konieczne jest podniesienie nie tylko siły zbrojnej, ale także potencjału ekonomicznego, skonsolidowanie rozdartego konfliktami społeczeństwa oraz modernizacja życia publicznego. Dla poprawienia stanu ekonomicznego kraju zwolennicy reform starali się wprowadzić do polskiej produkcji szereg metod i organizacji pracy świata kapitalistycznego. Chodziło jednak tylko o takie metody, które można było pogodzić z panującym w Polsce feudalizmem.

• Fizjokratyzm twierdził, że podstawą bogactwa narodowego nie jest wcale przemysł ani handel, lecz przede wszystkim uprawa roli. Podniesienie na wyższy poziom produkcji rolnej uważali fizjokraci za jeden z najważniejszych obowiązków całego społeczeństwa. Cel ten chcieli osiągnąć przez rozwój wiedzy. Oświecony chłop, ich zdaniem, poprawi szybko własną sytuację materialną, wydobędzie się z przesądów i nałogów. Dlatego w każdej wsi należy zakładać szkółki ludowe i uczyć w nich oprócz pisania i czytania użytecznej wiedzy zawodowej. Pod wpływem haseł fizjokratyzmu zwolennicy reform w Polsce uważali wychowanie młodzieży za główne narzędzie walki o reformy. Domagali się objęcia nadzoru nad całym wychowaniem przez państwo.

• Realizację wysuwanych projektów reform ułatwiło i przyspieszyło breve papieża Klemensa XIV z 1773 r., znoszące zakon jezuitów. Na wiadomość o decyzji papieża Stanisław August Poniatowski w dniu 14 października 1773 powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej. Była to pierwsza w Europie państwowa, świecka władza szkolna, powoływana przez parlament i przed nim odpowiedzialna, działająca zaś pod patronem panującego. Miała pewną niezależność prawno - administracyjną, a od 1776 również materialną.

• Do przejęcia majątków pojezuickich, jako podstawy materialnej przyszłych szkół państwowych, powołano organy wykonawcze w postaci Komisji Rozdawniczej i Sądowniczej. W skład KEN weszło z inicjatywy króla ośmiu członków: dwóch dostojników duchownych, a mianowicie biskup wileński - Ignacy Massalski, który został pierwszym jej prezesem, i biskup płocki - Michał Poniatowski, oraz sześciu świeckich, wśród nich dwóch senatorów: Joachim Chreptowicz, podkanclerzy litewski, i książę August Sułkowski, wojewoda gnieźnieński. Stan rycerski reprezentowali: Ignacy Potocki, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego; Adam Kazimierz Czartoryski, generał ziem podolskich; Andrzej Zamoyski, były kanclerz koronny, oraz Antoni Poniński, starosta kopanicki. Sejm powołał pierwszych komisarzy na okres do 1780 z możliwością przedłużenia ich mandatów ba dalsze sześciolecie.

• Członkowie Komisji - byli wykształceni w kulturze zachodniej i powiązani z nią licznymi więzami; stanowili kwiat ówczesnej polskiej inteligencji:

- biskup wileński Ignacy Massalski, entuzjasta idei fizjokratyzmu, był jej gorącym propagatorem w Polsce. Przyczynił się w dużej mierze do powstania KEN. Niestety, gorliwość o los powszechnej oświaty nie szła w parze z jego postawą moralno - patriotyczną i umiejętnością liczenia się z groszem edukacyjnym, co wywołało konflikt z Komisją i pozbawienie go prezesury;

- biskup płocki Michał Poniatowski (młodszy brat króla; od 1784 prymas Polski) był również zwolennikiem fizjokratów i gorąco popierał ideę edukacyjną oraz uprzemysłowienie kraju. W pracy oświatowej kierował się głównie interesami rodu Poniatowskich oraz troską o zwiększenie popularności Stanisława Augusta. W latach późniejszych był zdecydowanym przeciwnikiem sejmu czteroletniego i jego reform;

- Andrzej Zamoyski, były kanclerz koronny, który złożył pieczęć koronną na znak protestu przeciwko samowoli w Polsce obcych mocarstw. Był on twórcą nowego kodeksu praw, który, niestety, został odrzucony na sejmie przez zacofaną szlachtę, lękającą się o swoje przywileje stanowe. Jako gorący zwolennik oświaty ludu i poprawy jego doli zabierał głos na tematy społeczno - polityczne w kilku broszurach;

- Joachim Chreptowicz, senator litewski, twórca wspaniałej biblioteki w Szczorsach. Współpracownik Zamoyskiego w przygotowaniu kodeksu, ceniony wysoko za wiedzę ekonomiczną przez fizjokratę francuskiego Mirabeau, był zwolennikiem idei szkolnictwa państwowego oraz autorem wielu rozpraw w duchu fizjokratyzmu, którego założenia ideowe realizował w swoich dobrach;

- książę Adam Kazimierz Czartoryski, doświadczony w zakresie zagadnień pedagogicznych jako komendant Szkoły Rycerskiej, znany mecenas kultury o ambicjach naukowych, pisarskich. W KEN interesował się specjalnie Towarzystwem do Ksiąg Elementarnych oraz sprawą wychowania kobiet, której poświęcił swoje Listy o edukacji. Ponadto opracował do użytku młodzieży szkolnej Obowiązki studenckie, rodzaj katechizmu moralnego, będącego parafrazą katechizmu rycerskiego wydanego wcześniej dla Korpusu Kadetów;

- Ignacy Potocki, wychowanek Konarskiego, obdarzony rzadko spotykaną intuicją pedagogiczną, która mu zjednała żartobliwą nazwę „bakałarz srogi”. On jeden z komisarzy przeszedł systematycznie publiczny kurs nauki szkolnej, dzięki czemu oraz dużej znajomości literatury pedagogicznej polskiej i obcej stał się jednym z głównych organizatorów prac Komisji;

- do najmniej zasłużonych członków należeli: Antoni Poniński, który szybko zniknął z jej horyzontów, oraz August Sułkowski, magnat wielkopolski, ulegający wpływom cudzoziemskim. Ten mało praktyczny i skłonny do snobizmu fantasta zasypywał Komisję licznymi projektami, między innymi planem stworzenia zakładu kształcenia córek i synów szlacheckich w Rydzynie oraz rzemieślniczej szkoły kunsztów. Duży cień na jego działalność oświatową rzuciła chciwość i karygodna lekkomyślność wobec spraw finansowych Komisji Edukacji.

- w ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu; ogółem w okresie od 1773 do 1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy. Do najwybitniejszych należeli: F. Bieliński (starosta czerski), F. Oraczewski (rektor Akademii Krakowskiej), J. U. Niemcewicz, A. Gawroński (matematyk), D. Piechowski (profesor wymowy), H. Stoynowski (profesor prawa).

- przepisy Komisji określały czas i miejsce posiedzeń, tok urzędowania oraz aparat administracyjny. Posiedzenia zwyczajne miały odbywać się w zamku królewskim trzy razy w tygodniu. Wysoki protektorat Stanisława Augusta nie był tylko formalnością - odbywały się cotygodniowe sprawozdania z zebrań przedstawiane królowi, uczestniczył w zebraniach komisarzy itp.

- pierwszym aktem publicznoprawnym Komisji Edukacji był Uniwersał z 24 października 1773 pióra Grzegorza Piramowicza, który poinformował społeczeństwo o składzie i zadaniach komisji, wezwał rektorów i nauczycieli do przedstawienia myśli „względem poprawy nauk” i „obywatelskiej edukacji” młodzieży w kraju.

- od samego początku działalności Komisja stanęła wobec niełatwego zadania utworzenia jednolitego systemu nauczania w duchu nowych potrzeb - bez wzorów w innych krajach i przy ogromnych trudnościach wewnętrznych

- wśród czytanych i dyskutowanych na sesjach projektów można wyróżnić, ze względu na rzeczowość, głębokość ujęcia i zrozumienie zadań szkoły następujące prace:

1. Franciszek Bieliński, Sposób edukacji w piętnastu listach opisany, postulat wychowania powszechnego i jednakowego w całym kraju; znaczne rozszerzenie programu nauk (unowocześnienie go), zestawione z utylitaryzmem, prowadzony w języku ojczystym; projekty szkół dla rolników, kobiet, duchownych, a nawet pomysł powołania stowarzyszenia uczonych dla przygotowania podręczników;

2. Adolf Kamieński, Edukacja obywatelska, konieczność zakładania szkół dla rzemieślników i kupców, zarówno dla wygody obywateli, jak i dla dostarczenia zarobków głodującej ludności;

3. Antoni Popławski, O rozporządzeniu wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej, trzy rodzaje edukacji: fizyczna, edukacja rozumu i edukacja moralna. Wychowanie moralne jest najważniejsze ze wszystkich; konieczność zharmonizowania procesu wychowania z atmosferą społeczną i polityczną kraju; określa wychowawcze zadania domu i daje nowatorski projekt napisania „książki początkowej dla rodziców”; postulaty z zakresu higieny psychicznej; rola wakacji w rozwoju młodzieży; kształcenie profesorów i honorowanie ich pracy; podniesienie godności stanu nauczycielskiego warunkuje wyniki edukacji

4. Ignacy Potocki, Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej, konieczność zabezpieczenia szkolnictwu podstaw materialnych; Zdanie o szkołach i naukach, zarys programu, przedmiotów nauczania, silne znaczenie podręczników, trzystopniowa organizacja szkolnictwa: szkoły pierwiastkowe (parafialne), wojewódzkie i główne, projekt reformy uniwersytetów;

5. Adam Czartoryski, Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji, zagadnienia oświaty ludu, wskazania zdrowotne, budownictwo chat wiejskich, studzien, pielęgnacja dzieci; obowiązki oświatowe składa na barki plebana oraz bakałarzy, których chce umieścić w każdej wsi; nałożenie na rodziców obowiązku posyłania dzieci do szkoły; projekt zakładania szkół rzemieślniczych w większych miastach

2. Zarys działalności Komisji Edukacji Narodowej

• Chcąc dać obraz pracy i osiągnięć KEN w ciągu dwudziestu lat jej trwania (1773 - 1794), trzeba uwzględnić różnorodność czynników, które przyspieszały lub opóźniały jej pracę. Okres ten, stojący w obliczu startu idei rewolucyjnej i jej rozkwitu, jeżeli chodzi o zagranicę, wewnątrz kraju nabrzmiały dynamiką wielkich wydarzeń politycznych i prób naprawy Rzeczypospolitej we wszystkich niemal dziedzinach życia, a zakończony Targowicą i ostatnim rozbiorem. Należy podzielić więc działalność Komisji na pewne etapy:

• Pierwszy okres, siedmioletni (1773 - 1780) zamknięty granicą upadku kodeksu A. Zamoyskiego, wypełnia praca Komisji około zbudowania zrębu nowego systemu szkolnictwa i zapewnienia mu dostatecznych podstaw materialnych. Zakończony w sejmie 1780 zwycięstwem reakcji, odrzucającej próby reform. Po trzech latach, przy poparciu króla, wywalczyła sobie Komisja na sejmie 1776 prawo zarządzania funduszem pojezuickim. Głównym kasjerem Komisji został Karol Lelewel. Po uzyskaniu prawa zarządzania funduszami Komisja stała się instytucją autonomiczną i samowystarczalną, co zapewniło jej swobodę poczynań. Komisja dokonała nowej organizacji szkolnictwa. Przyjęto zasadę trójstopniowości, opartą o podział stanowy, tworząc szkoły parafialne (przeznaczone dla dzieci rolników i rzemieślników) oraz powiatowe i wojewódzkie; ostatnie ogniwo miały stanowić akademie. Szkoły powiatowe i wojewódzkie stanowiły szkoły większe i miały kształcić młodzież szlachecką

- w latach 1774 - 1776 ukazuje się szereg przepisów regulujących tok nauczania i życia szkół. Są to: Przepis dla szkół parafialnych; Przepis na szkoły wojewódzkie; Porządek i układ nauk w szkołach wojewódzkich; Układ nauk w szkołach powiatowych; Przepisy dla rektorów, prefektów i dyrektorów; Przepisy dla nauczycieli względem raportów, które mają dawać prześwietnej KEN o naukach swoich klas; Przepisy pensjomistrzom i mistrzyniom dane.

- program nauczania, rozszerzony do siedmiu klas, obejmował: obok nauki chrześcijańskiej moralność i prawo, historię z geografią, łacinę z językiem polskim, retorykę i poetykę, szereg nowych przedmiotów - historia naturalna z botaniką i zoologią, fizyka, historia kunsztów i rzemiosł, matematyka i logika, higiena, wiadomości o rolnictwie, ogrodnictwie, języki obce (francuski i niemiecki). Program był więc wyraźnie unowocześniony, nie był jednak niegdzie w pełni realizowany i nie uzyskał aprobaty całej szlachty. Podjęta w 1774 roku wizytacja wykazała niedostateczny poziom nauczania, brak podręczników, niechęć profesorów do nowego systemu i wręcz podkopywanie powagi Komisji wśród społeczeństwa i młodzieży.

- w celu zaopatrzenia szkół w niezbędne podręczniki powołano 10 lutego 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Głównym jego zadaniem było przygotowanie książek elementarnych dla szkół o stopniu średnim i niższym.

- wielkim osiągnięciem Komisji było podjęcie reformy Akademii Krakowskiej w 1777 r. Krok ten zadecydował o dalszym rozwoju szkolnictwa, przygotował nowe kadry i umocnił rolę komisji w społeczeństwie.

- bilans pierwszego okresu działalności KEN wyraził się przede wszystkim w zasadniczej zmianie kierunku wychowania całego narodu, które po raz pierwszy oddano w ręce magistratury świeckiej, w ustaleniu sieci szkół oraz nowego programu nauczania, nadto wydaniu kilku podręczników przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Ważnym osiągnięciem było zainteresowanie się organizacją i programami szkół parafialnych oraz rozciągnięcie opieki nad szkolnictwem prywatnym.

• Drugi okres działalności Komisji (1780 - 1788), czyli do momentu podjęcia pracy przez Sejm Czteroletni, znamionuje rozszerzeniem prac Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Do największych osiągnięć tego okresu należy przeprowadzenie reformy Akademii Krakowskiej przez Hugona Kołłątaja i Akademii Wileńskiej przez Marcina Poczobutta w latach 1777 - 1781. We wrześniu 1780 Kołłątaj, jako wizytator Akademii Krakowskiej, ogłosił z ramienia KEN dekret, że szkoły w Koronie przechodzą pod nadzór Szkoły Głównej w Krakowie; podobnie stało się ze szkołami na terenie Litwy. W myśl ustawy z 1783 podzielono Rzeczpospolitą na 10 wydziałów szkolnych o zasięgu szerszym niż województwa ze szkołami wydziałowymi i podwydziałowymi. Jak wynika z ówczesnych zestawień, nadal utrzymywała się przewaga szkół i sił nauczycielskich zakonnych. Proces uświecczenia szkół dokonywał się przede wszystkim w szkołach akademickich, do których przybywało ze szkół głównych coraz więcej nauczycieli świeckich, jakkolwiek stanowisko rektora i prefekta zostawiono jeszcze duchownym, by nie zrażać szlachty do reformy szkolnej. Również w szkołach zakonnych pojawiało się coraz więcej nauczycieli duchownych wykształconych w zreformowanych uczelniach. Dawne szkoły jezuickie otrzymały nazwę szkół akademickich, szkoły zaś zakonne zachowały nadal charakter instytucji prywatnych, podporządkowanych wszakże KEN i kontrolowanych przez jej władze;

• Trzeci okres (1788 - 1794) to lata powolnego rozpadu Komisji. Prace sejmu czteroletniego wciągają najwybitniejszych członków Komisji i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych w orbitę gorączkowej walki o zmianę ustroju. Podjęto na sejmie sprawę statutu szkolnego, który miał być włączony do projektu konstytucji. Pojawia się plan stworzenia na miejsce Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych Departamentu Rządowego jako organu nadzorczego nad szkołami oraz powołania specjalnej instytucji programowo - wydawniczej, złożonej z przedstawicieli stanu akademickiego. KEN przyznano charakter najwyższej instancji w sprawach oświaty, jakkolwiek budziły się tendencje do podważenia decydującego wpływu magnatów na politykę szkolną. Zwycięstwo sił postępowych było jednak krótkotrwałe. Nawiązując do objawów buntu przeciwko KEN, Targowica w uniwersale z sierpnia 1792 żądała przywrócenia „zgaszonego zakonu” i powierzenia mu edukacji młodzieży pod dozorem państwa. Nadszedł sejm grodzieński z 1793, który podważył zasadniczą ideę Komisji jako autonomicznej magistratury, poddając ją pod zwierzchnictwo Departamentu Edukacji Narodowej i nakazując krzewienie nauk „oczyszczonych z wszelkiego ducha nowości, zarazy rządowi każdemu szkodliwej”. Ostatecznie zarząd nad szkołami przejmują zakony, pod warunkiem kształcenia swoich nauczycieli w akademiach. Zakaz wyjazdu profesorów do miast zagranicznych na studia, wydany w obawie przed wpływami myśli postępowej, był dowodem przypływu nowej fali sarmatyzmu.

3. Działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych

• 1775 - z inicjatywy Ignacego Potockiego powołane zostało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. W jego skład weszli nauczyciele - praktycy, ludzie nie tylko światli i uczeni, ale również obeznani ze szkołą i programami. Na pierwszych członków powołano eks- jezuitów: Jana Albertrandiego, Jana Jakukiewicza, Józefa Koblańskiego, Grzegorza Kniaziewicza; pijarów: Kazimierza Narbutta, Antoniego Popławskiego; duchownego świeckiego: Szczepana Hołłowczyca oraz dyrektora korpusu kadetów Chrystiana Pfleiderera. Sekretarzem został eks - jezuita Grzegorz Piramowicz. W czasie całej kadencji Towarzystwa pracowało wielu wybitnych członków: Hugon Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Andrzej Gawroński, Józef Wybicki, Franciszek Zabłocki itp.

• Działalność Towarzystwa zmierzała zasadniczo w czterech kierunkach: stworzenia programów szkolnych, opracowania podręczników, nadzoru i kontroli szkolnictwa oraz prac ustawodawczych. Nowy program w nauczaniu cechowała równowaga w nauczanie, polegająca na tym, że przyznając poważne miejsce przedmiotom matematyczno - przyrodniczym, zachował on jednocześnie gramatyczno - retoryczny kierunek kształcenia. Wprowadzono nauki przyrodnicze takie jak: botanika, zoologia, mineralogia, nauki rolnicze, fizyka, mechanika, hydraulika, chemia, początki medycyny i higieny. Nauka wymowy miała zawierać nową treść, sprzyjającą wychowaniu obywatelskiemu i narodowemu. Łacina zeszła do roli drugorzędnej. Nauka języka ojczystego miała rozmiłować młodzież w kulturze narodowej, rozbudzać uczucia patriotyczne. Zadaniom wychowania obywatelskiego miała służyć nauka historii Polski, prawa, świecka nauka moralna, niezależna od nauki chrześcijańskiej, wyeliminowanej z programu klas wyższych.

• Prace nad podręcznikami - pracę nad podręcznikami rozwiązywano na drodze tzw. komisu lub konkursu, wciągając do niej uczonych polskich i zagranicznych. Dzięki nawiązaniu kontaktów naukowych z zagranicą prace Towarzystwa zyskały na powadze i znaczeniu w kręgach społeczeństwa polskiego, zainteresowały pedagogów i uczonych obcych, a w rezultacie przyniosły szereg konspektów i kilka podręczników. Wydano w ciągu całej działalności 27 podręczników (5 opracowanych przez uczonych cudzoziemców). Sejm z roku 1776 przyniósł Komisji zwycięstwo, bowiem uchwalił wniosek upoważniający A. Zamoyskiego do podjęcia pracy nas nowym kodeksem praw. W tej atmosferze zrodziła się inicjatywa opracowania podręcznika dla szkół parafialnych. Była ona dowodem zainteresowania KEN oświatą ludu. Pracę nad elementarzem ukończono jednak dopiero w 1785. Większość podręczników objęła przede wszystkim dziedzinę humanistyki. Ukazały się: Wypisy łacińskie dla klas I - II; Historia powszechna na klasę III; Gramatyka dla szkół narodowych; Moralna nauka; Wymowa i poezja. Nie można pominąć podręczników do nowej dziedziny nauki, tj. do historii naturalnej (Botanika dla szkół narodowych; Zoologia, czyli zwierzętopismo). Okres prac wydawniczych Towarzystwa obejmuje 15 lat (1777 - 1792). Najżywszy ruch zaznacza się w latach 1778 - 1787. Niestety, cykl przygotowania podręczników, druku oraz kolportażu w agendach Towarzystwa trwał bardzo długo, napotykał trudności nie tylko merytoryczne, ale także w drukarniach i transporcie, tak że pierwsze podręczniki dotarły do szkół dopiero ok. 1780. W 1783 przejęła wydawnictwo podręczników Szkoła Główna w Krakowie, organizując ich kolportaż własnymi siłami. Nie ukazały się książki do geografii, chemii, historii kunsztów, higieny, ogrodnictwa i rolnictwa, mineralogii, do języków nowożytnych, a nawet do nauki chrześcijańskiej. Najcenniejszą zdobyczą dydaktyczną były Przypisy dla nauczycieli, pełniące funkcję przewodników metodycznych. Podawały środki upoglądowienia nauczania, literaturę naukową przedmiotu, uczyły stosowania metody analitycznej itp.

• Wizytacje szkół - pierwsze wizytacje, które odbyły się w 1774, miały głównie charakter ekonomiczno - organizacyjny. Orientowały Komisję o stanie przejętych szkół, o ich wyposażeniu, obsadzie nauczycieli. Następnie, według Instrukcji do wizytowania szkół (1777), miały na celu zapoznanie się z całokształtem życia szkolnego.

- jedną z najciekawszych wizytacji była wizytacja departamentu ruskiego, przeprowadzona przez A. Czartoryskiego w okresie od 23 maja do 14 lipca 1780 w asyście członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, A. Jakukiewicza. Czartoryski interesował się głównie poziomem nauki i stosowaniem podręczników, wglądał nawet w prace pisemne uczniów, podkreślając jednocześnie troskę Komisji o poziom łaciny, polemizując w ten sposób z opinią szlachty. Potężny magnat zajmujący się sprawami nauczania, splendor otoczenia, nagrody, jakie rozdawał uczniom, a wreszcie proszony obiad dla nauczycieli, wyróżnionej młodzieży i obywatelstwa - były czynnikiem podnoszącym powagę zreformowanej szkoły;

- z czasem zaczęto powoływać do wizytacji członków Towarzystwa jako bardziej kompetentnych w sprawach pedagogicznych. Od chwili wprowadzenia Ustaw KEN przejęły ten obowiązek szkoły główne. Specjalne wizytacje po 1781 sprzyjały w znacznym stopniu podniesieniu się poziomu nauczania w szkole, zdyscyplinowaniu personelu szkoły, zmuszały nauczycielstwo do przestrzegania nowych przepisów i posługiwania się nowymi podręcznikami.

• Ustawy Komisji Edukacji - ten pierwszy kodeks praw i zadań szkolnictwa należy do trwałych osiągnięć KEN. Znamy trzy redakcje Ustaw: z roku 1781, 1783 i 1790. Pomysł dokonania zbioru Ustaw przypisano Antoniemu Popławskiemu, przypominając, że „rzucił fundamenta całej budowy”. Postanowienie podjęcia tej pracy zapadło na posiedzeniu Towarzystwa w dniu 27 grudnia 1780 pod przewodnictwem I. Potockiego. Inicjatywa prezesa Towarzystwa miała głębsze tło. Mijał rok 1780, rok upadku kodeksu Zamoyskiego i wzrostu sił reakcji atakującej Komisję. Zawisła groźba unicestwienia Komisji.

- praca nad kodyfikacją trwała około 6 miesięcy, w wyniku czego opracowano Projekt ustaw i przedłożono go w dniu 3 września 1781 na zjeździe rektorów i prorektorów w Warszawie i Wilnie. Projekt zawierał 26 artykułów. Piramowicz opracował sprawy dydaktyczne; Kołłątaj szereg punktów odnoszących się do szkół głównych i stanu akademickiego; Hołłowczyc i Jakukiewicz zajęli się zagadnieniami administracyjnymi i wewnętrznymi; Narbutt wziął pod opiekę szkolnictwo parafialne, konwikty i pensje; Kopczyński zagadnienia wychowawcze; Kobylański sprawę świadczeń społecznych dla nauczycieli.

- chcąc się przekonać, w jakim stopniu Projekt ustaw zda egzamin, KEN polecił 5 kwietnia 1782 odbyć generalną wizytację kilku wizytatorom. Sprawozdanie z wizytacji odbyło się w listopadzie tegoż roku w obecności rektorów obu szkół głównych na posiedzeniu Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Zebrane tą drogą uwagi stanowiły materiał do ostatecznej redakcji Ustaw z roku 1783. Całość zagadnień objętych przez Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane budzi podziw zarówno zakresem dotyczącym spraw dydaktycznych, wychowawczych, administracyjnych, prawnych, jak i wnikliwością szczegółów. Cechuje je głęboki humanitaryzm, wiew myśli postępowej, patriotyczna świadomość tworzenia zrębów nowej szkoły i nowego społeczeństwa.

4. Reforma szkół głównych

• Myśl przygotowania nauczycieli do nowych szkół pojawiła się kilkakrotnie na sesjach edukacyjnych w pierwszych latach działalności Komisji. Z konkretną propozycją w sprawie kadr nauczycielskich wystąpiła Akademia Krakowska, która w odpowiedzi na Uniwersał Komisji przysłała 1 grudnia 1773 delegację profesorów z oświadczeniem gotowości objęcia zwierzchnictwa nad szkołami średnimi i opieki nad parafialnymi, dostarczenia do szkół kandydatów na nauczycieli oraz stworzenia seminarium nauczycielskiego w oparciu o fundusze Komisji. Wobec braku odpowiedzi Akademia ponowiła propozycję, zwracając się wprost do króla w lutym następnego roku, ale i tym razem nie podjęto jej oferty. Natomiast komisarze wysunęli projekt założenia nowej akademii. Przyczyny negatywnego stosunku Komisji do propozycji Akademii należy szukać niewątpliwie w obniżeniu jej autorytetu jako instytucji naukowej oraz niechęci ludzi Oświecenia do uniwersytetów w ogóle, jako tworów średniowiecznych, zgrzybiałych w swej strukturze, nie zdolnych do uprawiania nowej nauki. Akademia Krakowska przedstawiała obraz ruiny.

• Reforma Akademii Krakowskiej - funkcję zreformowania Akademii włożyła Komisja uchwałą z dnia 1 kwietnia 1777 na barki młodego kanonika krakowskiego, Hugona Kołłątaja. Okres reformy, trwający od 1777 do 1781, a łącznie z rektoratem Kołłątaja do 1786, objął kilka etapów. W pierwszym zajął się zreformowaniem Szkoły Nowodworskiego i kolonii akademickich w duchu Przepisów na szkoły wojewódzkie, w następnym przystąpił do reformy Akademii. Najpilniejszej troski wymagał wydział filozoficzny, jako najliczniejszy i pełniący funkcję jakby seminarium kandydatów do stanu nauczycielskiego. Kołłątaj zniósł filozofię perypatetyczną, wprowadził liczne katedry z dziedziny nauk matematyczno - przyrodniczych, m.in. historię naturalną oraz prawo natury i ekonomię polityczną w duchu fizjokratyzmu. Oddawszy wydział filozoficzny pod opiekę osobnego dziekana, określił szczegółowo porządek i metodę wykładów, ćwiczeń, rozpraw akademickich, prac naukowych profesorów. Zasługą jego było zaakcentowanie metody analitycznej, potrzeby wiązania nauki z życiem kraju, podkreślenie walorów kształcących i wychowawczych w wykładzie nauk. W 1780 przeprowadził również nową organizację całej uczelni, tworząc cztery kolegia (teologiczne, medyczne ze szkołą dla cyrulików i farmaceutów, prawnicze i fizyczne), a w ostatniej fazie reformy zamienione na dwa: tj. moralne i fizyczne z 6 wydziałami. Do pierwszego należał wydział teologiczny, prawniczy i literacki, do drugiego - fizyczny, matematyczny i lekarski.

• Reforma Akademii Wileńskiej - została zreformowana (1780 - 1781) pod kierunkiem astronoma, Marcina Poczobutta. W obu uniwersytetach unowocześniono metody pracy i położono nacisk na przedmioty przyrodnicze, w związku z czym powstały w obu uczelniach liczne laboratoria i gabinety przyrodnicze, ogrody botaniczne i obserwatoria astronomiczne, zreorganizowano biblioteki, założone szpitale i kliniki dla wydziałów medycznych. Zreformowane akademie otrzymały urzędową nazwę szkół głównych: w Krakowie - Szkoła Główna Królewska, w Wilnie - Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wprowadzono język polski jako wykładowy. W ostatnim dziesięcioleciu działalności KEN zatętniło w obu szkołach nowe życie.

• Stan akademicki - reforma akademii dała hasło do zorganizowania nowej hierarchii szkół oraz ustanowienia na mocy dekretu z dnia 29 września 1780 jednego w całej Polsce tzw. stanu akademickiego. Powołano tą instytucję do życia, aby „nieustannie dostarczała w narodzie ludzi przez oświecenie, przez cnotę, przez gorliwość zdatnych do dawania publicznej edukacji”. Poddano całe szkolnictwo średnie i elementarne nadzorowi szkół wyższych. Rektorowie obydwu szkół głównych wraz z ich profesorami stali na czele całego stanu akademickiego. Rektorom szkół głównych podlegali bezpośrednio rektorowie szkół wydziałowych. Szkoły wydziałowe miały obok rektora sześciu nauczycieli i siedmioletni program nauczania; szkoły podwydziałowe obok prorektora tylko trzech nauczycieli i trzy dwuletnie klasy. Prawa nauczycieli oby tych szkół były takie same. Każdy nauczyciel szkoły średniej jako członek stanu akademickiego miał prawo ubiegania się o katedrę w szkole głównej i podlegał jurysdykcji jej rektora. Nadrzędną instancją nad całym szkolnictwem, posiadającą prawo wydawania wszelkich rozporządzeń dla szkół krajowych, była nadal KEN. W ten sposób nastąpiła pewna decentralizacja praw Komisji, która zachowała tylko władzę nadrzędną. Instytucja stanu akademickiego oparta była o zasadę autonomii: wybór rektora szkoły głównej, podobnie jak rektora wydziału i prorektora, miał się dokonywać co 4 lata w ramach zgromadzeń akademickich. Kontrolę pracy szkół wszystkich szczebli stanowiły wizytacje, ustalone przez KEN w Ustawach. Szkoły główne wizytowali komisarze; szkoły w swoim wydziale zwiedzał rektor wydziału w pierwszym półroczu, a w okresie od kwietnia do lipca odbywały się główne wizytacje, przeprowadzane przez wizytatorów generalnych, wybieranych spośród profesorów szkoły głównej na 2 lata. Corocznie przesyłano do kancelarii Komisji Edukacji raport generalny o stanie nauk w szkołach głównych i w podległych im zakładach niższego stopnia. Obowiązkiem wizytujących było kontrolować nie tylko sprawy nauczania i wychowania młodzieży, ale także i obyczaje zgromadzeń akademickich, kasę i w ogóle całe życie szkoły i jej stosunek do otoczenia.

• Kształcenie nauczycieli - w dniu 2 października 1780 otwarto uroczyście z polecenia Komisji seminarium dla profesorów przy Szkole Głównej krakowskiej kierowane przez A. Popławskiego. W 1783 podobna instytucja powstała w Wilnie. Po 1783 nastąpiła reorganizacja seminarium w myśl życzeń Kołłątaja, ówczesnego rektora, gdyż system stosowany przez Popławskiego raził go „duchem zakonności”. Wyznaczono kandydatom pomieszczenia w bursach lub pozwolono im na prywatne kondycje. Na kandydatów do stanu nauczycielskiego zgłaszali się uczniowie poprzez zgromadzenia wydziałowe lub aktualni studenci szkoły głównej, którzy oświadczyli gotowość poświęcenia się temu zawodowi.

- Podlegali oni ostrej selekcji ze względu na stan zdrowia, obyczaje, dykcję i poziom wiedzy. Studia ich miały trwać 5 lat, to jest po 2 latach praktyki w szkole następne 3 poświecone były studiom teoretycznym. Z czasem ustalił się okres 4 lat, w czasie których mogli pobierać stypendium. Na ogół kandydaci uczęszczali na wyznaczone im przez uczelnię wykłady, obejmujące całość wiedzy w szkołach; z czasem wprowadzono wybór kierunku w ramach kolegium moralnego lub fizycznego dla pogłębienia ich wiedzy fachowej. Do dyspozycji kandydatów była osobna biblioteka, złożona głównie z podręczników w językach obcych i polskim, tłumaczonych w drukarni Szkoły Głównej z ramienia KEN i przesyłanych obowiązkowo do uczelni. Dbano również o szkolenie kandydatów w językach obcych. Dla zachęcenia do pracy i poprawnego zachowania się wyznaczono specjalne nagrody w postaci cennych książek, które również miały pogłębić osobiste walory kandydatów.

- Obok wykładów obowiązywały ich cotygodniowe popisy (odpowiednik dzisiejszych seminariów). Każdy student zobowiązany był dwa razy w roku wygłosić referat na wyznaczony temat, wykazując zarówno znajomość przedmiotu, jak i postulatów dydaktyczno - metodycznych. Seminaria te odbywały się pod kierunkiem jednego z profesorów kolegium fizycznego w pierwszym półroczu, a moralnego w drugim, w obecności profesorów i gości. Ponadto zwracano specjalną uwagę na postawę moralną kandydatów w tym przekonaniu, że „niedostatki nauki można uzupełnić pracą, ale nawyknienia z młodości są do niewyplenienia”.

- Przygotowanie zawodowe polegało głównie na cotygodniowych konwersatoriach poświęconych czytaniu i interpretowaniu Ustaw wydanych przez KEN. Poza tym kandydaci sporadycznie prowadzili lekcje w Kolegium Nowodworskiego i pełnili funkcje korepetytorów.

- młodzi kandydaci kształcili się w atmosferze postępowej, w duchu fizjokratyzmu francuskiego, modyfikowanego na potrzeby kraju. Wychowywano ich w duchu narodowym i patriotycznym przed podkreślanie zadań, jakie mieli spełniać.

5. Podjęcie hasła oświaty dla ludu

• W rozwoju akcji oświaty dla ludu można wyróżnić kilka faz. Pierwsza - to okres walki z kościołem o główną rolę w dziedzinie wychowania oraz o włączenie szkółek parafialnych w organizację szkolnictwa narodowego. Druga faza - to obrona praw chłopa do oświaty przed atakami konserwatywnej szlachty po upadku kodeksu Zamoyskiego oraz ustalenie pozycji szkół parafialnych w ustawodawstwie KEN i wydanie podręczników. W trzeciej, ostatniej fazie, w dniach burzliwej walki o reformę ustroju i wolność kraju, przesuwa się inicjatywa edukacyjna w ręce czynników politycznych, których stosunek do tego zagadnienia jest różny.

- Komisja wydała w końcu 1774 Przepis do szkół parafialnych, przedstawiony przez Massalskiego. Podkreślił on rolę wychowania fizycznego, obszerniej zajmował się sprawą nauki czytania i pisania, podając szereg metod stosowanych za granicą. Przepis domagał się uwzględnienia w nauczaniu świata pojęć dziecka, żądał stosowania metod poglądowych, wychodzenia od konkretu oraz wyznaczał nauczaniu cel wyłącznie praktyczny. Szkółki miały służyć zarówno dla dzieci szlachty, jak i wieśniaków, wobec czego przypominano nauczycielowi, że dzieci wiejskie „nic innego są w społeczeństwie tylko dzieci”. Wskazywano konieczność stworzenia w szkole nie tylko warunków zdrowotnych, ale także atmosfery ładu i piękna, aby dzieci nie patrzyły na szkołę jak na więzienie swoje. Znamienny był również postulat, aby nauczanie w szkołach parafialnych było wstępem dla nauczyciela do dalszej kariery - do stopni akademickich włącznie. W ten sposób KEN chciała przeciwstawiać się opinii o podłości urzędu nauczyciela parafialnego.

- licząc się z jednej strony z tradycją, z drugiej z trudnościami finansowymi KEN, Przepis stwierdzał, że proboszczowie przy pomocy dziedziców powinni własnym kosztem utrzymywać szkoły parafialne. Proboszczom przyznawano też prawo dobierania nauczycieli parafialnych i ich mianowania. Aby uchronić nauczyciela przez niesprawiedliwą oceną i szykanami proboszcza podkreślono, że szkoły powiatowe będą miały obowiązek przeprowadzenia co roku dokładnej wizytacji każdej szkoły parafialnej i występowania z wnioskami o awansowanie wyróżniających się w pracy nauczycieli. Szkoła parafialna była faktycznie do sejmu czteroletniego zależna niemal wyłącznie od dobrej woli proboszczów. Dlatego też różnorodne wysiłki podniesienia na wyższy poziom oświaty dla ludu wydały tylko połowiczne rezultaty.

- KEN nie miała formalnie funduszów na utrzymanie szkółek parafialnych, gdyż majątki pojezuickie należały prawnie do funduszu edukacji szlacheckiej. Stąd pojawiały się radykale pomysły zniesienia niektórych klasztorów i przeznaczenia ich majątków na cele oświaty lub skłonienia zakonników do podjęcia pracy w szkółkach parafialnych. Ostatecznie Komisja pozostawiła wiele rzeczy w tej dziedzinie własnemu biegowi.

• Próby rozbudowy szkół parafialnych - najwięcej udało się dokonać biskupowi Massalskiemu, który potrafił uzyskać nawet fundusze od plebanów zobowiązanych do utrzymywania szkółek i rozwijał wiele pomysłowości, dzięki czemu już w 1777 liczba szkół parafialnych na Litwie wydatnie wzrosła. W celu dostarczenia nauczycieli tym szkołom założył on w Wilnie z funduszów Komisji pierwsze seminarium dla około 30 kandydatów do zawodu pedagogicznego. Uczyli się oni poza przedmiotami potrzebnymi do szkółki parafialnej miernictwa, gospodarstwa wiejskiego, śpiewu chóralnego, gry na klawikordzie. Józef Wybicki, jako wizytator tego zakładu, był nim zachwycony. Z odejściem jednak Massalskiego z Komisji liczba szkółek na Litwie znacznie spadła (rok 1777 - 300 szkółek, w roku 1782 - 251),

- sprawa oświaty ludu w Koronie spotykała się z większym nieco zrozumieniem właścicieli majątków niż na Litwie. Dużą przeszkodą były pokątne szkółki nauczające łaciny, organizowane najczęściej przez zakony bez zezwolenia Komisji, która poleciła je zamknąć. Najbardziej jednak dotkliwym ciosem dla prac Komisji było odrzucenie w 1780 kodeksu Zamoyskiego, który w jednym z artykułów ustanawiał obowiązek organizowania szkół parafialnych przez Komisję dla synów i córek wieśniaków oraz brał lud wiejski w obronę.

- Ustawy wprowadziły podział na szkoły parafialne większe i mniejsze. Pierwsze z nich, o szerszym programie, przewidziano tylko dla miast. Natomiast mniejsze, o węższym zakresie nauczania, przeznaczono przede wszystkim dla dzieci wiejskich. Ustawy podporządkowały nauczyciela szkoły parafialnej zwierzchnictwu rektora i prorektora wydziału. Rozszerzały również zajęcia praktyczne przez obserwację handlu i rzemiosła w mieście i ćwiczenia z zakresu rolnictwa oraz ogrodnictwa na wsi.

- Komisja dokonała pewnego przełomu w społeczeństwie, jeżeli chodzi o stosunek do szkół parafialnych, bo na sejmie z 1784 poseł Pius Kiciński wyraził Komisji pochwałę specjalną za rozdział poświęcony szkołom parafialnym. Również i bardziej postępowy kler oraz szlachta spieszyła w tej sprawie Komisji z pomocą, w przekonaniu o wartości oświaty dla ludu. Komisja, chcąc zachęcić obywateli do świadczeń na rzecz szkółek ogłaszała tego rodzaju społeczne czyny w prasie i w osobnym piśmie składała podziękowania. W finale walki o oświatę ludu powstają z inicjatywy prezesa Komisji, M. Poniatowskiego, szkoły dla nauczycieli parafialnych w Łowiczu i Kielcach (1785).

- stopniowo szkoły parafialne przełamały też opór ze strony chłopów, o czym świadczy coraz liczniejsze zgłaszanie się na naukę dziewcząt wiejskich.

- dużym osiągnięciem było wprowadzenie w czasie sejmu czteroletniego ustawy nakazującej proboszczom pod groźbą kary pieniężnej utrzymywanie przy każdej parafii bakałarza, który miał udzielać początkowej nauki czytania, pisania i rachunków.

• Elementarz dla szkół parafialnych - książki te to: Elementarz dla szkół parafialnych oraz Powinności nauczyciela Grzegorza Piramowicza.

- Elementarz ukazał się w 1785 w drukarni Szkoły Głównej Koronnej i zawierał naukę czytania, pisania, rachunków, naukę obyczajową oraz katechizm początkowy z ministranturą. Był złożony z następujących części:

1. Nauka czytania i pisania autorstwa O. Kopczyńskiego, stanowi pierwszy polski elementarz opracowany według metody analityczno - syntetyczno - wyrazowej. Opierał się na metodzie łącznia czytania i pisania, i był olbrzymim krokiem naprzód w zakresie nauczania początkowego. Miał charakter pionierski i jest chlubą pedagogiki polskiej XVIII wieku.

2. Nauka rachunków autorstwa A. Gawrońskiego, ujęta poglądowo i przystosowana do potrzeb praktycznych, jakkolwiek nie docenia rozwoju pojęć liczbowych dziecka i stawia mu zbyt wielkie wymagania. Miał służyć przez cały okres nauki dziecka w szkole parafialnej.

3. Nauka obyczajowa Grzegorza Piramowicza, wyraża najdobitniej wartości wychowawcze i kształcące; rozwinięcie najistotniejszych zagadnień dotyczących życia codziennego w społeczeństwie; wskazania dotyczące higieny życia osobistego, leczenia chorób, zwalczania pijaństwa. Autor stara się przepoić wychowanka wiejskiego miłością i ofiarnością dla ojczyzny. Główną myślą przewodnią jest wychowanie dzieci wiejskich na wiernych poddanych, znoszących z pokorą swoją niedolę, wyzbytych jakichkolwiek pragnień zmian na lepsze. Podkreślał też, że „stan rolników u wszystkich mądrych jest poważany. Rolnik żywi drugich ludzi pracą swoją, bez niego społeczność ludzka, żadne państwo stać by nie mogło”. Piramowicz stwierdza również odważnie wyższość „cnotliwego kmiotka” od „niepoczciwego bogacza” i wręcz potępiał pana wsi za krzywdzenie i poniżanie sług oraz poddanych, z drugiej strony ganił służbę i robotników, którzy źle pracują i niszczą mienie pana.

- Powinności nauczyciela- opracowane przez Piramowicza, były uzupełnieniem Elementarza; przeznaczone dla nauczycieli szkół parafialnych. Miały spełnić rolę przewodnika wychowawczego i dydaktycznego dla nauczycieli szkół elementarnych, których ogromna większość nie była przygotowana do swoich zadań. Obejmowały 4 części, z których pierwsza dotyczyła celu i obowiązków nauczyciela jako wychowawcy, druga mówi o fizycznym wychowaniu dzieci w szkołach parafialnych, trzecia przedstawia zagadnienia wychowawcze i moralno - religijne, a czwarta - zagadnienia dydaktyczne.

- nakreślił idealną sylwetkę pedagoga o wysokiej kulturze wewnętrznej, kochającego młodzież i swój zawód, pełnego taktu i poczucia odpowiedzialności za wykonywane obowiązki. Piramowicz poświecił wiele miejsca godności i roli nauczyciela, którego chciał uczynić przewodnikiem i obrońcą ludu, wręcz rzecznikiem jego spraw wobec dworu i plebana, przyjacielem, który by łagodził krzywdę społeczną, ale równocześnie w interesie szlachty chronił przed zarzewiem buntu.

- przechodząc do obowiązków dydaktycznych i pedagogicznych nauczyciela w znamiennych słowach przypomina mu o obowiązkach przygotowania się do swej roli: „Jest zatem powinnością twoją sposobić się do wielkiej wagi posługi dla ludzi”. Za istotną cechę pedagoga uważał ukochanie swojej pracy i chęć czynienia innych szczęśliwymi. Żądał od nauczyciela dostosowania postępowania wychowawczego do zróżnicowanych indywidualności dzieci, kazał stworzyć atmosferę sprzyjającą ich naturalnemu rozwojowi. Z naciskiem podkreślał rolę obserwacji psychologicznej w związku z problemem nagród i kar. Wielki nacisk kładł na społeczną użyteczność wychowanków, na zaprawienie ich do aktów życzliwości oraz pomocy ludziom potrzebującym i nieszczęśliwym (humanitaryzm utylitarny).

- nowością jest Przydatek do Powinności, adresowany do „mistrzyń dzieci płci niewieściej”. Piramowicz biorąc pod uwagę fakt pojawienia się dziewcząt miejskich w ławkach szkolnych, wyraził życzenie, aby w szkołach koedukacyjnych obok oddziałów męskich utworzyć żeńskie pod kierunkiem osobnych mistrzyń i im poświęcił końcową część Powinności nauczyciela. Zamyka książkę przepisami kształcenia i egzaminowania nauczycieli oraz załącza program seminariów dla nauczycieli szkół parafialnych w Kielcach i Łowiczu. Powinności nauczyciela były więc jakby podręczną encyklopedią pedagogiczno - dydaktyczną ówczesnego nauczyciela, a łącznie z Nauką obyczajową dla ludu stanowiły „summę” tego, co stworzyła myśl pedagogiczna KEN na temat oświaty ludu i roli nauczyciela ludowego.

6. Wysiłki rozwiązania sprawy edukacji dziewcząt

• W wieku XVII i XVIII wychowaniem dziewcząt zajmował się dom, dając córkom niemal wyłącznie wychowanie praktyczne; zajmowały się nim również klasztory żeńskie, wreszcie dwory magnackie bądź coraz częściej pojawiające się pensje prywatne po miastach, zakładane zazwyczaj przez cudzoziemców i cudzoziemki, ludzi wątpliwej nieraz wartości moralnej.

• Franciszek Bieliński w swoich listach wysunął postulat, aby kobiety „równo z mężczyznami od młodości lat sposobione były” ze względu na ważne stanowisko, jakie zajmują w społeczeństwie. Nadto żądał, aby edukacja ich w całym kraju była jednakowa. Problemem tym interesował się też August Sułkowski, wysuwając plan organizacji szkół dla kobiet przy zgromadzeniach kanoniczek w Warszawie, Poznaniu, Wilnie i Krakowie. Tę funkcję pragnął przekazać i innym klasztorom, które uzyskałyby na to fundusze dzięki ograniczeniu liczby zakonnic.

• Wobec niemożności podjęcia szerszej akcji Komisja ograniczyła swoje wysiłki do uporządkowania pensji prywatnych. Już w listopadzie 1774 poleciła Adamowi Czartoryskiemu „przygotowanie przepisów od Komisji i rozciągnięcie jej zwierzchności nad tymi, którzy po klasztorach lub domach prywatnych w Warszawie panny i kawalerów krwi szlacheckiej trzymają dla edukacji”, oddając mu całkowite zwierzchnictwo i opiekę nad szkolnictwem prywatnym w stolicy. W parę miesięcy później (marzec 1775) pojawiły się opracowane przez Czartoryskiego Przepisy Komisji Edukacji Narodowej pensjomistrzom i mistrzyniom dane, które dotyczyły wszystkich szkół prywatnych w Polsce, z włączeniem szkół klasztornych. Ogłoszone w języku polskim, francuskim oraz niemieckim objęły dwie grupy zagadnień: pierwsza dotyczyła administracji i organizacji, drugą poświęcono zagadnieniom dydaktyczno - wychowawczym. Przepisy poddawały wszystkie pensje w kraju nadzorowi Komisji, która udzielała zezwolenia na ich otwarcie, kontrolowała kwalifikacje naukowe i wychowawcze pensjomistrzów i pensjomistrzyń. Liczbę wychowanków ograniczono do dziesięciu w Warszawie, na prowincji do dwunastu.

• Najszerzej zajął się Czartoryski kierunkiem wychowawczym i naukowym, stawiając nowe zadania edukacji kobiet, które należało kształtować w duchu świadomego patriotyzmu i odpowiedzialności za losy ojczyzny. Położył nacisk na doskonałą znajomość języka ojczystego oraz umiejętne władanie językiem niemieckim i francuskim, zaznajomienie wychowanek z historią narodową, początkami arytmetyki. Zwrócił uwagi na wiadomości praktyczne, które miałyby zastosowanie w późniejszym życiu kobiet, m.in. polecał zaznajamiać dziewczęta z architekturą budynków mieszkalnych i gospodarczych. Watro podkreślić, że wiele uwagi poświęcał też sprawie wychowania fizycznego i higienie życia codziennego wychowanek pensji. Dołączył kilka wariantów katalogu biblioteki podręcznej, jaką powinna posiadać każda pensja zależnie od stopnia zamożności. Ze spisu dla pensji żeńskich usunięto książki z zakresu historii starożytnej, Żywoty Plutarcha i inne, które polecano jako lekturę chłopców.

• Niechęć społeczeństwa szlacheckiego - niestety konserwatyzm społeczeństwa szlacheckiego oraz niechęć do zamierzeń edukacyjnych magistratury sprawiły, że Przepisy długi czas były martwą literą, a zwłaszcza cudzoziemscy właściciele pensji niechętnie je realizowali, zasłaniając się wolą rodziców. Wizytacja, jaką Czartoryski przeprowadził w styczniu 1788 ukazała, że zaledwie kilka pensji wypełnia zarządzenia Komisji.

- ostateczne sformułowanie postulatów dotyczących wychowania kobiet znalazło wyraz w Ustawach KEN z 1783 roku w rozdziale O rektorach i prorektorach, którym w nowym układzie hierarchii szkolnej powierzono nadzór nad pensjami i klasztorami wychowującymi młodzież. Cel edukacji kobiet - to wychować je na dobre żony, matki, panie domu, które „miłują prawdę i kochają ojczyznę swoją”.

- z atmosfery wychowawczej Komisji wyrasta również podręcznik dla początkującego nauczania dziewcząt Maksymiliana Prokopowicza. Jego Sposób nowy, najłatwiejszy pisania i czytania razem dla panienek z przypisami dla nauczycielek był próbą stworzenia książki elementarnej dla dziewcząt w typie Elementarza Kopczyńskiego i Powinności nauczyciela Piramowicza.

- problem wychowania kobiet był właściwie nadal nierozwiązany i pobudzał pisarzy do dyskusji na ten temat. Wznowił ją Czartoryski, po opuszczeniu szeregów Komisji. Jego list o edukacji kobiet był śmiałą krytyką dotychczasowego systemu wychowania, który dawał społeczeństwu „żony modne”, „cudzoziemki w swoim własnym kraju” i był zarazem dopełnieniem jego pracy w KEN. Broszura, ujęta w popularną formę listu, miała dotrzeć do szerszych kół społeczeństwa i uświadomić mu niepokojące zjawisko społeczne. Poglądom Czartoryskiego wtórował głos Stanisława Staszica. W Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego piętnował on współczesne mu niewolnictwo kobiet, oderwanie ich od oświaty, żądał od Komisji Edukacji, aby zajęła się wychowaniem przyszłych „matek najpierwszych obywateli” kraju, w którym kiedyś przyjdzie im rządzić. Głos Staszica nie był odosobniony; wtórował mu również Kołłątaj.

- jakie były osiągnięcia Komisji i jej członków w dziedzinie edukacji kobiet? Rozpatrując całokształt prac Komisji w tej dziedzinie, należy stwierdzić, że w praktyce nie dały one ściśle określonych wyników. Poza kontrolą pensji prywatnych oraz poza Ustawami, które są chlubnym pomnikiem troski pedagogicznej o wychowanie dziewcząt i zrozumienia roli kobiet w życiu narodowym Polski, nie ma dowodów na szersze, zorganizowane działanie w tym kierunku.

7. Walka o język narodowy w szkole

• Język ojczysty, traktowany dotychczas w najlepszym wypadku jako pomocniczy przy nauczaniu łaciny, wszedł w nową fazę swoich dziejów w Polsce z chwilą wprowadzenia go po raz pierwszy w formie urzędowej do wszystkich szkół w kraju. Podejmując walkę z kosmopolityzmem szkół zakonnych przepisy KEN zabroniła posługiwania się w szkole łaciną jako językiem potocznym, który w zasadzie tworzył zepsutą łacinę i wysunęły nowy cel nauczania: języki łaciński miał pełnić funkcję narzędzia zdobywania wiedzy, miał udostępnić dorobek literatury starożytnej i kształtować smak estetyczny młodego pokolenia, tworzyć podbudowę dla rozwoju języka ojczystego. W pierwszych programach (1774) w trzech najniższych klasach młodzież uczyła się równocześnie języka polskiego i łaciny.

• W wyniku opinii szlachty bezkrytycznie powtarzającej na sejmikach i sejmach, że KEN lekceważy łacinę i propaguje modny sposób edukowania, należało wysunąć na pierwszy plan język łaciński; jedynie w przypisach zaznaczono „nierozdzielną łączność” nauczania obu języków. Akta sądowe i archiwalia ziemskie prowadzone były w języku łacińskim; biegłość w łacinie była warunkiem powodzenia zawodowego czy pomocą w licznych procesach rodowych szlachty.

• Gramatyka Kopczyńskiego - drugi akt walki o język polski rozegrał się w związku z podręcznikiem Onufrego Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych, którego pierwsza część ukazała się w 1778. W swoim trzyczęściowym podręczniku gramatyki, przeznaczonym dla trzech najniższych klas, dał właściwie gramatykę polską, zestawiając reguły języka polskiego na drodze porównawczej z językiem łacińskim. Pierwszeństwo dał mowie ojczystej. W zaniedbaniu języka upatrywał główną przyczynę niskiego stanu nauki w Polsce. Podręcznik gramatyki, w myśl polecenia KEN, zawierał część dla uczniów i obszerniejsze przypisy dla nauczycieli. Kopczyński również pierwszy podjął walkę o prawo języka polskiego na studiach uniwersyteckich, wysuwając myśl wprowadzenia wykładów języka ojczystego dla kandydatów do stanu nauczycielskiego. Wysunął również szereg zadań mających przyczynić się do podniesienia poziomu języka, jak wydawanie pism krytycznych, założenie Towarzystwa Językowego, wprowadzenie specjalnych godzin wykładu języka polskiego.

• Rola retoryki - uzupełnieniem pracy nad językiem ojczystym w klasie najwyższej miała być retoryka, której więź z gramatyką i logiką tak silnie zaakcentował Kopczyński w uwagach metodycznych. Cel ten miała spełniać Wymowa i poezja Piramowicza, wydana już u schyłku działalności Komisji (1792). Był to pierwszy podręcznik w tej dziedzinie, przekazany oficjalnie dla szkół polskich. Zadaniem nowej retoryki było dać „zbiór uwag rozsądnych” na ten temat. Ustawy Komisji z 1783 akcentują rolę wychowawczą wymowy, która miała służyć tylko „cnocie i prawdzie” w oparciu o gruntowną wiedzę, daleka od „próżności, lekkości i śmiesznej wytworności”.

• Trwałą zdobyczą było wprowadzenie jako wykładowego języka polskiego, stworzenie polskich podręczników, utorowanie drogi polskiej terminologii naukowej, zbudowanie podwalin pod polskie językoznawstwo, wszechstronny rozwój języka oraz rozbudzenie zainteresowania literaturą narodową.

8. O nowe oblicze szkoły

• Duże zainteresowanie a zarazem niepokój konserwatywnych kół społeczeństwa wywołała wysuwana przez KEN świecka koncepcja wychowania moralnego. Awangardowym przedmiotem nauczania w tym zakresie była we wszystkich szkołach nauka moralna, nazwana później nauką obyczajową. Ostrze jej wymierzone było zarówno w bigoterię, fanatyzm, nietolerancję szkół jezuickich, jak szowinizm, antyhumanitaryzm i ograniczoność poglądów, niezdyscyplinowanie społeczne i egoizm szlachty sarmackiej oraz zepsucie moralne magnaterii. Nauka ta prowadzona była we wszystkich klasach na poziomie elementarnym i średnim. Twórcą teorii nauki moralnej w szkołach był Antoni Popławski. Nauka moralna miała charakter dwustopniowy: obejmowała etykę właściwą i system nauk prawnych. Miała przekazywać zasady etyki praktycznej oraz elementy teologii naturalnej. Udzielano jej uczniom w klasach niższych; w wyższych wprowadzono naukę prawa natury, prawa politycznego oraz prawa narodów. Wprowadzenie nauki moralnej do szkoły wypłynęło z przekonania moralistów, ze cnoty można się nauczyć, wykształcić dobre nawyki, oraz łączyło się z poglądem, że nauka podnosi człowieka na wyższy poziom.

• Nie można pominąć małej broszurki: Obowiązki studenta wydanej w 1775 i przedrukowanej w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Był to przystosowany do potrzeb młodzieży szkół wojewódzkich i powiatowych Katechizm kadecki pióra A. K. Czartoryskiego. Zwalczał on surowość obyczajów, pragnął wpoić młodzieży kulturę wewnętrzną i pewien polor towarzyski według nowej obyczajowości wieku. Katechizmowa forma miała bezpośrednio przemawiać do młodzieży, ucząc moralności drogą imperatywów, miała zaszczepić społeczeństwu ducha karności.

• Inny cel niż nauka moralności miała nauka prawa, udzielana w klasach najwyższych. Chodziło nie tylko o wychowanie świadomego obywatela, ale i o uczynienie go zdolnym do współudziału w odrodzeniu narodu. Funkcję tę pełniła książka Hieronima Stroynowskiego z 1781: Nauka prawa przyrodzonego, politycznego ekonomiki politycznej i prawa narodów.

• Funkcji przeobrażenia narodu służyły też inne nauki z rzędu filozoficznych i matematyczno - przyrodniczych, jak logika i historia naturalna oraz matematyka. Logika miała uczyć wychowanka szkoły wojewódzkiej prawidłowego myślenia, a w konsekwencji rozumnego postępowania w życiu, wiązała się więc z instrukcją moralną. Przyroda odsłaniając skarby ziemi i wód miała uczyć, jak spożytkować je dla dobra ogółu. Również matematyka i złączone z nią algebra i geometria uznane zostały za „najpotrzebniejsze w praktyce życia towarzyskiego, gdzie cały obrót dzieje się rachunkiem, miarą i kształtem”. Nie można nie wspomnieć o edukacji fizycznej - w Ustawach zajęto się wychowaniem fizycznym wieku dziecięcego, wskazując na wartość społeczną zdrowia i sił fizycznych. I tu również zaakcentowano wyraźnie wolę odrodzenia narodu, skoro podkreślano znaczenie ćwiczeń żołnierskich, mających być zaprawą dla przyszłych obrońców kraju.

• Nowe metody nauczania - gruntowana zmiana nastąpiła też w metodach nauczania i organizowania życia wychowawczego. KEN przyjęła jako oficjalną w swoich szkołach metodę analityczną. Podkreślenie roli zmysłów w zdobywaniu wiedzy skierowało uwagę na potrzebę upoglądowienia nauczania, na bezpośredni kontakt młodzieży z rolą, warsztatami pracy, jako naturalnymi środkami przekazywania wiedzy. Temu celowi służyły również gabinety przyrodnicze i fizyczne z całym arsenałem przyrządów oraz ogrody doświadczalne, zakładane nie tylko przy szkołach akademickich, ale i średnich. Celowi temu miały służyć również wycieczki w teren, mapy, globusy, tablice synchronizujące lub obrazujące rozwój dziejów, biblioteki, na które zwrócono szczególną uwagę. Wprowadzono do szkół dzienniki, m.in. „Monitor”, a nawet planowano założenie gazety dla młodzieży szkół wojewódzkich. W dziedzinie nauk humanistycznych wprowadzono metodę pogadanek i dyskusji na interesujące młodzież tematy, aby wyrabiać w niej samodzielność myślenia i skłaniać do refleksji, a w rezultacie budzić czynną postawę w życiu narodowym i społecznym. Tej funkcji służyły również prace pisemne w klasach wyższych.

• Warto również podkreśli system zachęty do podnoszenia poziomu naukowego poprzez stosowanie medali srebrnych i złotych nadawanych corocznie w imieniu króla na „najlepiej uczących się”. Podnosiły one wartość nauki w oczach młodzieży i społeczeństwa. Organizowano też popisy publiczne, na których występowali najzdolniejsi uczniowie wobec władz szkolnych, rodziców i obywatelstwa.

• W celu rozszerzenia kręgu inteligencji zawodowej otworzyła KEN w szkołach wojewódzkich konwikty dla ubogiej młodzieży szlacheckiej, zobowiązując ją do zwracania państwu kosztów nauki po uzyskaniu stanowiska. Organizowano też stypendia fundowane przez miasta dla kształcenia lekarzy i cyrulików.

• Uwieńczeniem oddziaływania wychowawczego na młodzież były święta i obchody narodowe, które w odróżnieniu do szkół zakonnych, zamykających młodzież w kręgu uroczystości kościelnych, miały ją włączać w życie narodu i państwa, budzić w niej uczucia patriotyczne.

9

---