5. Konsekwencje prawne wynikające z zastosowania w praktyce dyrektywy interpretacyjnej konstruującej tzw. „czyn ciągły”

5.1. Obligatoryjność stosowania art. 12

34. Czyn ciągły opisany w art. 12, podobnie jak jego poprzednik art. 58 k.k. z 1969 r., określa instytucję prawa karnego materialnego, nie zaś procesowego (por. postanowienie SA w Katowicach z 20 czerwca 2001 r., II Ako 92/01, Biul.Orz. SA w Katowicach 2001, z. 3, s. 11). Oznacza to, że stosowanie tej instytucji uzależnione jest tylko i wyłącznie od spełnienia przez dwa lub więcej zachowań przesłanek określonych w art. 12 k.k. Przyjęcie lub pominięcie instytucji czynu ciągłego w żadnej mierze nie może być zależne od względów procesowych, ani tym bardziej od pozaprocesowego uznania organów procesowych (por. wyrok SN z 21 czerwca 1989 r., V KRN 127/89, OSNPG 1990, z. 2, poz. 22).

35. W przypadku spełnienia przesłanek określonych w art. 12 „pominięcie niektórych zachowań z przyczyn procesowych lub z powodu trudności technicznych i w konsekwencji pozostawienie ich do odrębnego postępowania nie jest dopuszczalne” (postanowienie SA w Gdańsku z 1 kwietnia 1992 r., II Akz 108/92, OSA 1992, z. 9, poz. 49).

36.Stosowanie konstrukcji czynu ciągłego nie jest jedynie prawem, lecz obowiązkiem sądu orzekającego. Wynika to jednoznacznie z materialnoprawnego charakteru tej instytucji prawnej, której celem jest m.in. stworzenie podstaw do uzyskania w trakcie procesu karnego pełnego obrazu społecznej szkodliwości podjętych przez sprawcę zachowań oraz dokonania łącznej ich oceny, co w sposób istotny wpływa na dokonanie prawidłowej kwalifikacji prawnej, a w konsekwencji odpowiedniego wymiaru kary (por. wyrok SN z 18 stycznia 1983 r., IV KR 341/82,
OSNPG 1983, z. 8, poz. 91).

37. W kontekście charakteru czynu ciągłego mającego prawnomaterialne podstawy przesądzające o obligatoryjności stosowania tej instytucji w przypadku spełnienia ustawowo określonych przesłanek za wywołujące wątpliwości uznać należy stanowisko postulujące rozerwanie czynu ciągłego w sytuacji, gdy jedno z zachowań składających się na czyn ciągły popełnione zostało w warunkach niepoczytalności. Ten element, mający istotne znacznie dla odpowiedzialności karnej, nie wpływa na kształt czynu ciągłego i nie może stanowić podstawy „rozerwania” ciągłości zachowania (zob. interesujące uwagi A. Marka, J. Lachowskiego, Niektóre problemy..., s. 14-15). Rozwiązanie zagadnienia zachowań popełnionych w stanie niepoczytalności możliwe jest bez konieczności rozerwania czynu ciągłego. Trafnie wskazuje SN — akcentując na wstępie, że prezentowane stanowisko jest niezależne „(…) od oceny samej przydatności konstrukcji czynu ciągłego oraz stosunku do konsekwencji, jakie powoduje ona w sferze prawa materialnego i procesowego, której wyrażenie nie należy do uprawnień sądu” — „jeżeli tylko zostały spełnione przesłanki powodujące potraktowanie określonego zachowania jako fragmentu czynu ciągłego — nie jest możliwe prowadzenie innego postępowania co do zachowań podjętych przez sprawcę w okresie wyznaczonym przez początek pierwszego i zakończenie ostatniego zachowania składającego się na czyn ciągły. Jest to procesowe następstwo przyjęcia jednoczynowej koncepcji czynu ciągłego składającego się z wielu zachowań” (postanowienie SN z 29 marca 2006 r., I KZP 58/05, Biuletyn Prawa Karnego 2006, z. 5, poz. 1.1.4). Zob. też uchwała SN z 15 czerwca 2007 r., I KZP 15/07, OSNKW 2007, z. 7-8, poz. 55; por. też P. Kardas, Res iudicata
a konstrukcja czynu ciągłego, Prok. i Pr. w druku).

5.2. Wszystkie zachowania składające się na czyn ciągły jako podstawa karnoprawnej oceny

38. Przyjęcie w odniesieniu do kilku zachowań konstrukcji czynu ciągłego prowadzi w zasadzie do identycznych prawnokarnych konsekwencji jak zastosowanie tzw. jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego (por. A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 180 i n.). Podobnie SN wskazując, że rozwiązanie zawarte w art. 12 k.k. stanowi ustawowe odzwierciedlenie jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego ze wszystkimi wynikającymi z niej konsekwencjami materialnoprawnymi oraz procesowymi (por. postanowienie SN z 29 marca 2006 r., I KZP 58/05, Biuletyn Prawa Karnego 2006, z. 5, poz. 1.1.4; wyrok SN z 15 września 2005 r., II KK 15/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 2, poz. 1.2.2; wyrok SN z 15 listopada 2005 r., IV KK 258/05, LEX nr 164366).

39. Artykuł 12 przesądza, że dwa lub więcej zachowań „uważa się za jeden czyn zabroniony”. Wszelkie konsekwencje w zakresie zasad odpowiedzialności karnej są w przypadku przyjęcia czynu ciągłego identyczne jak w razie stwierdzenia, że znamiona danego typu czynu zabronionego zostały jednorazowo zrealizowane przez jedno zachowanie (por. wyrok SN z 26 marca 1999 r., IV KKN 28/99, Prok. i Pr. 1999, z. 10, poz. 2; postanowienie SA w Lublinie z 12 września 2001 r., II Ako 161/01, OSA 2001, z. 12, poz. 90; wyrok SA w Warszawie z 9 września 1998 r., II Aka 262/98, Apel. Warszawska 1999, z. 2, poz. 6).

40.Podstawę prawnokarnego wartościowania w razie zastosowania art. 12 stanowi kompleks dwóch lub więcej zachowań, traktowany jako jedna, integralna i nierozerwalna całość. Z punktu widzenia ocen prawnokarnych znaczenie ma suma zachowań, objęta w jedną całość granicami „jednego czynu zabronionego”. Oznacza to, że w przypadkach, gdy kwalifikacja prawna uzależniona jest od wartości mienia będącego przedmiotem zamachu, wielkości wyrządzonej szkody, wielkości te podlegają zsumowaniu (por. A. Wąsek, Kodeks..., s. 179). Trafnie wskazuje SN, że „czyn ciągły został uznany w przepisie art. 12 k.k. jako jeden czyn zabroniony i stanowi z punktu widzenia procesu karnego jednolitą całość. Podstawą odpowiedzialności za ten czyn są wszystkie objęte znamieniem ciągłości zachowania, a granice wyznacza początek pierwszego i zakończenie ostatniego z zachowań, jeśli wszystkie zostały podjęte z góry powziętym zamiarem” (wyrok SN z 15 września 2005 r., II KK 15/05, LEX nr 157549).

41. Przyjęcie konstrukcji czynu ciągłego sprawia, że o kwalifikacji prawnej decyduje łączna ocena wszystkich składających się na czyn ciągły zachowań. Z punktu widzenia samodzielnego znaczenia prawnego zachowań składających się na czyn ciągły wyróżnić można następujące sytuacje:

1) poszczególne zachowania konstytuujące czyn ciągły wypełniają samodzielnie znamiona tego samego typu czynu zabronionego opisanego w Kodeksie karnym;

2) poszczególne zachowania wypełniają samodzielnie znamiona różnych typów czynu zabronionego opisanych w Kodeksie karnym;

3) poszczególne zachowania wypełniają samodzielnie znamiona wykroczenia;

4) poszczególne zachowania wypełniają samodzielnie znamiona wykroczenia lub znamiona przestępstwa;

5) poszczególne zachowania są samodzielnie prawnokarnie irrelewantne (nie wypełniają znamion przestępstwa ani wykroczenia).

42.Przyjęcie czynu ciągłego prowadzi do łącznej oceny wszystkich zachowań składających się na ciąg i dokonania łącznej kwalifikacji prawnej. Konstrukcja ta stwarza więc podstawy do modyfikacji zakresu odpowiedzialności karnej. Jeśli poszczególne zachowania składające się na czyn ciągły oceniane łącznie wypełniają znamiona typu kwalifikowanego, oceniane zaś oddzielnie jedynie znamiona typu podstawowego, to przyjęcie czynu ciągłego skutkuje przyjęciem kwalifikacji na podstawie typu kwalifikowanego (tak m.in. uchwała SN z 11 marca 1988 r.,
VI KZP 49/87, OSNKW 1988, z. 5-6, poz. 32; wyrok SN z 5 maja 1976 r., V KR 233/75, OSNPG 1976, z. 7, poz. 62; wyrok SA w Lublinie z 26 kwietnia 2000 r., II Aka 173/99, Prok. i Pr. 2000, z. 10, poz. 24). Podobnie, jeśli wszystkie zachowania spełniają znamiona przestępstwa, oceniane zaś samodzielnie realizują jedynie znamiona wykroczenia, czyn ciągły stwarza podstawę do przyjęcia kwalifikacji na podstawie typu opisującego przestępstwo (tak m.in. wyrok SN z 19 października 1976 r., I KR 185/76, OSNPG 1977, z. 3, poz. 20 oraz postanowienie SN z 18 czerwca 1996 r., I KZP 5/96, OSNKW 1996, z. 7-8, poz. 39). Identycznie przyjąć należy jedno przestępstwo, jeżeli składające się na czyn ciągły zachowania wypełniają samodzielnie znamiona wykroczenia i przestępstwa (tak m.in. uchwała SN z 29 grudnia 1977 r., VII KZP 50/77, OSNKW 1978, z. 1, poz. 3). Analogicznie przyjąć należy jedno przestępstwo popełnione w warunkach ciągłości, jeśli poszczególne zachowania samodzielnie nie wypełniają znamion przestępstwa ani wykroczenia, oceniane zaś łącznie prowadzą do realizacji znamion określonego w Kodeksie karnym typu czynu zabronionego (por. postanowienie SN z 18 czerwca 1996 r., I KZP 5/96, OSNKW 1996, z. 7-8, poz. 39 oraz krytyczną glosę do tego orzeczenia P. Kardasa, Pal. 1997, z. 5-6, s. 271-281; A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 179).

5.3. Stopień społecznej szkodliwości

43. Przyjęcie czynu ciągłego stwarza podstawę do dokonywania łącznej oceny stopnia społecznej szkodliwości zachowań składających się na ciąg w świetle zasady wyrażonej w art. 1 § 2 k.k. Instytucja czynu ciągłego jest instytucją prawa karnego materialnego, której jednym z celów jest uwypuklenie wagi działalności przestępczej sprawcy i jej społecznej szkodliwości poprzez zapobieżenie rozdrabnianiu działania sprawcy na poszczególne fragmenty, co mogłoby zniekształcić obraz rozmiarów szkodliwości społecznej całego kompleksu zachowań objętych znamieniem ciągłości (tak m.in. wyrok SN z 25 lutego 1986 r., III KR 523/85,
OSNPG 1986, z. 11, poz. 151; uchwała SN z 21 października 2001 r., I KZP 29/01, Biul. SN 2001, z. 11, poz. 22).

44. Ustalenie stopnia społecznej szkodliwości jako jednego z elementów decydujących o przestępności zachowania dokonywane jest w odniesieniu do całej, ujmowanej kompleksowo aktywności lub pasywności sprawcy. Oznacza to, że organ stosujący prawo nie może opierać się na ocenie poszczególnych zachowań, lecz jest zobowiązany do dokonania oceny całościowej. Innymi słowy, nawet jeśli poszczególne zachowania składające się na czyn ciągły mają znikomy stopień społecznej szkodliwości, należy przyjąć, że spełniony jest warunek przekroczenia progu znikomości społecznej szkodliwości, jeśli ujęte łącznie wszystkie zachowania składające się na ciąg przekraczają ten próg (por. A. Wąsek, Czyn..., s. 52 i 56; tenże, Kodeks...,
t. I, s. 179; J. Giezek, Kodeks..., s. 79; T. Dukiet-Nagórska, W sprawie..., s. 87-88).

5.4. Kumulatywna kwalifikacja

45.Konstrukcja art. 12 dopuszcza stosowanie kumulatywnej kwalifikacji odniesionej do całego czynu ciągłego. Konieczność zastosowania w procesie dokonywania kwalifikacji prawnej art. 11 k.k. wystąpi wówczas, gdy każde z zachowań składających się na czyn ciągły samodzielnie wypełnia znamiona innego typu czynu zabronionego i jednocześnie przy dokonywaniu łącznej oceny nie znajdują zastosowania tzw. reguły wyłączania wielości ocen w prawie karnym (por. szerzej
M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, Czyn..., s. 29-30; A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 180). Zob. też wyrok SN z 31 października 1980 r., Rw 369/80, OSPiKA 1981, z. 12, poz. 227 z glosami W. Sierackiego, OSPiKA 1981, z. 12, poz. 227 i S. Łagodzińskiego, OSPiKA 1982, z. 3-4, poz. 36; wyrok SN z 21 grudnia 1971 r., Rw 1367/71, OSNKW 1972, z. 4, poz. 72; wyrok SN z 1 kwietnia 1982 r., II KR 46/82, OSNKW 1982, z. 7, poz. 47 z glosą M. Tarnawskiego, OSPiKA 1983, z. 7-8, poz. 160; wyrok SA w Łodzi z 12 października 2000 r., II Aka 155/00, Prok. i Pr. 2001, z. 5, poz. 21).

46.Nie zachodzi natomiast kumulatywny zbieg przepisów ustawy w przypadku przyjęcia czynu ciągłego obejmującego zachowania, z których część stanowi realizację znamion typu podstawowego (np. przestępstwa kradzieży określonego w art. 278 § 1), a część typu kwalifikowanego (np. przestępstwa kradzieży z włamaniem przewidzianego w art. 279 § 1). Przyjęcie, że podstawę prawnokarnej kwalifikacji stanowią łącznie wszystkie zachowania, sprawia, iż sprawcy przypisane powinno zostać jedno przestępstwo typu kwalifikowanego (w podanym przykładzie przewidziane w art. 279 § 1) z pominięciem w kwalifikacji prawnej typu podstawowego (w podanym przykładzie art. 278 § 1) — (por. W. Wolter, Glosa do wyroku SN z 8 października 1977 r., Rw 281/77...; A. Wąsek, Czyn..., s. 51 i n.; odmienne stanowisko zajmuje J. Giezek, nie wykluczając w takim wypadku możliwości przyjęcia zbiegu właściwego — Kodeks..., s. 80).

5.5. Czas popełnienia czynu ciągłego

47. Przyjęcie konstrukcji czynu ciągłego w sposób istotny wpływa na określenie czasu popełnienia przestępstwa. Oparcie odpowiedzialności karnej na całym kompleksie zachowań konstytuujących czyn ciągły sprawia, że podstawą odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniany w warunkach ciągłości określonych w art. 12 k.k. są wszystkie objęte znamieniem ciągłości zachowania stanowiące jeden czyn zabroniony, którego granice wyznacza początek pierwszego i zakończenie ostatniego z zachowań składającego się na czyn ciągły. Oznacza to, że czyn ciągły realizowany jest w wyznaczonym przez początek pierwszego z zachowań oraz koniec ostatniego zachowania przedziale czasowym (por.
A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 180-181; L. Gardocki, Prawo..., s. 147; uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01, Prok. i Pr. 2001, z. 11, poz. 22; postanowienie SA w Katowicach z 22 listopada 2001 r., II Ako 400/01, Biul. Orz. SA w Katowicach 2001, z. 4, s. 1; wyrok SN z 15 września 2005 r., II KK 15/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 2, poz. 1.2.2). Trafnie jednak podkreśla się w piśmiennictwie, że fakt, iż zachowania składające się na czyn ciągły są realizowane w określonym przedziale czasowym, niewątpliwie dobrze oddając istotę faktycznej podstawę odpowiedzialności za czyn ciągły, nie rozstrzyga problemu czasu popełnienia czynu ciągłego na gruncie prawa karnego, w którym zachodzi konieczność wyznaczenia momentu (konkretnego punktu na linii czasu), od którego czy też w relacji do którego obliczać należy określone skutki prawne (por. A. Marek, J. Lachowski, Niektóre problemy..., s. 8, przypis nr 5). Podkreślić należy, że wchodzące w skład czynu ciągłego zachowania tracą, jak zasadnie wskazuje SN, swą „tożsamość” czasową (wyrok SN z 15 listopada 2005 r., IV KK 258/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 11, poz. 1.2.6). W konsekwencji w przypadku czynu ciągłego składającego się z kilku działań,czasem popełnienia przestępstwa będzie czas zakończenia ostatniego działania. W przypadku czynu ciągłego, na który składa się kilka zaniechań, czasem popełnienia przestępstwa będzie pierwszy moment, w którym sprawca nie miał już możliwości wypełnienia ciążącego na nim obowiązku określonego działania. Trafnie wskazuje SN, że „za czas popełnienia przestępstw rozciągniętych w czasie, wieloczynowych, trwałych, a także o charakterze ciągłym, traktować należy ostatni moment działania sprawcy, w tym czasie dokonania ostatniego z czynów składających się na realizację przestępstwa ciągłego” (wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2002 r., II KKN 387/01, LEX nr 52943). Identycznie wypowiedział się SA w Krakowie, stwierdzając, że „kwalifikacja z art. 12 k.k. oznacza uznanie za jeden czyn zabroniony wielu działań podjętych w realizacji tego samego zamiaru. Ciągłość jako element czynu zabronionego oznacza, że za czas jego popełnienia przyjmuje się czas ostatniego zachowania objętego znamieniem ciągłości” (wyrok SA w Krakowie z 19 grudnia 2003 r., II Aka 257/03, KZS 2004, z. 4, poz. 37).

48. W przypadku czynu ciągłego, który jest konstrukcyjnie zbliżony do tzw. przestępstw wieloczynowych, mogą zachodzić różnice w czasie pomiędzy formalną realizacją zespołu znamion, a faktycznym zakończeniem przestępnego zachowania. W razie występowania takiej różnicy, o czasie popełnienia przestępstwa decyduje nie moment formalnego dokonania, lecz moment faktycznego zakończenia przestępstwa (por. postanowienie SA w Katowicach z 22 listopada 1994 r., II Akz 145/94, OSA 1995, z. 3, poz. 15 oraz KZS 1995, z. 9-10, poz. 49).

49. Określenie czasu popełnienia czynu ciągłego ma istotne znaczenie dla:

 1)
ustalenia, jaka ustawa znajduje zastosowanie do czynu ciągłego w przypadku zmiany ustawy po popełnieniu czynu zabronionego;

 2)
ustalenia, czy czyn ciągły został popełniony w warunkach określonych
w art. 10 § 1;

 3)
ustalenia, czy czyn ciągły został popełniony w warunkach określonych
w art. 10 § 2;

 4) ustalenia, czy spełnione są warunki określone w art. 10 § 4;

 5)
ustalenia, czy możliwe jest wymierzenie sprawcy czynu ciągłego kary dożywotniego pozbawienia wolności — art. 54 § 2;

 6)
ustalenia, czy sprawca w czasie popełnienia czynu ciągłego miał ukończone 21 lat — art. 54 § 1 w zw. z art. 115 § 10;

 7) ustalenia winy sprawcy w związku z zasadą koincydencji;

 8)
rozstrzygnięcia kwestii związanych z możliwością stosowania ustaw amnestyjnych;

 9) określenia momentu, od którego rozpoczynają biec terminy przedawnienia;

10)
ustalenia kwestii związanych z okresem próby przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego, warunkowym zawieszeniu wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniu;

11) rozstrzygnięcia kwestii związanych z możliwością przyjęcia recydywy;

12)
rozstrzygnięcia kwestii związanych z ewentualnym zbiegiem przestępstw lub możliwością przyjęcia ciągu przestępstw;

13)
rozstrzygnięcia kwestii związanych z odpowiedzialnością osób współdziałających ze sprawcą przy popełnieniu czynu ciągłego.

5.6. Prawo międzyczasowe

50. Zagadnienia prawa międzyczasowego rozstrzygać należy w odniesieniu do czynu ciągłego identycznie jak w przypadku przestępstwa popełnionego jednym zachowaniem.

51. W razie zmiany ustawy w trakcie realizacji czynu ciągłego w sytuacji gdy pierwsze zachowanie objęte czynem ciągłym popełnione zostało w trakcie obowiązywania ustawy starej, a ostatnie zachowanie składające się na czyn ciągły popełnione zostało po zmianie ustawy, należy uznać, że cały czyn ciągły popełniony został pod rządami nowej ustawy (por. A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 181). Identycznie SA w Krakowie, wskazując, że konsekwencją przyjęcia czynu ciągłego w rozumieniu art. 12 k.k. jest, „(…) że w razie zmiany ustawy w trakcie realizacji czynu ciągłego uważa się, iż cały czyn zabroniony został popełniony pod rządami ustawy nowej, więc reguły prawa międzyczasowego nie mają tu zastosowania” (wyrok SA w Krakowie z 19 grudnia 2003 r., II AKa 257/03, KZS 2004, z. 4, poz. 37).

52. W przypadku wprowadzenia kryminalizacji zachowań składających się na czyn ciągły w trakcie jego realizacji, a więc w sytuacji, gdy pierwsze zachowanie składające się na czyn ciągły popełnione zostało w czasie, kiedy zachowania takie nie były zagrożone pod groźbą kary, natomiast ostatnie w chwili kiedy obowiązywała już ustawa wprowadzająca karalność takich zachowań, kwestie odpowiedzialności za czyn ciągły rozstrzygać należy zgodnie z zasadą nullumcrimen sine lege
(art. 1 k.k. i art. 42 ust. 1 Konstytucji RP). Przyjęcie konstrukcji czynu ciągłego nie może prowadzić do przełamania zasady lex retro non agit. Oznacza to, iż podstawę odpowiedzialności stanowić mogą tylko te zachowania, które zostały przez sprawcę podjęte już po wejściu w życie ustawy wprowadzającej ich kryminalizację [por.
A. Zoll (w:) K. Buchała, A. Zoll, Komentarz..., s. 132; A. Wąsek, Czyn..., s. 52 i n.; tenże, Kodeks..., t. I, s. 818; T. Bojarski, Przestępstwo..., s. 36; A. Zoll, Problemy..., s. 53].

5.7. Wiek sprawcy jako warunek odpowiedzialności za czyn ciągły

53. W przypadku popełnienia czynu ciągłego przez sprawcę, który część zachowań składających się na czyn ciągły zrealizował przed ukończeniem 17 lat, pozostałe zaś już po ukończeniu lat 17, odpowiedzialność karna odnosić się może wyłącznie do tych zachowań, które zostały popełnione po ukończeniu przez sprawcę 17 lat (por. wyrok SN z 3 grudnia 1984 r., V KRN 350/84, OSNPG 1985, z. 8, poz. 107; uchwała SN z 16 stycznia 1976 r., VI KZP 35/76, OSNKW 1976, z. 3, poz. 39; wyrok SN z 30 października 1980 r., IV KR 191/80, OSPiKA 1983, z. 5, s. 300-306 z częściowo aprobującą glosą A. Kaftala, OSPiKA 1983, z. 5, s. 300-306; A. Wąsek, Czyn..., s. 54; tenże, Kodeks..., s. 182; T. Bojarski, Przestępstwo..., s. 36 i n.; M. Cieślak, Polskie..., s. 417; A. Marek, J. Lachowski, Niektóre problemy…, s. 8 i n.).

54. Podobnie rozstrzygać należy zagadnienie odpowiedzialności za czyn ciągły sprawcy, który pierwsze zachowanie popełnił, gdy nie były spełnione wiekowe warunki z art. 10 § 2, ostatnie natomiast z zachowań objętych znamieniem ciągłości zostało dokonane po ukończeniu przez sprawcę 15 roku życia.

55. Analogicznie przedstawia się kwestia możliwości stosowania środków leczniczych, wychowawczych lub poprawczych przewidzianych dla nieletnich w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18. Wykluczone jest skorzystanie przez sąd z dyspozycji art. 10 § 4 w przypadku, gdy sprawca chociażby jedno zachowanie składające się na czyn ciągły popełnił po ukończeniu 18 roku życia.

56. W przypadku popełnienia chociażby jednego zachowania składającego się na czyn ciągły w chwili, gdy sprawca miał już ukończone 18 lat, nie znajduje zastosowania reguła wyrażona w art. 54 § 2. Oznacza to, iż za taki czyn ciągły możliwe jest wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności.

57. Do sprawcy czynu ciągłego, który popełnił jedno chociażby zachowanie objęte znamieniem ciągłości w chwili, gdy miał już ukończone 21 lat, nie znajduje zastosowania dyrektywa określona w art. 54 § 1.

5.8. Okoliczności wyłączające i umniejszające winę

58. Czas popełnienia czynu ciągłego wyznacza więc moment, w odniesieniu do którego oceniane być powinny wszelkie kwestie związane z okolicznościami wyłączającymi winę. Zatem moment popełnienia całego czynu ciągłego przesądzać będzie o możliwości stosowania przepisów wyłączających odpowiedzialność karną ze względu na niepoczytalność sprawcy (art. 31 § 1), usprawiedliwioną nieświadomość bezprawności (art. 30), stan wyższej konieczności wyłączający winę (art. 26 § 2), usprawiedliwiony błąd co do znamion typu czynu zabronionego (art. 28 § 1), usprawiedliwiony błąd co do określoności kontratypu (art. 29) lub inne okoliczności wyłączające winę niestypizowane w ustawie [art. 1 § 3 dopuszcza możliwość wykorzystywania tzw. pozaustawowych okoliczności wyłączających winę — zob. A. Zoll (w:) K. Buchała, A. Zoll, Komentarz..., s. 43]. Jeśli zatem w tym momencie nie zachodziła żadna z okoliczności wyłączających winę sprawcy subiektywnie, powinien mu zostać przypisany cały czyn ciągły.

59. Kwestia możliwości stosowania do sprawcy czynu ciągłego okoliczności wyłączających winę występujących w trakcie realizacji czynu ciągłego rodzić może pewne problemy związane z faktem, iż sprawca czynu ciągłego (podobnie jak sprawca przestępstwa trwałego lub przestępstwa o zbiorowo oznaczonym czynie) może znajdować się w stanie wyłączającym winę (np. w stanie niepoczytalności) jedynie w trakcie popełniania niektórych zachowań składających się na czyn ciągły, przy jednoczesnym popełnieniu ostatniego zachowania objętego znamieniem ciągłości w stanie pełnej zdolności do zawinienia (np. w stanie pełnej poczytalności). Zgodnie z zasadą popełnienia czynu ciągłego przyjąć należy, że sprawca zawinił cały zarzucany mu czyn ciągły. Konstrukcją tą zostaną więc objęte także te zachowania, które popełnione zostały przez sprawcę w okolicznościach wykluczających przypisanie mu winy. Konstrukcja czynu ciągłego jako jednego i niepodzielnego czynu zabronionego wyklucza możliwość wydania orzeczenia uniewinniającego w odniesieniu do pewnych tylko zachowań objętych znamieniem ciągłości. Okoliczności wyłączające winę odnosić się bowiem mogą jedynie do całego ciągłego czynu zabronionego, nie zaś tylko do jego fragmentów (por. M. Tarnawski, A. Wierciński, Glosa do wyroku SN z 10 kwietnia 1974 r. ..., s. 366-367; postanowienie SA w Katowicach z 20 czerwca 2001 r.,
II Ako 92/01, Biul. Orz. SA w Katowicach 2001, z. 3, s. 11). Uniewinnienie możliwe byłoby jedynie wówczas, gdyby okoliczności wyłączające winę odnosiły się do całego czynu ciągłego lub gdyby sąd nie przyjął w odniesieniu do poddawanych prawnokarnej ocenie zachowań konstrukcji czynu ciągłego (por. T. Dukiet-Nagórska, Wieloczynowe..., s. 104 i n.). Konsekwencją przyjęcia czynu ciągłego jest więc konieczność przypisania sprawcy całego objętego ciągłością czynu zabronionego, obejmującego także i te zachowania, które gdyby poddawane były samodzielnej ocenie, stwarzałyby podstawę do wydania orzeczenia uniewinniającego (por. M. Cieślak, Polskie..., s. 418; A. Wąsek, Czyn..., s. 54). Artykuł 12, nawiązujący jednoznacznie do tzw. jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego, nie wyklucza w takich przypadkach możliwości eliminacji przez sąd z opisu czynu tych fragmentów, które zostały popełnione przez sprawcę w stanie wyłączającym winę, powiązanej z odpowiednim uzasadnieniem takiego rozwiązania w uzasadnieniu orzeczenia (tak m.in. wyrok SN z 2 marca 1984 r., III KR 28/84, OSNKW 1984, z. 9-10, poz. 99; wyrok SN z 7 marca 1984 r., II KR 33/84, OSNKW 1984, z. 9-10, poz. 100; postanowienie SN z 11 sierpnia 1992 r., Wz 106/92, OSNKW 1993, z. 1-2, poz. 11; uchwała składu siedmiu sędziów SN z 17 czerwca 1993 r., WZP 1/92, OSNKW 1994, z. 1-2, poz. 3).

60. Analogicznie do kwestii możliwości stosowania do czynu ciągłego okoliczności wyłączających winę rozstrzygać należy problem wykorzystywania w powiązaniu z tą instytucją okoliczności umniejszających winę. Także tutaj decydujące znaczenie ma moment popełnienia całego czynu ciągłego. Stwierdzenie, że zachodziła wówczas jakaś okoliczność umniejszająca winę, powoduje, że do sprawcy takiego czynu ciągłego znajdą zastosowanie wszelkie regulacje związane z tą szczególną okolicznością. Występowanie okoliczności umniejszających winę w chwili popełniania jakiegoś zachowania składającego się na czyn ciągły, który nie decyduje o czasie popełnienia całego czynu ciągłego, wyłącza możliwość stosowania konsek­wencji prawnych wynikających z tego faktu w stosunku do sprawcy. Takich fragmentów czynu ciągłego nie można oczywiście pominąć w opisie czynu ciągłego, ponieważ stanowią one podstawę odpowiedzialności karnej. Wydaje się, iż problemy związane z zakresem odpowiedzialności sprawcy za taki niejednorodny z punktu widzenia winy czyn ciągły można rozstrzygać na etapie stosowania kar i środków karnych (por.
A. Wąsek, Czyn..., s. 54). Należy jednak podkreślić, iż owo uwzględnienie w procesie wymiaru kary i środków karnych nie może przybierać postaci formalnego powołania się na odpowiednie przepisy określające konsekwencje wynikające z zaistnienia okoliczności umniejszające winę, lecz jedynie formę odpowiednio złagodzonego doboru kar i środków karnych w ramach normalnego wymiaru.

5.9. Możliwość stosowania ustaw amnestyjnych i abolicyjnych

61. Popełnienie chociażby jednego z zachowań składających się na czyn ciągły po dacie określonej w akcie amnestyjnym wyłącza możliwość stosowania takiej ustawy do sprawcy całego czynu ciągłego. Należy podkreślić, iż w przypadku czynu ciąg-łego przepisów ustaw amnestyjnych nie stosuje się do poszczególnych zachowań konstytuujących czyn ciągły, lecz do całego, ocenianego kompleksowo, czynu ciąg-łego (por. wyrok składu siedmiu sędziów SN z dnia 25 lipca 1979 r., V KRN 147/79, OSNKW 1980, z. 3, poz. 26 oraz postanowienie SA w Katowicach z 22 października 1994 r., II Akz 145/94, OSA 1995, z. 3, poz. 15 oraz KZS 1995, z. 9-10, poz. 49).

62. Ustawa amnestyjna sama z siebie nie stwarza podstaw do „dzielenia” czynu ciągłego na poszczególne zachowania wchodzące w jego skład tylko po to, aby można było zastosować przepisy o amnestii do poszczególnych zachowań (wyrok SN z 29 lipca 1978 r., III KR 94/78, OSNPG 1979, z. 8, poz. 125).

5.10. Przedawnienie

63. Z istoty czynu ciągłego wynika pozostawanie poszczególnych zachowań objętych znamieniem ciągłości w ścisłym związku podmiotowo-przedmiotowym. Czyn ciągły oparty jest na założeniu materialnej niepodzielności przestępstwa, która przejawia się m.in. w tym, że bieg terminów przedawnienia karalności rozpoczyna się od chwili ukończenia ostatniego przestępnego zachowania się sprawcy (por. wyrok SN z 29 stycznia 1992 r., II KRN 423/91, OSNKW 1992, z. 5-6, poz. 39; wyrok SN z 15 listopada 1976 r., III KR 162/76, OSNKW 1977, z. 3, poz. 19 oraz A. Wąsek, Czyn..., s. 56).

64. Identycznie SN wskazuje moment, od którego obliczać należy bieg terminów przedawnienia, odwołując się do materialnego charakteru konstrukcji przewidzianej w art. 12 k.k., którego konsekwencją jest uznanie wszystkich objętych znamieniem ciągłości zachowań za jeden czyn zabroniony. Oznacza to, że jedynie krańcowe zachowanie, tj. ostatnie ze składających się na czyn ciągły, wyznacza czas popełnienia czynu ciągłego. „W efekcie, tylko ostatnie zachowanie określa koniec czynu ciągłego i od tego zachowania rozpoczyna się bieg przedawnienia karalności przestępstwa stanowiącego czyn ciągły” (wyrok SN z dnia 27 października 2005 r., IV KK 226/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 11, poz. 1.2.5).

5.11. Okres próby związany z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, warunkowym zawieszeniem wykonywania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniem, wyznaczony w związku z popełnieniem innego przestępstwa

65. Kwestie związane z ustaleniem, czy czyn ciągły został popełniony w okresie próby, wyznaczonym w związku z popełnieniem innego przestępstwa, w stosunku do którego zastosowano instytucję warunkowego umorzenia postępowania karnego, warunkowego zawieszenia wykonania kary lub warunkowego przedterminowego zwolnienia, rozstrzygać należy identycznie jak w przypadku przestępstwa popełnionego jednym zachowaniem. Jeśli zatem sprawca podjął pierwsze zachowanie składające się na czyn ciągły w okresie trwania próby związanej z zastosowaniem jednej z wymienionych wyżej instytucji, natomiast ostatnie zachowanie objęte ciąg-łością zostało zakończone już po upływie tego okresu, to przyjąć należy, iż sprawca popełnił cały czyn ciągły po zakończeniu próby. Wyklucza to możliwość stosowania w stosunku do sprawcy czynu ciągłego negatywnych konsekwencji związanych z popełnieniem przestępstwa w okresie próby.

5.12. Recydywa

66. Warunek czasowy uzasadniający stosowanie w stosunku do sprawcy czynu ciągłego recydywy związany jest z ostatnim działaniem lub zaniechaniem sprawcy. Jeśli sprawca podjął zachowanie składające się na czyn ciągły przed upływem okreś-lonego w art. 64 § 1 i 2 terminu, natomiast ostatnie zachowanie objęte znamieniem ciągłości zakończył już po upływie tego terminu, to wykluczone jest przyjęcie recydywy. Fakt, że niektóre z zachowań stanowiących elementy składowe czynu ciągłego popełnione zostały w warunkach recydywy, pozostałe zaś już po upływie terminu uzasadniającego jej przyjęcie, nie daje podstaw do wydzielenia ich jako odrębnego przestępstwa, jeśli w stosunku do wszystkich zachowań spełnione są przesłanki czynu ciągłego określone w art. 12 (por. postanowienie SN z 26 stycznia 1978 r.,
VII KZP 52/77, OSNPG 1978, z. 4, poz. 47).

5.13. Współdziałanie w popełnieniu czynu ciągłego

67. Okoliczność, że poszczególne zachowania składające się na czyn ciągły popełnione były przy współdziałaniu z różnymi osobami, nie wyłącza możliwości przyjęcia konstrukcji czynu ciągłego w stosunku do sprawcy wszystkich tych zachowań, jeżeli w odniesieniu do wszystkich zachowań spełnione są przesłanki określone w art. 12 (por. podobnie SN w wyroku z 15 czerwca 1978 r., II KR 119/78, OSNKW 1979, z. 1, poz. 10).

68. Konstrukcja czynu ciągłego w istotny sposób wpływa natomiast na zasady odpowiedzialności osób współdziałających przy popełnieniu tego czynu zabronionego. Wyrażona w art. 12 k.k. zasada, zgodnie z którą sprawca czynu ciągłego popełnia jeden czyn zabroniony, składający się z dwóch lub więcej zachowań, przesądza, że osoby współdziałające przy jego popełnieniu ponoszą odpowiedzialność za odpowiednią postać zjawiskową zrelacjonowaną do całego objętego ciągłością czynu zabronionego. Odpowiedzialność za współsprawstwo, podżeganie lub pomocnictwo do całego czynu ciągłego przyjąć należy zarówno wówczas, gdy współsprawca, podżegacz lub pomocnik „uczestniczył” we wszystkich zachowaniach składających się na czyn ciągły, jak i wtedy, gdy współsprawca, podżegacz lub pomocnik „uczestniczyli” tylko w popełnieniu jednego lub części zachowań składających się na czyn ciągły. Warunkiem odpowiedzialności za współsprawstwo, podżeganie lub pomocnictwo do całego czynu ciągłego jest spełnienie przesłanek określonych w art. 18. W tym zakresie zasady odpowiedzialności osób współdziałających w popełnieniu czynu ciągłego mają identyczny kształt jak zakres odpowiedzialności osób współdziałających przy przestępstwie popełnionym jednym zachowaniem (czynem).

69. W przypadku podżegania i pomocnictwa do czynu ciągłego odpowiedzialność osób współdziałających uzależniona będzie od tego, do czego zrelacjonowane były te formy zjawiskowe. Zasada indywidualizacji odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo (art. 20 w zw. z art. 18 § 2 i 3) przesądza o tym, że podżegacz i pomocnik odpowiadają w granicach swojego zamiaru za to, do jakiego czynu zabronionego nakłaniali lub udzielali pomocy (zob. szerzej A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 136-142). Jeśli zatem podżegacz lub pomocnik zrelacjonowali swoje zachowanie do całego czynu ciągłego, to odpowiadają za odpowiednią formę stadialną odniesioną do wszystkich zachowań objętych znamieniem ciągłości. Zakresu odpowiedzialności podżegacza lub pomocnika, który wyznaczają granice zamiaru podżegacza lub pomocnika, nie zmieni fakt uczynienia przez sprawcę więcej niż objęte było zamiarem podżegacza lub pomocnika (podżegacz lub pomocnik nie odpowiada za eksces sprawcy bezpośredniego), ani też sytuacja, w której sprawca nie wykona wszystkiego, do czego nakłaniał go podżegacz lub do czego pomagano, bowiem „niewypełnienie mandatu przez sprawcę bezpośredniego działa jedynie na jego korzyść, a nie rzutuje na odpowiedzialność podżegacza lub pomocnika” (A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 136; zob. też K. Buchała, A. Zoll, Polskie..., s. 311).

70. Szczególnego rodzaju trudności pojawiać się mogą w związku ze stosowaniem do czynu ciągłego instytucji współsprawstwa. Konstrukcja art. 12 przesądza bowiem, że nawet wówczas, gdy współsprawca przyłączył się do już zaawansowanej działalności „sprawcy głównego” lub też gdy współuczestniczył w popełnieniu tylko pewnych zachowań składających się na czyn ciągły, przypisać mu należy współsprawstwo do całego czynu ciągłego [takie stanowisko na gruncie tzw. jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego prezentowali A. Wąsek, Odpowiedzialność..., s. 101 i n. i K. Mioduski (w:) J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Komentarz..., s. 231 i n.].

71. W pewnych sytuacjach zakres odpowiedzialności współsprawcy do czynu ciągłego może jednak ulec modyfikacjom, prowadzącym do ograniczenia odpowiedzialności współsprawcy jedynie do tych zachowań, w których popełnieniu efektywnie współdziałał. Jeśli bowiem przyjmuje się, że czyn ciągły stanowi jedno przestępstwo, składające się co prawda z wielu zachowań, lecz poddawanych łącznie prawnokarnej ocenie, to okazuje się, że przyłączenie się współsprawcy do zaawansowanej już działalności sprawcy głównego stanowić może odmianę tzw. współsprawstwa sukcesywnego. W takim przypadku — zgodnie z zasadą indywidualizacji odpowiedzialności — współsprawca ponosić może odpowiedzialność jedynie za te fragmenty, w których popełnieniu rzeczywiście uczestniczył, działając wspólnie i w porozumieniu ze sprawcą głównym, nie odpowiada natomiast za to, w czym nie brał udziału (por. wyrok SA w Katowicach z 22 listopada 2001 r., II Aka 400/01, Biul. Orz. SA w Katowicach 2001, z. 4, s. 1; wyrok SN z 23 lutego 1972 r., II KR 161/71, OSNKW 1972, z. 7-8, poz. 119; wyrok SN z 14 października 1988 r., IV KR 186/88, OSNKW 1989, z. 1-2, poz. 7; A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 101-102; T. Kaczmarek, Z problematyki..., s. 32).

72. W przypadku sprawstwa kierowniczego do czynu ciągłego, odpowiedzialność sprawcy kierowniczego uzależniona jest od tego, do czego zrelacjonowany był zamiar sprawcy kierowniczego. Jeśli obejmował on cały czyn ciągły, wówczas sprawca kierowniczy ponosi odpowiedzialność za sprawstwo kierownicze całego czynu ciągłego. Sprawca kierowniczy nie poniesie jednak odpowiedzialności za eksces sprawcy bezpośredniego, a więc za to, co sprawca bezpośredni uczynił ponad zachowania objęte zamiarem sprawcy kierowniczego [por. A. Wąsek, Kodeks..., t. I, s. 124; K. Buchała (w:) K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, A. Zoll, Komentarz..., s. 31; odmiennie A. Spotowski, Sprawstwo..., s. 197 i n.].

73. Sprawstwo polecające do czynu ciągłego prowadzi do odpowiedzialności w granicach zamiaru polecającego. W tym zakresie sprawca polecający do czynu ciągłego ponosi odpowiedzialność identyczną jak sprawca kierowniczy. Podobnie jak przy sprawstwie kierowniczym wykluczona jest odpowiedzialność sprawcy polecającego za ewentualny eksces sprawcy bezpośredniego.

5.14. Czyn ciągły a przestępstwa zbiorowe, wieloodmianowe i wieloczynowe

74.Konstrukcja czynu ciągłego nie znajduje zastosowania do tzw. przestępstw zbiorowych, albowiem w ustawowym opisie znamion tych przestępstw został już zawarty element wielokrotności, powtarzalności lub wieloodmianowości, wyłączający potrzebę modyfikacji znamion tych przestępstw przy wykorzystaniu art. 12 (por. J. Giezek, Kodeks..., s. 79; W. Wolter, Glosa do wyroku SN z 22 grudnia 1975 r., I KR 251/75..., s. 181-183; tenże, Glosa do wyroku SN z 29 maja 1976 r., V KR 39/76..., s. 941-943; T. Dukiet-Nagórska, Tzw. przestępstwa..., s. 111; A. Zębik, Czyn..., s. 94;
W. Kubala, Glosa do wyroku SN z 7 lutego 1975 r., IV KR 340/74..., s. 83 i n.).

5.15. Zasada ne bis in idemprocedatur

75. Przyjęcie konstrukcji czynu ciągłego jako jednego czynu zabronionego przesądza o konieczności stosowania do tej konstrukcji procesowej zasady ne bis in idemprocedatur. Zasada ta wiąże także i w tych wypadkach, gdy po osądzeniu czynu ciągłego ujawnione zostaną dalsze zachowania, które zostały popełnione przez sprawcę w ramach czasowych wyznaczonych przez przypisany mu czyn ciągły. Czyn ciągły, będący jednym czynem zabronionym, stanowi z punktu widzenia procesu karnego jednolitą całość i ma do niego odniesienie zasada niepodzielności przedmiotu procesu karnego i podstawy odpowiedzialności karnej. W przypadku czynu ciągłego podstawę odpowiedzialności stanowią wszystkie objęte znamieniem ciągłości zachowania. Jej granice wyznaczają więc początek pierwszego i zakończenie ostatniego z zachowań składających się na czyn ciągły. Prawomocne zakończenie postępowania karnego, którego przedmiotem był czyn ciągły, oznacza więc, że nie jest możliwe prowadzenie innego postępowania co do zachowań popełnionych przez sprawcę w okresie wyznaczonym przez początek pierwszego i zakończenie ostatniego zachowania składającego się na czyn ciągły, byłoby to bowiem postępowanie karne „co do tego samego czynu tej samej osoby” [por. Z. Gostyński
(w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.R. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Komentarz..., s. 210-213; A. Kaftal, Przestępstwo..., s. 174; tenże, Obowiązywanie..., s. 72 i n.; tenże, Glosa do wyroku SN z 8 kwietnia 1966 r., VI KO 42/62..., s. 812 i n.; A. Murzynowski, Glosa do uchwały SN z 26 listopada 1979 r., VI KZP 4/79..., s. 259 i n.; postanowienie SA w Katowicach z 20 czerwca 2001 r., II Ako 92/01, Biul. Orz. SA w Katowicach 2001, z. 3, s. 11; uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01, Biul. SN 2001, z. 11, poz. 22]. Stanowisko, wedle którego zasada ne bis in idem odnosi się do całego czynu ciągłego, prezentowane jest także w orzecznictwie SN, w którym wskazuje się, że „przyjęcie tej konstrukcji czynu ciągłego przesądza o konieczności stosowania zasady ne bis in idemprocedatur wyrażonej w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. stwierdzającej, iż nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone” (wyrok SN z 15 września 2005 r., II KK 15/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 2, poz. 1.2.2; wyrok SN z 15 listopada 2005 r., IV KK 258/05, Biuletyn Prawa Karnego 2005, z. 11, poz. 1.2.6). Podkreślić należy, że „prawomocne skazanie za czyn ciągły (art. 12 k.k.) stoi na przeszkodzie, ze względu na treść art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. ponownemu postępowaniu o później ujawnione zachowania, będące elementami tego czynu, które nie były przedmiotem wcześniejszego osądzenia, niezależnie od tego, jak ma się społeczna szkodliwość nowo ujawnionych fragmentów czynu ciągłego do społecznej szkodliwości zachowań uprzednio w ramach tego czynu osądzonych” (uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 2).

76. Czyn ciągły stanowi jedno przestępstwo, co przesądza, że nie jest możliwe wydanie orzeczenia uniewinniającego z niektórych tylko zachowań objętych znamieniem ciągłości. Czyn ciągły uznany został w przepisie art. 12 k.k. za jeden czyn zabroniony stanowiący jednolitą całość i dlatego podlegający osądowi za jedno przestępstwo (wyrok SN z 17 grudnia 2002 r., IV KK 371/02, LEX nr 75504). Przyjęcie jako podstawa kwalifikacji kilku zachowań czynu ciągłego sprawia, że „w sytuacji gdy wyniki przewodu sądowego nie stwarzają podstawy do uznania, że oskarżony dopuścił się przestępstwa ciągłego (czynu ciągłego — w rozumieniu art. 12) w zakresie zarzucanym mu w akcie oskarżenia, sąd nie uniewinnia go z poszczególnych fragmentów przestępstwa ciągłego (czynu ciągłego), lecz eliminując te fragmenty z opisu czynu, w uzasadnieniu wyjaśnia, dlaczego przypisany oskarżonemu czyn ciągły nie obejmuje wszystkich pojedynczych zachowań składających się na przestępstwo ciągłe (czyn ciągły)” (wyrok SN z 2 marca 1984 r., III KR 28/84, OSNKW 1984, z. 9, poz. 89 z glosami T. Dukiet-Nagórskiej, NP 1985, z. 3, s. 94 i n. i A. Kaftala, OSPiKA 1985, z. 11, poz. 205; tak samo wyrok SN z 16 grudnia 1971 r., IV KR 279/71, OSNPG 1972, z. 4, poz. 79; wyrok SN z 13 stycznia 1984 r., III KR 356/82, niepubl.; Kodeks karny z orzecznictwem, Gdańsk 1996, teza 55 do art. 58 k.k. z 1969 r., s. 305; wyrok SN z 19 października 1989 r., II KR 162/89, OSP 1991, z. 2, poz. 48 z glosą P. Konieczniaka, OSP 1991, z. 2, poz. 48). W powyższym kontekście za budzące wątpliwości uznać należy stanowisko SN wyrażone w uchwale z 15 czerwca 2007 r. (I KZP 15/07, OSNKW 2007, z. 7-8, poz. 55), w którym wskazano na konieczność wyraźnego rozróżnienia skutków orzeczeń skazujących lub warunkowo umarzających postępowanie oraz orzeczeń uniewinniających od zarzutu popełnienia czynu ciągłego. Przyjmując, że orzeczenie skazujące lub warunkowo umarzające postępowanie pociąga za sobą związanie powagą rzeczy osądzonej w odniesieniu do całego czynu ciągłego, zarazem wskazano, iż w razie wyroku uniewinniającego dochodzi do związania zasadą powagi rzeczy osądzonej jedynie w odniesieniu do jednostkowych czynów, nie zaś całego czynu ciągłego, bowiem, jak podkreśla SN, „tylko
w kwestii odpowiedzialności za te właśnie czyny sąd orzeka”. Stanowisko to prowadzi do wysoce wątpliwego różnego rozumienia konstrukcji czynu ciągłego we wskazanych sytuacjach procesowych, opiera się także na odmiennej wykładni konstrukcji wyrażonej w art. 12 k.k. W przypadku wyroków skazujących lub umarzających postępowanie konstrukcja czynu ciągłego interpretowana jest przez SN zgodnie
z duchem koncepcji jednoczynowej, w razie orzeczenia uniewinniającego — zgodnie z modelem wieloczynowym uznającym ciągłość za odmianę realnego zbiegu przestępstw. Ponadto rozróżniając zakres związania powagą rzeczy osądzonej w uchwale nie przedstawiono szerszego procesu uzasadnienia takiego rozwiązania, co pozostaje w sprzeczności z dominującą linią prezentowaną w orzecznictwie i doktrynie. (Zob. szerzej w zakresie dogmatycznych zastrzeżeń dotyczących stanowiska SN przyjętego w uchwale SN z 15 czerwca 2007 r. — P. Kardas, Res iudicata a konstrukcja czynu ciągłego, Prok. i Pr. w druku).

5.16. Podstawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary

77. Konstrukcja czynu ciągłego stanowiąca podstawę do wartościowania jako jeden całości wszystkich zachowań objętych znamieniem ciągłości przesądza, że w przypadku przepisu art. 60 § 3 k.k., przewidującego obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary konieczne jest spełnienie przesłanek określonych w tym przepisie w odniesieniu do każdego zachowania sprawcy stanowiącego fragment czynu ciągłego. Innymi słowy w odniesieniu do sprawcy czynu ciągłego „(…) określony w art. 60 § 3 k.k. warunek współdziałania z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa jest spełniony wówczas, gdy sprawca ten popełnił z innymi osobami całe przestępstwo ciągłe, to jest, gdy każde zachowanie sprawcy, stanowiące fragment przestępstwa ciągłego, odpowiada temu wymogowi” (uchwała SN z 29 października 2002 r., I KZP 30/02, OSNKW 2002, z. 11-12, poz. 89; zob. też postanowienie SN z 12 listopada 2002 r., III KKN 232/00, LEX nr 56066).

78. Analogicznie rozstrzygać należy zagadnienie możliwości skorzystania przez sprawcę czynu ciągłego z klauzuli bezkarności przewidzianej w art. 229 § 6 k.k. W wypadku gdy doszło do kilkukrotnego udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej albo ich obietnicy przez sprawcę działającego w warunkach określonych w art. 12 k.k., możliwość skorzystania z klauzuli bezkarności przewidzianej w art. 229 § 6 k.k. wymaga ujawnienia wszystkich istotnych okoliczności każdego z zachowań składających się na czyn ciągły, zanim organ powołany do ścigania przestępstw o tym się dowiedział (por. B. Siudzińska-Dawid, Bezkarność sprawcy przestępstwa łapownictwa czynnego jako instrument walki z korupcją, WPP 2004, nr 1, s. 29 i n.).

4. Konsekwencje prawne wynikające z zastosowania dyrektywy konstruującej ciąg przestępstw

4.1. Obligatoryjność stosowania instytucji ciągu przestępstw

37. Ciąg przestępstw jest instytucją prawa karnego materialnego, co oznacza,
że jej stosowanie jest obowiązkiem sądu (por. uchwała SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99, OSP 2000, z. 2, poz. 25; wyrok SA w Warszawie z 29 czerwca 2006 r., II Aka 173/06, Apelacja Warszawska 2006, Nr 4, poz. 14). Przyjęcie lub odrzucenie możliwości zastosowania art. 91 § 1 uzależnione jest więc wyłącznie od spełnienia przesłanek określonych w tym przepisie. Niezastosowanie instytucji ciągu przestępstw do kilku przestępstw popełnionych przez jednego sprawcę w warunkach określonych w art. 91 § 1 lub też nieobjęcie ciągiem niektórych przestępstw z „przyczyn procesowych” lub z powodu „trudności technicznych” i pozostawienie ich do odrębnego postępowania nie jest dopuszczalne (zob. postanowienie SA w Gdańsku z 1 kwietnia 1992 r., II Akz 108/92, OSA 1992, nr 9, poz. 49; M. Kulik, Glosa do uchwały SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99..., s. 142 i n.).

38. Celem instytucji ciągu przestępstw jest uwypuklenie związków zachodzących między wieloma przestępstwami popełnionymi przez tego samego sprawcę, które z uwagi na łączące je więzi stanowią swoistą całość, podlegającą łącznej ocenie sądu w zakresie wymiaru za nie kary. Łączne ujęcie tej wielości przestępstw w płaszczyźnie wymiaru kary oraz środków karnych stwarzać ma podstawy dla uwzględnienia wszystkich elementów przestępczej działalności, których sąd nie byłby w stanie ująć, wymierzając za te przestępstwa jednostkowe kary. Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw prowadzić ma więc do uwypuklenia wagi całości przestępczej działalności sprawcy oraz jej społecznej szkodliwości, co przy rozdrobnieniu zachowań sprawcy na poszczególne fragmenty (odrębne przestępstwa) mogłoby prowadzić w sferze wymiaru kary do zniekształcenia obrazu rozmiarów przestępczości i w konsekwencji do zastosowania nieadekwatnej sankcji karnej (zob. wyrok SN z dnia 25 lutego 1986 r., III KR 523/85, OSNPG 1986, z. 11, poz. 151; wyrok SN z 18 stycznia 1989 r.,
IV KR 341/82, OSNPG 1983, z. 8, poz. 91).

4.2. Konsekwencje w sferze kwalifikacji prawnej poszczególnych przestępstw

4.3. Podstawa karnoprawnej kwalifikacji

39. Z istoty ciągu przestępstw — jako odmiany realnego zbiegu przestępstw — wynika, że konstrukcja ta nie odnosi się do etapu interpretacji znamion typu czynu zabronionego. Podstawą karnoprawnej kwalifikacji jest w przypadku ciągu przestępstw samodzielnie każde zachowanie.

40. W odniesieniu do każdego z przestępstw składających się na ciąg konieczne jest więc udowodnienie wszystkich elementów decydujących o przestępności, na które składają się znamiona typu czynu zabronionego oraz inne elementy wymienione w Kodeksie karnym, niezaliczane do znamion typu (np. określony stopień społecznej szkodliwości, wina itd.). Przyjęcie ciągu przestępstw wymaga zatem opisania w wyroku każdego z zachowań sprawcy tworzących poszczególne przestępstwa. Nie jest dopuszczalne ograniczenie się do „niezbyt fortunnego sformułowania, że sprawca działał ciągiem przestępstw” (por. wyrok SA w Krakowie z 9 lutego 2000 r., II Aka 252/99, KZS 2000, z. 4, poz. 37; wyrok SA w Katowicach z 2 marca 2000, II Aka 25/00, Prok. i Pr. 2000, z. 9, poz. 26). Trafnie podkreśla SN, że „skoro oskarżonym przypisano popełnienie ciągu przestępstw — art. 91 § 1 k.k., to każde z tych przestępstw powinno być odrębnie opisywane i kwalifikowane, gdyż tylko w taki sposób możliwe jest właściwe ocenienie spełnienia przesłanek określonych w tym przepisie” (wyrok SN z dnia 1 marca 2006 r., II KK 123/05, LEX nr 180793).

41. Należy podkreślić, że w punkcie określającym w wyroku podstawę kwalifikacji prawnej powoływany być powinien jedynie przepis części szczególnej, określający znamiona przestępstwa, nie jest natomiast dopuszczalne powoływanie w tym miejscu przepisu art. 91 § 1, ponieważ nie wpływa on w żaden sposób na proces kwalifikacji prawnej. Artykuł 91 § 1 k.k. powoływany powinien być przy podstawie wymiaru kary (por. wyrok SA w Katowicach z 11 maja 2000 r., II Aka 92/00, Prok. i Pr. 2000, z. 11, poz. 20). Odmiennie kwestię tę postrzega SN wskazując, że „w sytuacji przyjęcia przez sąd tzw. ciągu przestępstw, należy w kwalifikacji prawnej powołać także art. 91 § 1 k.k. Określa on bowiem instytucję prawa materialnego, a in concreto odzwierciedla razem z innymi przepisami, pełną treść materialną przypisanego przestępstwa” (wyrok SN z 29 sierpnia 2003 r., WA 37/03, OSNwSK 2003, poz. 1871). Trafnie wskazuje się w powołanym wyżej judykacie, że konstrukcja ciągu przestępstwa to instytucja prawa karnego materialnego. Zarazem niezasadnie wskazuje, że treść art. 91 § 1 k.k. dopełnia opis podstawy kwalifikacji prawnej, skoro w przypadku ciągu przestępstw podstawą przypisania jest z osobna każde z przestępstw popełnionych przez sprawcę w warunkach określonych w art. 91 § 1 k.k. Ukształtowanie konstrukcji ciągu przestępstw, jako szczególnej odmiany realnego zbiegu przestępstw, jednoznacznie przesądza, że instytucja ta nie określa w żadnym zakresie podstawy kwalifikacji prawnej (podstawy przypisania) i z tego powodu powoływanie art. 91 § 1 k.k. przy podstawie przypisania nie jest zasadne. Jednocześnie w razie przyjęcia ciągu przestępstw sprawcy przypisywana jest wielość przestępstw, zaś jedyną konsekwencją przyjęcia ciągu jest modyfikacja wymiaru kary, która inaczej niż w przypadku „zwykłego” realnego zbiegu nie przebiega dwuetapowo, tj. najpierw sprowadza się do wymiaru kary za każde z przestępstw popełnionych przez sprawcę, a następnie do orzeczenia jednej kary określanej mianem łącznej, lecz prowadzi z uwagi na treść art. 91 § 1 k.k. do wymierzenia za wszystkie przypisane sprawcy przestępstwa popełnione w warunkach określonych w art. 91 § 1 k.k. jednej kary w podwyższonych na podstawie tego przepisu granicach. Z tych też względów za niefortunne uznać należy użyte w tezie powołanego wyroku sformułowanie „odzwierciedla razem z innymi przepisami, pełną treść materialną przypisanego przestępstwa”, bowiem w przypadku ciągu sprawcy przypisywana jest wielość przestępstw, a nie jedno przestępstwo.

42. Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw odmiennie niż zastosowanie instytucji czynu ciągłego z art. 12 nie powoduje, że osądowi podlega cały ciąg przestępstw jako jeden przedmiot procesu karnego. Oznacza to, że w sytuacji gdy wyniki przewodu sądowego nie stwarzają podstawy do uznania części zarzucanych sprawcy zachowań za przestępstwa, sąd ma obowiązek wydania w odniesieniu do tych zachowań wyroku uniewinniającego (zob. wyrok SA w Krakowie z 9 lutego 2000 r.,
II Aka 252/99, KZS 2000, z. 4, poz. 37).

43. Trafnie wskazuje się w orzecznictwie, że w przypadku przyjęcia ciągu przestępstw przypisywane jest sprawcy każde z osobna z przestępstw popełnionych w warunkach określonych w art. 91 § 1 k.k. Przesądza to, że w odniesieniu do każdego z nich konieczne jest wykazanie, iż spełnione zostały wszystkie przesłanki uzasadniające uznanie konkretnego czynu za przestępstwo. Trafnie podkreśla SN w odniesieniu do znamion przestępstwa oszustwa, że „aby przyjąć popełnienie przestępstwa z art. 286 § 1 k.k., sąd winien dokonując analizy strony podmiotowej wykazać na podstawie dowodów, że sprawca obejmował swym zamiarem bezpośrednim i kierunkowym nie tylko wprowadzenie w błąd (wyzyskanie błędu, itd.) i działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, lecz także, że w momencie działania mającego na celu uzyskanie kredytu, obejmował swym bezpośrednim i kierunkowym zamiarem okoliczność, iż osoba rozporządzająca mieniem czyni to z niekorzyścią dla kredytodawcy. Powinność ta dotyczy każdego z przestępstw składających się na ciąg przestępstw” (wyrok SN z dnia 6 listopada 2003 r., II KK 9/03, LEX nr 83773). W innym ujęciu zasadę niezależnego przypisania sprawcy każdego z przestępstw popełnionych w warunkach określonych w art. 91 § 1 k.k. dobrze oddaje następująca wypowiedź SA we Wrocławiu: „sąd orzekający, w wykonaniu ustawowej powinności dokonania samodzielnej oceny prawnej czynu zarzucanego i przyjęcia jego właściwej kwalifikacji prawnej, może w wyroku skazującym wyodrębnić jako osobne czyny i włączyć je do ciągu przestępstw (zgodnie z obowiązkiem wynikającym z art. 91 § 1 k.k.), te tylko zachowania objęte w konkluzji aktu oskarżenia opisem czynu ciągłego, co do których nie zachodzą żadne wątpliwości nie tylko co do sprawstwa i winy oskarżonego, ale również co do jednoznacznej woli oskarżyciela objęcia oskarżeniem tego konkretnego zachowania wypełniającego znamiona czynu przestępnego” (wyrok SA we Wrocławiu z 5 października 2004 r., II Aka 278/04, Wokanda 2005, nr 5, poz. 47). Na znaczenie elementów strony podmiotowej, w tym w szczególności konieczność odrzucenia konstrukcji czynu ciągłego w wypadku niewykazania, że sprawca działał w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, czego konsekwencją może być przyjęcie ciągu przestępstw, wskazuje SA w Krakowie, podkreślając, że „sąd okręgowy trafnie zakwalifikował sprzedawanie przez oskarżonego narkotyków jako dwa ciągi przestępstw z art. 91 § 1 k.k., a nie jako czyn ciągły z art. 12 k.k., bo brak było podstaw do ustalenia, że oskarżony działał z jedynym, z góry powziętym zamiarem, a ustalono, że decyzje sprzedawania narkotyków oskarżony podejmował sukcesywnie, odrębnie do każdego zachowania” (wyrok SA w Krakowie z 19 października 2004 r., II Aka 213/04, KZS 2005, z. 1, poz. 11).

4.4. Stopień społecznej szkodliwości

44. Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw nie wpływa na proces oceny stopnia społecznej szkodliwości poszczególnych zachowań składających się na ciąg. Przekroczenie progu znikomości stopnia społecznej szkodliwości zachowania jest zgodnie z brzmieniem art. 1 § 2 koniecznym warunkiem przestępności. Ponieważ ustalenie, czy określone zachowanie stanowi przestępstwo następuje w razie przyjęcia ciągu przestępstw zawsze w odniesieniu do jednostkowego zachowania, nigdy zaś do wielu zachowań łącznie, przeto należy stwierdzić, że inaczej niż w przypadku tzw. przestępstwa ciągłego z art. 58 k.k. z 1969 r. oraz odmiennie niż w przypadku czynu ciągłego z art. 12 element ten wynikać musi z charakterystyki jednostkowego zachowania. Nie jest więc możliwa łączna, całościowa ocena tej przesłanki, której podstawą będą wszystkie zachowania objęte znamieniem ciągłości. Jeśli zatem jednostkowe zachowanie objęte znamieniem ciągłości z art. 91 § 1 ma znikomy stopień społecznej szkodliwości, to nie jest możliwe uznanie, że przesłanka ta została spełniona poprzez połączenie ze sobą na tej płaszczyźnie wszystkich zachowań objętych znamieniem ciągłości (zob. szerzej P. Kardas, Glosa do postanowienia SN z 18 czerwca 1996 r., I KZP 5/96..., s. 271-281; uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 2, s. 29 i n.). Trafnie wskazuje się w orzecznictwie, że konstrukcja ciągu przestępstw nie stwarza podstaw do dokonywania „jakiejkolwiek kumulacji, łączenia, czy też dokonywania globalnej całościowej oceny wszystkich składających się na ciąg przestępstw zachowań” (wyrok SA w Lublinie z 14 listopada 2001 r., II Aka 226/02, Prok. i Pr. 2004, z. 2, poz. 13).

45. Co do stopnia społecznej szkodliwości czynu jako podstawy wymiaru kary zob. szerzej M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, Czyn..., s. 132 i n.

4.5. Kumulatywna kwalifikacja

46. Warunkiem przyjęcia konstrukcji ciągu przestępstw jest popełnienie przez sprawcę wielu przestępstw o tożsamej kwalifikacji prawnej. W przypadku ciągu przestępstw mamy więc do czynienia z kilkoma różnymi czynami, z których każdy samodzielnie realizuje znamiona typu czynu zabronionego. Przepis art. 11 dotyczy natomiast tylko takich sytuacji, w których jeden i ten sam czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej. Konstrukcja ciągu przestępstw wyklucza zatem ze swej istoty stosowanie kumulatywnej kwalifikacji, z uwagi na niespełnienie podstawowego warunku stosowania art. 11.

47. Należy podkreślić, że wykluczenie możliwości stosowania kumulatywnej kwalifikacji do ciągu przestępstw nie oznacza bynajmniej, że art. 11 w ogóle nie może nigdy wystąpić łącznie z art. 91 § 1. Możliwość połączenia ze sobą instytucji ciągu przestępstw oraz kumulatywnej kwalifikacji dotyczy jednak tylko takich sytuacji, w których każde z przestępstw składających się na ciąg podlega identycznej, kumulatywnej kwalifikacji (zob. szerzej M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, Czyn..., s. 119 i n.).

4.6. Ciąg przestępstw a czyn ciągły

48. Kodeks karny oparty jest na założeniu, wedle którego instytucja czynu ciągłego z art. 12 oraz instytucja ciągu przestępstw z art. 91 § 1 w sposób rozłączny stanowią normatywne podstawy dla rozstrzygania odpowiedzialności za przestępstwa popełnione w warunkach „ciągłości” obejmujące odmienne kategorie sytuacji faktycznych. W odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego może więc znaleźć zastosowanie albo instytucja czynu ciągłego, albo instytucja ciągu przestępstw. Obejmowane przez art. 12 i 91 § 1 zakresy sytuacji faktycznych nie krzyżują się ze sobą, co oznacza, że normatywne pola obu tych przepisów nigdy nie pozostają w stosunku krzyżowania. Stąd też wykluczone jest jednoczesne stosowanie do tej samej sytuacji faktycznej obu tych przepisów.

49. Jedynym wypadkiem, w którym znajdą zastosowanie zarówno art. 12, jak i 91 § 1, jest sytuacja, w której sprawca popełnia w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej przestępstw, z których każde kwalifikowane jest przy zastosowaniu art. 12, stanowi więc czyn ciągły. Wówczas sąd musi przypisać sprawcy każde z popełnionych przez niego przestępstw, wykorzystując art. 12 jako współokreślający znamiona przypisanego sprawcy przestępstwa, a następnie z uwagi na popełnienie tych przestępstw w warunkach art. 91 § 1 wymierzyć za nie jedną karę przy zastosowaniu art. 91 § 1. Możliwość wykorzystania zarówno konstrukcji określonej w art. 12 k.k., jak i przewidzianej w art. 91 § 1 k.k. dotyczy także takich wypadków, w których część przestępstw składających się na ciąg popełniona została jednym zachowaniem, część dwoma lub więcej zachowaniami popełnionymi w wykonaniu z góry powziętego zamiaru (por. wyrok SN z 24 listopada 2005 r., WA 32/05, OSNKW 2006, z. 1, poz. 11).

4.7. Czas popełnienia

50. Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw nie wpływa na określenie czasu popełnienia przestępstwa. Z założenia, w myśl którego ciąg przestępstw jest zbiorem wielu przestępstw popełnionych przez jednego sprawcę w szczególnych okolicznościach, wynika, że każde przestępstwo składające się na tę konstrukcję prawną ma odrębny czas popełnienia. Sprawia to, że konieczne jest zasadniczo odmienne niż w przypadku czynu ciągłego rozstrzyganie zagadnień intertemporalnych.

4.8. Prawo międzyczasowe

51. W razie zmiany ustawy karnej w trakcie realizacji poszczególnych przestępstw składających się na ciąg do każdego z nich oddzielnie będą miały wprost zastosowanie określone w kodeksie reguły prawa międzyczasowego.

4.9. Wiek sprawcy jako podstawa odpowiedzialności

52. Jeżeli w odniesieniu do któregokolwiek z przestępstw sprawca w chwili czynu nie miał ukończonych lat 17 i zarazem nie były spełnione warunki określone
w art. 10 § 2, to zachowanie takie nie może zostać uznane za przestępstwo i w konsekwencji w żadnym wypadku nie może zostać włączone w skład ciągu przestępstw.

53. W wypadku popełnienia w warunkach określonych w art. 91 § 1 przestępstw wymienionych w art. 10 § 2 w taki sposób, że część z nich sprawca popełnił po ukończeniu lat 15, lecz przed ukończeniem lat 17, natomiast pozostałą część po ukończeniu lat 17, zachodzą oczywiście podstawy do pociągnięcia go do odpowiedzialności za wszystkie popełnione przestępstwa. Pojawić się mogą jednak pewne wątpliwości związane z pytaniem, czy możliwe jest w takim wypadku przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw obejmującego wszystkie przestępstwa. W odniesieniu do przestępstw popełnionych w warunkach określonych w art. 10 § 2 wiąże bowiem regulacja zawarta w art. 10 § 3, który z jednej strony obniża górną granicę ustawowego zagrożenia do wysokości dwóch trzecich zagrożenia przewidzianego za popełnione przez sprawcę przestępstwo, z drugiej zaś stanowi samoistną podstawę dla fakultatywnego nadzwyczajnego złagodzenia kary. W literaturze i orzecznictwie wydanym na podstawie art. 58 k.k. z 1969 r. dopuszczano w takich wypadkach możliwość przyjmowania tzw. przestępstwa ciągłego (wyrok SN z 3 kwietnia 1986 r., II KR 59/86, OSNPG 1986, z. 12, poz. 159; uchwała SN z 27 września 1985 r., VI KZP 12/85, OSNKW 1986, z. 3, poz. 14). Z uwagi na fakt, że wymierzenie kary na podstawie
art. 91 § 1 k.k. możliwe jest jedynie wówczas, gdy każdy z przepisów stanowiących podstawę kwalifikacji i wymiaru kary przewiduje identyczne ustawowe zagrożenie przyjąć należy, iż nie zachodzą przesłanki do przyjęcia ciągu przestępstw (por. J. Majewski, Glosa do uchwały SN z 11 sierpnia 2000 r., I KZP 17/00..., s. 243 i n.).

4.10. Okoliczności wyłączające i umniejszające winę

54. Ze względu na fakt, że czas popełnienia przestępstwa w przypadku przyjęcia ciągu przestępstw jest odmiennie określany dla każdego przestępstwa objętego znamieniem ciągłości, kwestie możliwości zastosowania do któregokolwiek z nich okoliczności wyłączającej lub umniejszającej winę rozstrzygać należy odrębnie w stosunku do każdego przestępstwa. Jeśli zatem w czasie popełnienia któregokolwiek z przestępstw składających się na ciąg zachodziła jakaś okoliczność wyłączająca winę, to zachowanie to nie może zostać uznane za przestępstwo także wtedy, gdy w odniesieniu do pozostałych zachowań nie występowały takie okoliczności. O możliwości wyłączenia przestępności zachowania decydują tylko i wyłącznie czas jego popełnienia oraz występowanie w tym czasie u sprawcy okoliczności wyłączającej winę. Ciąg przestępstw, inaczej niż czyn ciągły, nie prowadzi w tym zakresie do żadnych zmian ogólnych zasad odpowiedzialności karnej.

55. Analogicznie rozstrzygać należy problem możliwości stosowania do poszczególnych przestępstw składających się na ciąg okoliczności umniejszających winę. Uznanie, że sprawca popełnił część przestępstw w warunkach umniejszających winę, pozostałą zaś część w warunkach uzasadniających przypisanie pełnej winy prowadzić będzie do trudności związanych z wymiarem jednej kary za ciąg obejmujący wszystkie te przestępstwa. Należy podkreślić, że w sytuacji, gdy tylko w stosunku do jednego lub kilku z zachowań składających się na ciąg zachodzą podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia kary przyjęcie ciągu obejmującego te zachowania oraz zachowania, wobec których brak jest podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia kary, wyklucza możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary wymierzanej za ciąg. Nadzwyczajne złagodzenie kary wymierzanej za ciąg możliwe jest jedynie wówczas, gdy podstawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary zachodzi w stosunku do każdego ze zbiegających się w ciąg przestępstw z osobna (tak
J. Majewski, Glosa do uchwały SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99..., poz. 73 oraz
A. Rybak, Glosa do uchwały SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99..., s. 99 i n.; odmienne SN w uchwale z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99..., poz. 25 oraz A. Zoll w glosie aprobującej do tego orzeczenia, OSP 2000, z. 2, poz. 25; A. Kulik, Glosa do uchwały SN z 18 września 1999 r., I KZP 24/99..., s. 140; A. Michalska-Warias, Glosa do uchwały SN z 18 września 1999 r., I KZP 24/99..., s. 105).

4.11. Możliwość stosowania ustaw amnestyjnych i abolicyjnych

56. Przyjęcie, że każde z przestępstw składających się na ciąg ma inny czas popełnienia pozwala także rozstrzygać kwestie związane z możliwością stosowania ustaw amnestyjnych. Popełnienie chociażby jednego objętego znamieniem ciągłości przestępstwa po wejściu w życie ustawy amnestyjnej nie wyklucza możliwości zastosowania dobrodziejstwa amnestii do tych przestępstw, które zostały popełnione przed tą datą.

57. Tak samo rozstrzygać należy zagadnienie stosowania do przestępstw popełnionych w warunkach art. 91 § 1 ustaw abolicyjnych.

4.12. Przedawnienie

58. Konstrukcja ciągu przestępstw, inaczej niż instytucja czynu ciągłego, nie jest oparta na założeniu materialnej niepodzielności przestępstwa. Ciąg przestępstw nie stanowi bowiem jednego przestępstwa, lecz zbiór (wielość) przestępstw o szczególnej charakterystyce. Nie można zatem sensownie mówić o biegu terminów przedawnienia ciągu przestępstw, lecz jedynie o terminach przedawnienia każdego z przestępstw składających się na ciąg.

59. Bieg terminów przedawnienia karalności biegnie odrębnie dla każdego z przestępstw składających się na ciąg i rozpoczyna od daty zakończenia ostatniego zachowania składającego się na dane przestępstwo. Przedawnienie stosuje się więc niezależnie do każdego z przestępstw konstytuujących ciąg, co oznacza, że każde z przestępstw objętych znamieniem ciągłości z art. 91 § 1 ma inaczej wyznaczony początek biegu terminu przedawnienia (odmiennie wyrok SN z 29 stycznia 1992 r., II KRN 423/91, OSNKW 1992, z. 5-6, poz. 39; wyrok SN z 15 listopada 1976 r., III KR 162/76, OSNKW 1977, z. 3, poz. 19). Możliwa jest więc sytuacja, w której część przestępstw objętych znamieniem ciągłości ulegnie przedawnieniu, w stosunku do pozostałych zaś termin przedawnienia jeszcze nie upłynie.

4.13. Okres próby związany z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, warunkowym zawieszeniem wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniem, wyznaczony w związku z popełnieniem innego przestępstwa

60. Kwestie związane z ustaleniem, czy zachodzą przesłanki do wyciągnięcia konsekwencji związanych z popełnieniem przestępstwa w okresie próby związanej z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, warunkowym zawieszeniem wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniem wyznaczonym w związku z popełnieniem innego przestępstwa — rozstrzygać należy w przypadku ciągu przestępstw nie w odniesieniu do całego ciągu, lecz poszczególnych przestępstw składających się na tę konstrukcję. Jeśli zatem chociażby jedno przestępstwo objęte znamieniem ciągłości z art. 91 § 1 popełnione zostało w czasie trwania okresu próby związanego z popełnieniem innego przestępstwa, a pozostałe przestępstwa składające się na ciąg już po upływie tego okresu, to decydujące znaczenie ma fakt popełnienia tego jednego przestępstwa w okresie próby. Inaczej więc niż w przypadku czynu ciągłego, popełnienie pozostałych przestępstw składających się na ciąg po upływie okresu próby nie spowoduje uznania, że cały ciąg przestępstw popełniony został po upływie tego okresu. Spełnione więc będą przesłanki do wyciągnięcia negatywnych konsekwencji wynikających z popełnienia przez sprawcę przestępstwa w okresie próby.

4.14. Recydywa

61. Problem możliwości przyjęcia recydywy rozstrzygać należy w przypadku ciągu przestępstw odrębnie dla każdego przestępstwa. Jeśli część przestępstw zostało popełnionych przez sprawcę przed upływem określonego w art. 64 § 1 lub 2 terminu, to przyjąć należy, że zostały one popełnione w warunkach recydywy. Oceny tej nie zmieni fakt, że pozostałe przestępstwa składające się na ciąg popełnione zostały już po upływie terminu z art. 64 § 1 lub 2.

4.15. Współdziałanie przestępne

62. Problem odpowiedzialności osób współdziałających przy popełnieniu przestępstw składających się na ciąg rozstrzygać należy odrębnie w odniesieniu do każdego przestępstwa.

63. Okoliczność, że pewne przestępstwa popełnione zostały przez sprawcę przy współdziałaniu z różnymi osobami, inne zaś bez takiego współdziałania, nie stanowi przeszkody dla przyjęcia ciągu przestępstw, jeśli spełnione są przesłanki określone w art. 91 § 1.

64. Problem odpowiedzialności osób współdziałających przy popełnieniu poszczególnych przestępstw składających się na ciąg rozstrzygać należy odrębnie w odniesieniu do każdego przestępstwa. Inaczej niż w przypadku czynu ciągłego, przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw w żaden sposób nie wpływa na zakres odpowiedzialności osób współdziałających ze sprawcą ciągu. Znajdują tutaj zastosowanie zasady odpowiedzialności za współdziałanie przestępne stosowane odrębnie do każdego przestępstwa (por. uchwała SN z 29 października 2002 r., I KZP 30/02, Prok. i Pr. 2003, z. 1, poz. 1).

65. W razie popełnienia ciągu przestępstw we współdziałaniu z innymi osobami, jeżeli tyko w odniesieniu do jednego przestępstwa składającego się na ciąg zachodzi określona w art. 60 § 3 k.k. podstawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary, wykluczone jest nadzwyczajne złagodzenie kary orzekanej za ciąg przestępstw (por. J. Majewski, Glosa do uchwały SN z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99...; odmiennie SN w uchwale z 19 sierpnia 1999 r., I KZP 24/99, OSP 2000, z. 2, poz. 25 oraz A. Zoll w aprobującej glosie do tej uchwały, OSP 2000, z. 2, poz. 25).

4.16. Ciąg przestępstw a przestępstwa zbiorowe, wieloodmianowe i wieloczynowe

66. Konstrukcja ciągu przestępstw z oczywistych względów nie ma zastosowania do przestępstw wieloodmianowych, zbiorowych i wieloczynowych.

67. Istnieje jednak możliwość połączenia art. 91 § 1 z przestępstwami wieloodmianowymi, wieloczynowymi lub zbiorowymi w sytuacji, gdy jeden i ten sam sprawca popełnia kilka przestępstw o istocie zbiorowej i spełnione są w stosunku do nich przesłanki określone w art. 91 § 1. Wówczas przyjąć należy ciąg przestępstw składający się z kilku przestępstw wieloodmianowych, wieloczynowych lub zbiorowych.

4.17. Zasada ne bis in idemprocedatur

68. Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw, jako szczególnej odmiany realnego zbiegu, nie zmienia faktu, że przedmiotem procesu i w konsekwencji podstawą odpowiedzialności są poszczególne zachowania sprawcy. Do ciągu przestępstw nie może się zatem odnosić z oczywistych względów zasada niepodzielności przestępstwa jako przedmiotu procesu karnego i podstawy odpowiedzialności karnej.

69. W przypadku wydania orzeczenia opartego na konstrukcji ciągu przestępstw nie mamy do czynienia z obowiązywaniem zasady ne bis in idemprocedatur w odniesieniu do tych zachowań, które zostały popełnione w okresie pomiędzy pierwszym a ostatnim przestępstwem składającym się na ciąg i jednocześnie nie zostały objęte ramami procesu (uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 2, s. 30-31).

---