[Wersja robocza!]

Słowniczek terminów z dziedziny językoznawstwa i pokrewnych

(na podstawie Encyklopedii Multimedialnej PWN, Słownika wyrazów obcych PWN, Słownika wyrazów obcych Kopalińskiego i in.)

alfabet − abecadło, uporządkowany pełny zbiór liter, czyli graficznych symboli głosek danego języka.

alfabet dla głuchoniemych − 1) głosowy (niemiecki), w którym różne układy ust odpowiadają poszcze­gól­nym głos­kom; 2) palcowy, ułożony w tradycyjnym porządku zestaw znaków daktylograficznych ję­zyka migowego odpowia­dają­cych poszczególnym literom (w alfabecie palcowym niektórych krajów także digrafom, trigrafom i ideogra­mom), zazwyczaj prezentowanych za pomocą odpowiednich układów pra­wej ręki na wysokości twarzy po prawej stronie (alfabety dwuręczne przed środkiem klatki piersiowej); istnieje kilkadziesiąt różnych alfabetów palcowych stosowa­nych w różnych krajach, a także międzynaro­do­wy ustalony 1959 przez Światową Federację Głuchych.

alfabet dla niewidomych (Braille'a) − system znaków odczytywanych dotykiem, oparty na 6 wypukłych punktach; układ wyróżnionych punktów odpowiada poszczególnym literom, liczbom i znakom muzycznym; [Braille Louis, 1809-52, francuski nauczyciel, ociemniały od 3. roku życia].

alfabet fonetyczny − a. którego litery, zaopatrzone w diakrytyczne znaki, są dokładnymi odpowiednikami poszczegól­nych głosek danego języka; stosowany przy zapisach w językach obcych i w fonetyce, np. polskie sz, francuskie ch, niemieckie sch = fonetycznie š; polskie dź = fonetycznie [brak znaku];

alfabety europejskie - 3 alfabety wywodzące się z fenickiego: grecki, łaciński, cyrylicki (oparty na greckim), z którego powstał alfabet rosyjski, tak zwana grażdanka;

angielski język − z zachodniej grupy języków germańskich; urzędowy język Wielkiej Brytanii, USA, Nowej Zelandii i Australii, jeden z urzędowych języków w Kanadzie, Irlandii, Indiach, RPA oraz 15 państwach w Afryce; jeden z ję­zyków kongresowych.

ante christum (natum) - przed Chrystusem (przed narodzinami Chr.), skrót: a.C.

antonimy − pary wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu (dobro - zło).

anty- − przedrostek oznaczający przeciwieństwo czegoś, przeciwstawienie, zwalczanie czegoś, np. antyto­ksy­­na, antyal­koholizm.

arcy- − pierwszy człon wyrazów złożonych podkreślający, wzmacniający znaczenie tego, co nazy­wa drugi człon złoże­nia, np. arcymądry, arcyciekawy lub wskazujący na pierwszeństwo, zwierzch­nictwo, np. arcybiskup.

Basic English − uproszczony język angielski używany jako pomocniczy język międzynarodowy. BASIC - skrót inic­ja­łów angielskich wyrazów: british `brytyjski', american `amerykański', scientific `naukowy', international `między­narodowy' i commercial `handlowy') BE, stworzony w 1930 przez C.K. Ogdena, składa się z 850 wyrazów o nie­skomplikowanej budowie gramatycznej. <http://pl.wikipedia.org/wiki/Basic_English>.

bon mot − zręczny zwrot, dowcipne powiedzenie. <fr.>

celtyckie języki − z zachodniej grupy języków indoeuropejskich; 3 grupy: galijska (język galijski), goidelska (języki: irlandzki, szkocki [Scottish Gaelic] i manx), brytańska (języki bretoński, walijski, kornijski).

chamito-semickie języki − języki afroazjatyckie, rodzina językowa obejmująca języki: semickie, kuszyckie, omockie, berberskie, czadyjskie oraz staroegipski (z koptyjskim); używane na Bliskim Wschodzie oraz w rejonie jeziora Czad.

copyright nota − przewidziane w konwencji powszechnej zastrzeżenie prawa autorskiego polegające na umieszczeniu na egzemplarzach utworu danych: znaku ©, uprawnionego z tytułu prawa autorskiego oraz daty pierwszej publikacji.

Cyryl − imię chrzestne: Konstantyn, święty, ok. 826−ok. 869, brat Metodego, misjonarz; wraz z bratem pro­wadził pracę misyjną w państwie wielkomorawskim, torując chrześcijaństwu drogę do ludów słowiań­skich; stworzył najstarszy alfabet słowiański zwany głagolicą; pierwszy przekład Biblii na język sło­wiań­ski.

cyrylica − alfabetyczne pismo słowiańskie, powstałe w IX-X w. w kręgu uczniów Cyryla i Metodego, oparte na majuskule greckiej z IX w.; najstarsze zabytki z XI w. (Kodeks supraski); rozpowszechnione wśród południowych i wschodnich Słowian oraz Rumunów; współczesne odmiany cyrylicy są także używane przez inne grupy językowe (np. turecką i mongolską).

diakrytyczne znaki − uzupełniające znaki graficzne umieszczone nad, pod lub obok litery, stosowane w za­pisie ortograficznym, fonetycznym jako znak określający odmienną wymowę tej samej litery, np. polskie ż, ź, ę, ó, czeskie ŝ = sz; mogą służyć też do zaznaczenia miejsca akcentu lub pewnych osobliwości orto­grafii.

dialekt − regionalna odmiana języka narodowego; wyodrębnia się spośród innych dialektów danego kraju zespołem cech językowych (gł. fonetycznych i leksykalnych).

dźwiękonaśladowczy - naśladujący dźwięki, odgłosy natury, taki, w którym zastosowano to naśladowanie; onomatope­iczny.

epitet − lit. wyraz określający, przydawka uwydatniająca cechę opisywanego przedmiotu; pot. wyzwisko.

eponim - osoba (prawdziwa a. mityczna), której imieniem coś nazwano (miejscowość, kraj, okres czasu, rodzinę itd.); mityczny (zazw.) protoplasta, totemowe zwierzę a. przedmiot, uważane przez jakąś grupę etniczną (np. plemię) za źródło jej nazwy; urzędnik staroż. (np. ateński archont, rz. konsul), którego imieniem oznaczano w chronologii okres jego kadencji. Etym. - gr. epōnymos `nazwany wg czegoś; dawca imienia (nazwy)'; zob. Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych Władysława Kopalińskiego (PWN, 1996).

esperanto − sztuczny język międzynarodowy stworzony w 1887 przez polskiego lekarza okulistę i poliglotę Ludwika Zamenhofa (1859-1917); oparty na bazie języków indoeuropejskich jest „najgenialniejszym połączeniem logiki i prostoty” (prof. T. Kotarbiński). Etym. - od pseudonimu twórcy, dr Esperanto `mający nadzieję' (z łac. spes `nadzieja', spero `mieć nadzieję', zob. desperacja). Zob. <http://esperanto.pl/>. Por. Basic; ido; Interlingua; Volapük.

etykieta − ustalony i obowiązujący sposób zacho­wania się w pewnych środowiskach, głównie na dworach monarchów, w kołach dyplomatycznych; formy towarzyskie, ceremoniał (fr. etiquette `ceremoniał')

etymologia − jęz. a) pochodzenie wyrazu; źródłosłów. b) dział językoznawstwa zajmujący się badaniem pochodzenia wyrazów i ich pierwotnych znaczeń. <łac. etymo-logia `pierwotne, właściwe znaczenie słowa; slowotwórstwo', termin utworzony przez rzymskiego uczonego Warrona (Marcus Terentius Varro, 116-26 p.n.e.), od gr. etymos `prawdziwy, właściwy', na wzór terminu genealogia>

etymon − jęz. wyraz (lub rdzeń) uważany za podstawę etymologiczną danego wyrazu. <gr. etymon `praw­dziwy źródłosłów', u Diodora Sycylijskiego (ur. ok. 80 p.n.e.), gr. etymon `prawda'>

eu- − pierwszy człon wyrazów złożonych mający znaczenie: dobrze, łatwo, np. euklaz, eucharystia, eudajmo­nia, eufemizm, eufonia, eugenika, eutanazja. (gr. eu- `dobrze', w opozycji do káko- `źle', por. kakofonia)

eucharystia − rel. w niektórych wyznaniach chrześcijańskich: sakrament symbolizujący ciało i krew Chrys­tu­sa; komunia. <łac. kośc. eucharistia, p.-gr. eucharistia `dziękczynienie (w liturgii chrześcijańskiej)', gr. `wdzięczność', od eu-charistos `wdzięczny, miły'>

eufemistyczny (eufemiczny) − zastępujący wyrażenie drażliwe lub dosadne innym, oględniejszym, delikat­niej­szym albo wymijają­cym. (fr. euphemique, niem. euphemistisch, od gr. eu-phemia. p. eufemizm).

eufemizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] − słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia słowa lub zwrotu drastycznego, dosadnego lub nieprzyzwoitego; np. niemądry zamiast głupi; mija się z prawdą zamiast kłamie. (gr. euphemismós)

eufonia − 1. jęz. a) unikanie połączeń fonetycznych odczuwanych jako trudne przez wstawianie w nie no­wych głosek ułatwiających wymowę, np. Hendryk zamiast Henryk, b) harmonijne, przyjemne brzmienie gło­sek w wyrazie; 2. lit. a) harmonijny dobór dźwięków w wierszu lub w prozie dający pewien efekt arty­styczny; sztuka harmonijnego, celowego doboru w wypowiedzi elementów brzmieniowych; b) dział poetyki zawierający teoretyczną wiedzę o harmonijnym doborze głosek. <fr. euphonie, wg cacophonie, jako jego przeciwieństwo>

eufoniczny − dotyczący eufonii; dobrze brzmiący, łatwo wymawiany. <fr. euphonique, od euphonie>

europeizm − 1. rzad. zespół cech świadczących o przynależności do kultury europejskiej; europejskość; 2. jęz. wyraz pochodzenia najczęściej łacińskiego lub greckiego, występujący w podobnej lub identycznej postaci w kilku językach europej­skich. <od Europa>

eurytmia − lit. a) harmonijny układ rytmu w poezji i w prozie, uzyskiwany przez powtórzenie wersów równo­zgłosko­wych, bądź zdań upodobnionych do siebie budową składniową, b) dział poetyki bada­jący ten układ. <fr. eurythmie, z gr. eu-rythmia `proporcjonalność, rytmiczność'; p. eu−, rytm>

expressis verbis − łac. `dosłownie, dobitnie, wyraźnie, bez ogródek'.

fenicki język − język starożytnych Fenicjan z północno-zachodniej grupy języków semickich, zaświadczony w inskrypcjach od X w. p.n.e.; literatura nie zachowała się; wyszedł z użycia ok. IV w. p.n.e.

fleksja − formy odmiany wyrazów służące do oznaczania ich roli w zdaniu; rozróżnia się fleksję imienną (deklinację) i fleksję czasownika (koniugację); także dział gramatyki zajmujący się opisem form wyra­zo­wych.

fonetyka − dział językoznawstwa zajmujący się stroną dźwiękową języka; fonetyka ogólna obejmuje opis i klasyfikację elementów dźwiękowych mowy, a eksperymentalna - analizę i pomiary w płaszczyźnie akustycznej i artykulacyjnej.

fortran − inform. język programowania opracowany w 1957 r. (pierwsza wersja) - najstarszy język wysokiego poziomu, używany gł. w obliczeniach naukowo-technicznych.

frazeologia [ż I, DCMs. ~gii; lm D. ~gii (~gij)] - 1. jęz. «zasób wyrażeń i zwrotów właściwych danemu językowi» Fraze­ologia polska, francuska. Frazeologia potoczna. 2. blm «dział językoznawstwa badający wyrażenia i zwroty wystę­pujące w danym języku, charakterystyczne dla danego języka» Frazeologia porównawcza. 3. «pogardliwie o oz­dob­nych wyrażeniach i zwrotach pozbawionych głębszej treści» Błyskotliwa, czcza frazeologia.

frazeologizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] - jęz. «ustabilizowany w danym języku związek wyrazowy, zleksykalizowany zwrot» Frazeologizmy języka polskiego, węgierskiego.

generatywna gramatyka − operatywna teoria języka; opis systemu językowego pojęty jako model zdol­no­ści produko­wania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym języku; twórcy gramatyki genera­tywnej: N. Chomsky, Y. Bar-Hillel, V.H. Yngve. [EM PWN]

germańskie języki − z rodziny indoeuropejskiej, 2 główne grupy: zachodnia (angielski, fryzyjski, nider­landzki i niemiecki) oraz północna, skandynawska (duński, szwedzki, norweski, islandzki i farerski); wymarły język gocki należał do grupy wschodnich; do nowszych języków germańskich zalicza się m.in. afrikaans, jidysz, pidgin-english.

glo(s)s(o)-, glo(t)t(o)- − w złożeniach: język(o)-; językowy; mowa. <Etym. − śrdw.łac. glossarium `zbiór glos' od łac. glossa `wyraz (stary a. obcy) wymagający objaśnienia' z gr. glossa, glotta `język; mowa'; por. poliglota>

glosarium − słowni(cze)k wyrazów przestarzałych, trudnych, rzadkich, użytych w dawnym tekście; słownik ułożony dla elektronicznej maszyny przekładowej. glosator − komentator dawnego tekstu.

-glota − w złożeniach: znający określoną liczbę języków a. mówiący nimi, np. poliglota.

glotto- − pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z językiem, mową, np. glottogonia, glottologia <od gr. attyckiego glotta = glossa język>

glottogonia − 1. teoria pochodzenia mowy ludzkiej, 2. badania dotyczące powstawania i rozwoju mowy <glotto- + -gonia>

głagolica − najstarsze pismo słowiańskie; oryginalne dzieło Cyryla; powstało prawdopodobnie 862-63; składa się z 40 liter; rozpowszechnione wśród Słowian południowych i na Rusi.

głoska [ż III, CMs. ~sce; lm D. ~sek ] - 1. jęz. «najmniejsza jednostka fonetyczna języka wymawiana przy określonym sta­łym układzie narządów mowy; dźwięk mowy» Głoska dźwięczna, bezdźwięczna. Głoska nosowa, ustna. Głoski miękkie, twarde. Wymawiać głoski. 2. przestarz. «znak graficzny głoski; litera» dziś tylko we fraz. Zapisać, wyryć coś, zapisać się złotymi głoskami «upamiętnić, uwiecznić coś, zwykle czyjeś zasługi, chwalebne czyny; zyskać sławę».

-graf-, -grafia, grafo- - w złożeniach: `dotyczący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedstawiania, nauki opisowej, formy lit.' Etym. - gr. gráphein `skrobać; rytować; rysować; pisać'; por. choreografia; cyrograf; fotografia itd. [Kop.]

gramatyka − system morfologiczny i składniowy języka; dział językoznawstwa obejmujący morfologię, składnię, fonetykę; gramatyka opisowa, normatywna, historyczna, porównawcza; generatywna grama­tyka, transformacyjna gramatyka.

grecki język, greka − z rodziny języków indoeuropejskich; w starożytności na Półwyspie Bałkańskim, w Grecji i w Azji Mniejszej; 3 okresy: starogrecki (XVw. p.n.e.), liczne dialekty z attyckim, który był językiem klasycznym; średniogrecki (IV w. p.n.e.-V w. n.e.) - koine; okres dialektów nowogreckich od V w. n.e.; najstarsze teksty w piśmie sylabicznym (linearnym B); pismo alfabetyczne - od X w. p.n.e.

gwara − terytorialna odmiana języka narodowego; mowa ludności wiejskiej różniąca się cechami fonetycz­ny­mi, morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi od języka ogólnonarodowego; niekiedy nazwa ję­zyka środowiskowego (gwara uczniowska).

hebrajski język − z kanaanejskiej grupy języków północno-zachodnio-semickich; przechodził następujące etapy rozwoju: język biblijny lub klasyczny (Stary Testament), pobiblijny, nowohebrajski język religijny i literacki, od XIX w. język hebrajski współczesny; obecnie język urzędowy państwa Izrael. hebrajskie pismo − odmiana pisma aramejskiego; spółgłoskowe pismo alfabetyczne, którym posługują się Żydzi od IV w. p.n.e.

hiper- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający nadmiar, nadwyżkę czegoś, np. hipertrofia.

homofon − forma identyczna w danym języku pod względem wymowy z inną lub innymi, lecz różniąca się od nich pisownią, np. Bóg - buk - Bug.

homonim − wyraz mający jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz różniący się pochodzeniem, znacze­niem, często też pisownią, np. kosa `warkocz' i `narzędzie do koszenia'; zob. też homofon.

hybryda - wyraz pochodzący z dwóch języków, np. cooltura `kultura', albo składający się z liczby i liter np. 3maj się `trzymaj się'. Etym. - od łac. hybrida `potomek Rzymianina i nie-Rzymianki'.

ideograficzne pismo − pismo, w którym znaki oddają poszczególne pojęcia (hieroglify, pismo chińskie).

ido - język sztuczny opracowany w 1908 na bazie esperanto, stąd jego druga nazwa esperanto reformita `esperanto reformowane'. Autorami byli Couturat i Leau.

indeks − 1) alfabetyczny spis, skorowidz, wykaz terminów, haseł, nazwisk itp., umieszczany zwykle na końcu książki; 2) książeczka studenta szkoły wyższej dokumentująca przebieg studiów; zawiera po­twierdzenie złożenia i wyniki egzaminów, zaliczenia poszczególnych okresów nauki itp.; 3) wskaźnik, litera, liczba lub inny znak, za pomocą którego rozróżnia się wyrażenia matematyczne, fizyczne, che­miczne i in., oznaczone jednakowymi symbolami głównymi; w zależności od położenia względem tego symbolu mówi się o indeksach górnych i dolnych, lewych i prawych, np. a¹, m_ij, Cn₂, ⁵Fe.

indoeuropejskie języki − rodzina językowa kontynuująca język praindoeuropejski; języki: indoirańskie, słowiańskie, bałtyckie, germańskie, celtyckie, italskie z romańskimi, grecki, ormiański, albański oraz wymarłe hetycki i tocharski; pokrewieństwo języków indoeuropejskich ustalił w 1816 F. Bopp.

indoirańskie języki − aryjskie języki, grupa języków indoeuropejskich; dzielą się na: języki indoaryjskie (indyjskie), irańskie i dardyjskie.

indonezyjskie języki − z rodziny języków austronezyjskich, używane od Celebes po Madagaskar; ważniejsze języki: jawajski (na Jawie), indonezyjski (język urzędowy w Indonezji), malajski (handlowo-żeglarski na archipelagach Oceanu Indyjskiego), malgaski.

inicjał − 1) początkowe litery imienia i nazwiska; 2) litera rozpoczynająca rozdział lub ustęp tekstu, wyróż­niająca się wielkością, kształtem lub ozdobami.

italskie języki − grupa języków z rodziny indoeuropejskiej w Italii w II tysiącleciu p.n.e.: łacina (z dia­lek­tem faliskim), oskijski, umbryjski i (prawdopodobnie) wenetyjski.

język − 1) biol. mięśniowy, zwykle ruchliwy narząd leżący w jamie ustnej, zawierający z reguły narządy zmy­słu smaku; u ssaków rola w ssaniu, żuciu, łykaniu, u człowieka także w mowie; 2) log. zbiór wyra­żeń wyznaczony przez słownik i reguły syntaktyczne; język jest zinterpretowany (ma interpretacje), gdy poda­ne są dla niego także reguły semantyczne; zob. też kontekst językowy; 3) językozn. system społecz­nie wytworzonych i obowiązują­cych znaków dźwiękowych (wtórnie zapisanych) oraz reguł określają­cych ich użycie, a funkcjonujących jako narzędzie komunikacji społecznej.

język programowania − inform. zestaw instrukcji używany do zapisywania algo­ryt­mów przezna­czonych do wykonania przez maszynę cyfrową, tj. programów; rozróżnia się języki programo­wania wysokiego poziomu, o składni nieco zbliżonej do języka naturalne­go, zwykle angielskiego (np. Pascal, C, Fortran), oraz języki niskiego poziomu, zbliżone do wewnętrznego języka pole­ceń maszyny cyfrowej, np. asemblery; program napisany w języku wysokiego poziomu wymaga przetłumaczenia przez translator przed wykonaniem.

język sztuczny − język pomocniczy utworzony na podstawie różnych języków natu­ral­nych; może funkcjo­nować jako język międzynarodowy (esperanto, ido, volap*k); częścio­wo lub całkowicie sztuczne mogą być języki specjalne: naukowe, zawodowe.

języki świata − ok. 3000 języków, które dzieli się na rodziny językowe, niekiedy luźne zespoły języków łączy się w ligę językową; języki izolowane nie wykazują żadnego pokrewieństwa.

językoznawstwo − lingwistyka, nauka zajmująca się budową, funkcją i rozwojem języka; dwa główne kierunki: histo­ryczno-porównawczy i porównawczo-funkcyjny (typologiczny); współcześnie trzy zasadnicze postawy teoretycz­ne: językoznawstwo tradycyjne, strukturalne [zob.: strukturalizm 2)] i generatywne [generatywna gramatyka].

kapitaliki − druk. wielkie litery pisma drukarskiego mające wysokość małych liter tego pisma; stosowane jako wyróż­nie­nie w tekście.

kipu − system zapisu liczb i utrwalania innych danych, m.in. ważniejszych wydarzeń, za pomocą węzłów wiązanych na różnokolorowych sznurkach; stosowany przez Indian andyjskich, m.in. przez Inków.

klinowe pismo − system pisma ideograficzno-sylabicznego, używany w starożytnej Mezopotamii od ok. IV tysiąclecia p.n.e. (Sumerowie, Akadowie, Hetyci i Elamici); podwaliny pod odczytanie pisma klinowego położyli m.in. G.F. Grotefend i H.C. Rawlinson.

koine − 1) język wspólny (ogólny), utworzony IV/III w. p.n.e. na podstawie dialektu attyckiego, podstawa nowożytnych dialektów nowogreckich; 2) każdy język wspólny na większym obszarze, powstały wsku­tek zaniku różnic dialektalnych.

kreolskie języki − języki pidżynowe po procesie asymilacji i stabilizacji przyjęte przez tubylców za etniczne, gł. na Antylach; konkretne języki kreolskie pochodzą od języków: angielskiego, niderlandzkiego, hiszpańskiego, portugal­skiego i francuskiego.

kryptonim − litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę czegoś lub czyjeś nazwisko; rodzaj pseudonimu utworzonego z inicjałów lub kombinacji liter imienia i nazwiska.

kursywa − potoczna nazwa pochyłego pisma drukarskiego.

lakonizm − zwięzły i oszczędny (lakoniczny) sposób wypowiadania się, jaki przypisywano mieszkańcom Lakonii, czyli Sparty.

lingua franca − 1. gwara złożona z elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, nowogrec­kie­go i arabskiego, używana (zwłaszcza w Średniowieczu) w portach Morza Śródziemnego; 2. język gwara, żargon, używany jako środek porozumiewania się na obszarach wielojęzycznych (np. koine, pidgin); 3. wspólny język. <wł. `język Franków', z łac. lingua `język'>

lingwistyka - językoznawstwo (por. fonetyka; fonologia; leksykologia; morfologia; semantyka). < łac. lingua `język'>

LISP − inform. język programowania zaprojektowany w końcu lat 50. do przetwarzania danych nienume­rycznych, stosowany zwłaszcza w zagadnieniach związanych ze sztuczną inteligencją.

litera − graficzny odpowiednik głoski, znak pisma alfabetycznego.

łaciński język − łacina, język z grupy italskiej, rozpowszechniony na obszarze imperium rzymskiego; naj­starsze zabytki z VII w. p.n.e., rozkwit literatury w I w. p.n.e.; dał początek językom romańskim; wywarł wpływ na wszystkie języki europejskie. łacińskie pismo − pismo alfabetyczne pochodzenia greckiego; używane od około połowy VII w. p.n.e.; składa się z 23 liter.

makro- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: wielki, powiększony, np. makrofotografia.

Metody − święty, ?-885, brat Cyryla, misjonarz Słowian; od 870 arcybiskup w państwie wielkomorawskim; wprowadził język słowiański do liturgii; współpatron Europy.

Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki − angielskie International Standard Book Number (ISBN), symbol 10-cyfrowy nadawany w skali międzynarodowej każdej publikacji zwartej; służy do identyfikacji (gł. w ramach międzynarodowej wymiany książek); obowiązuje od 1971, w Polsce od 1974 r.

Międzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Ciągłego − angielskie International Standard Serial Number (ISSN), symbol cyfrowy nadawany w skali międzynarodowej każdej publikacji ciągłej; służy do identyfika­cji (gł. w ramach międzynarodowej wymiany wydawnictw ciągłych); obowiązuje od 1975, w Polsce od 1977 r.

migowy język − język, którym porozumiewają się pomiędzy sobą gł. ludzie niesłyszący; posiada znaki dak­tylograficzne (palcowe) określające poszczególne litery i liczby (alfabet) oraz znaki ideograficzne okreś­lające całe pojęcia; klasyczny język migowy, oparty prawie wyłącznie na znakach ideograficznych, p­sia­da swoistą gramatykę pozycyjną (części zdania przekazywane są zawsze w określonej kolejności); język migany łączy słownictwo języka migowego z gramatyką języka narodowego, znaki ideograficzne uzu­peł­niane są końcówkami fleksyjnymi za pomocą znaków daktylograficznych; używany jest łącznie z ję­zykiem mówionym, zwłaszcza w kontaktach między osobami niesłyszącymi a słyszącymi, w dydaktyce, kulturze i przekazie informacji.

mikro- − 1) pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: mały, drobny, np. mikrofilm, mikrocząstecz­ka; 2) * - przedrostek jednostki miary oznaczający mnożnik 10^-6 (jedna milionowa), np. 1 *m = 10^-6 m.

mono- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: `jeden, pojedynczy' (odpowiednik polski `jedno-`), np. monografia.

monogram − znak graficzny utworzony z jednej lub kilku ozdobnie powiązanych liter, zwykle inicjałów imienia i nazwiska, tytułu, instytucji itp.; używany jako podpis lub znak własności.

morfem − najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu wyznaczająca albo jego znaczenie (rdzeń), albo stosunki gramatyczne, w które dany wyraz wchodzi (afiks).

morfologia − językozn. dział gramatyki zajmujący się budową wyrazów; dzieli się na fleksję i słowotwór­stwo; także budowa wyrazów.

motto − zdanie, cytat, sentencja na początku utworu, wprowadzająca w zamysł autora, tematykę lub ideo­logię dzieła.

mutatis mutandis − łac. `zmieniwszy to, co zmienić należało; uwzględniając istniejące różnice'.

n.e. − skrót od słów: naszej ery, oznacza lata od początku ery chrześcijańskiej.

n.n. (NN) − skrót oznaczający osobę nieznaną, niewiadomego nazwiska.

narzecze − dialekt, regionalna odmiana języka ogólnonarodowego, różniąca się od niego w fonetyce, budowie gramatycznej i słownictwie.

nazwa [ż IV, CMs. ~zwie; lm D. nazw] - «wyraz albo połączenie wyrazowe oznaczające kogoś lub coś; miano, nazwa­nie, określenie, termin»

neo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: nowy, taki, który się na nowo pojawił, został na nowo utwo­rzo­ny (odpowiednik polskiego `nowo-'), np. neoklasycyzm, neologizm.

neologizm − wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa nowo utworzone w danym języku, będące innowacją językową.

netografia - wykaz i opis publikacji dostępnych w Internecie, por. bibliografia, dyskografia, kartografia [zob. R. Anto­szew­ski, Netografia. Polskie zasoby internetowe z zakresu literatury, sztuki, historii i kultury. http://homepages.ihug.co.nz/~antora/NETOGRAF/NETOGRAF.HTM; http://www.netgraf.zapis.net.pl/NETOGRAF/HISTORIA/HISTORIA.HTM]

notabene − wyraz wtrącony w tekst zdania, zwracający uwagę na jakąś jego część (skrót nb.).

nowomowa − język służący szeroko pojmowanej propagandzie politycznej w państwie totalitarnym, cha­rakterystyczny zwłaszcza dla państw komunistycznych; prowadzi do zubożenia i sprymityzowania języ­ka i myślenia; nazwa użyta po raz pierwszy przez G. Orwella w powieści Rok 1984.

oksymoron - antylogia, epitet sprzeczny, zestawienie wyrazów treściowo sprzecznych (jak np.: "pracowite lenistwo", "spiesz się powoli"); por. łac. contradictio in adiecto. Etym. - gr. oksýmôron `jw.' z r. nij. od oksýmôros `wyraźnie głupi' [oksymoron czy antyteza? Pytanie: Czy w kolędzie „Bóg się rodzi, noc truchleje...” występuje oksymo­ron czy anty­teza? Odp. Przede wszystkim nie noc, tylko moc - i dopiero po tej poprawce wi­dać, że mamy tu do czynie­nia z ty­powym oksymoronem, czyli zestawieniem wyrazów o wyklu­czającym się znaczeniu. Ciąg dalszy tej kolędy za­wie­ra następne oksymorony: „Ogień krzepnie, blask ciemnieje,/ Ma granice Nieskończony”. Antyteza, w przeci­wień­stwie do oksymoronu, obejmuje nie pojedyncze wyrazy, lecz całe wyrażenia lub zdania, często o paralelnej budowie. Dobrym przykładem utworu o strukturze antytetycznej jest sonet Do trupa J.A. Morsztyna. MB - Porad­nia Językowa PWN <http://slowniki.pwn.pl/poradnia/>]

oksyton - wyraz akcentowany na ostatniej sylabie. Etym. - gr. oksýs `ostry, spiczasty; parzący; kwaśny; jasny; głośny; szybki; ognisty; bystry (umysłowo)'.

-onim, onoma(to)- w złożeniach: `nazwa; imię; wyraz'. Etym. - gr. -ônymos od ónyma, ónoma `imię; wyraz; tytuł; godność; pozór; osoba'; por. anonim; homonimy; kryptonim; onomastyka; pseudonim.

onomastyka [ż III, CMs. ~yce, blm] - «dział językoznawstwa, nauka o nazwach geograficznych i osobowych; nazewnic­two»

onomatopeja [ż I, DCMs. ~ei; lm D. ~ei (~ej)] - jęz. lit. «wyraz lub zespół wyrazów naśladujących swym brzmieniem dźwięki naturalne; odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych» , np. mlaskać, siorbać, chlipać.

opis bibliograficzny − wymienione w ustalonej kolejności dane o cechach dokumentu, niezbędne do jego identyfikacji, charakteryzujące go i odróżniające od innych dokumentów; elementami niezbędnymi opi­su bibliograficznego są: nazwisko autora, tytuł dokumentu, oznaczenie kolejności wydania, miejsce i rok wydania.

ort(o)- - w złożeniach: `prosty; pionowy; dokładny; równoległy; prawidłowy; prawowity; korygujący; normatywny'; geol. pochodzący ze skały magmowej. [Przykłady:] ortochromatyczny fot. (materiał barwoczuły) o niskiej czułości na barwę czerwoną; por. panchromatyczny. ortodoksalny sen okres snu bez marzeń sennych; por. paradoksalny sen. ortodoksja ścisła wierność doktrynie, dogmatowi, zwł. relig., rygorystyczne przestrzeganie jakiegoś kodeksu zasad; prawowierność; prawosławie. ortodoncja dział stomatologii, obejmujący leczenie wadliwego ustawienia zębów i szczęk. ortodroma najkrótsza droga między dwoma punktami na powierzchni zakrzywionej, np. na Ziemi. ortoepia nauka poprawnego mówienia; nauka ustalająca zasady poprawności językowej. ortofonia nauka popraw­nej wymowy. ortogonalny mat. prostopadły. ortografia nauka pisowni; zbiór zasad i przepisów poprawnej pisow­ni. ortoped(yst)a chirurg specjalista w dziedzinie ortopedii; specjalista wykonujący aparaty ortopedyczne. ortopedia med. leczenie zniekształceń kostno-stawowo-mięśniowych i zapobieganie im. ortoptyka med., dział okulistyki, leczenia zaburzeń w ustawieniu i ruchach gałek ocznych (jak zez, niezborność) za pomocą ćwiczeń, reedukacji, rehabilitacji itp. ortotanazja med. zaniechanie dalszego sztucznego podtrzymywania życia pacjenta, por. eutanazja. Etym. - gr. orthós `prosty; słuszny; prawdziwy', zob. -doksja zob. heterodoksja; -odoncja zob. odont(o); zob. -drom(a); -epia od épos, zob. epopeja; zob. -fon-; -gon- 1; -graf-; -ped-; -tanato-. [Kop.]

ortoepia [ż I, DCMs. ~pii, bez lm] - jęz. poprawność wymowy; poprawność w używaniu form języ­kowych; dział języko­znawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka.

ortografia − nauka ustalająca w sposób normatywny zasady poprawnej pisowni w danym języku; zbiór obo­wiązujących zasad ortografii polskiej zawierają słowniki ortograficzne zatwierdzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Komitet Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk.

p.n.e. − skrót od słów: „przed naszą erą”, oznacza lata przed narodzeniem Jezusa Chrystusa.

P.T. − z zachowaniem należnych tytułów; skrót formuły grzecznościowej stosowanej m.in. na ogłoszeniach, w listach; łac. pleno titulo.

pagina − 1) strona, jedna z dwóch powierzchni karty; 2) liczba wskazująca kolejną stronę druku lub rękopisu (tak zwaną paginację).

paleo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: `dawny, przedhistoryczny, dotyczący prahistorii', np. paleoklimat.

par(a) - w złożeniach: `przy; obok; poza (czym); mimo; równoległy; dodatkowy, podrzędny; pasożytniczy; niedorozwinięty; wadliwy; nienormalny; prawie, niemal; bardzo przypominający (zwł. w nazwach chorób)'. Etym. - gr. pará `poza (czym); (tuż) obok; mimo'.

paradoks − 1) log. przekonanie niezgodne - w szczególności sprzeczne - z oczywistymi lub powszechnie żywionymi przekonaniami; paradoks implikacji - przekonanie, że implikacja ma ten sam sens, co okres warunkowy mowy po­tocznej. 2) pot. błyskotliwie sformułowana myśl zawierająca jakąś sprzeczność z powszechnie żywionymi przeko­na­nia­mi.

paroksyton - wyraz akcentowany na przedostatniej sylabie. W języku polskim dominuje akcent paroksytoniczny.

paroksytoniczny - charakteryzujący się akcentowaniem wyrazów na przedostatniej sylabie; mający akcent na niej. Etym. - gr. paroksýtonos `jw.'.

peryfraza [ż IV, CMs. ~zie; lm D. ~az] lit. «figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę, metaforę; omówienie».

pidżynowe języki − języki pomocnicze powstałe przez przemieszanie języków używanych w kontaktach różnojęzycz­nych grup społecznych; wykorzystywane w handlu, w armii, ośrodkach miejskich, zwłaszcza w Afryce, Azji i Ame­ryce Łacińskiej; języki pidżynowe przyjęte za etniczne noszą nazwę `kreolskich języków'.

piktograficzne pismo − pismo obrazkowe, pierwotna forma pisma, w którym rysunek służył do zapisu treś­ci (m.in. pisma Indian północnoamerykańskich); z piktograficznego pisma rozwinęło się pismo ideogra­ficz­ne.

piktogram − znak pisma piktograficznego, przedstawiający rzeczy, zdarzenia bez powiązania z wyrazami i dźwiękami konkretnego języka.

pismo − system znaków, służący do utrwalania lub zastąpienia języka mówionego przez zapis. Przed powstaniem właś­ciwego pisma jego funkcje częściowo spełniały: 1) znaki własności, 2) kipu, 3) aroko - symboliczne listy muszel­kowe plemion murzyńskich. Właściwe pismo rozwinęło się z pikto­grafii [zob: piktograficzne pismo] - przedsta­wień obrazkowych, których przykładem jest pismo Czeje­nów i Czirokezów z Ameryki Północnej, Jukagi­rów z pół­nocnej Syberii oraz hieroglify staroegipskie; z pisma piktograficznego rozwinęło się pismo ideograficzne, w którym znaki-słowa wiążą się z określony­mi pojęciami. Wprowadzenie do piktografii notacji dźwięków stwo­rzy­ło pismo ideograficzno-fonetycz­ne; do pisma tego rodzaju należały: egipskie pismo hieroglificzne i hieratyczne, pismo Ma­jów i Azte­ków, pismo klinowe z Mezopotamii: sumeryjsko-akadyjskie (od końca IV tysiąclecia p.n.e.) i hierogli­ficz­­ne luwijskie (od ok. 1500 p.n.e.); do tego rodzaju prawdopodobnie należały też nie odczytane pismo protoindyj­skie z doliny Indusu i hieroglify kreteńskie oraz pismo chińskie, zaświadczone od XV w. p.n.e. jako system roz­wi­nięty. Do pism sylabicznych należały: staroperskie klinowe, kreteńskie linearne A i B, cypryjskie, a także pismo ja­pońskie, które rozwinęło się z chińskiego. Pismo alfabetyczne - któ­rego poszczególnym znakom (literom) odpo­wia­dają określone dźwięki mowy - ukształtowało się w 2. poł. II tysiąclecia p.n.e. na terytorium zachodniej Syrii lub Palestyny; najstarsze są teksty klinowe uga­ryckie, inskrypcje protosynajskie i palestyńskie. Z pisma spółgłosko­wego północnosemickiego rozwinę­ło się m.in. pismo greckie, w którym wprowadzono pełną nota­cję dla samogłosek przez dodanie nowych liter. Ten spo­sób notacji, jako najprostszy i najdoskonalszy, rozszerzył się poprzez pismo greckie i ła­cińskie na cały nie­mal świat. Na podstawie pisma greckiego powstały pisma słowiań­skie głagolica i cy­rylica, oraz pismo ormiańskie i gruzińskie; z pism semickich największy zasięg miało pismo aramej­skie, od którego pochodzą pisma: nestoriańskie, pahlawi, kharoszthi oraz sogdyjskie i pochodne od nie­go ujgurskie. Nowsze pisma semickie - wschodniosyryjskie (nestoriańskie), hebrajskie, arabskie wpro­wadziły notacje dla samogłosek w postaci kropek, kresek, kółek (w zachodniosyryjskim w postaci grec­kich liter samogłoskowych), umiesz­czo­nych nad lub pod znakami spółgłoskowymi. Inny typ wokalizacji realizowano w pismach neosylabicz­nych, np. w piśmie indyjskim i w piśmie etiopskim, w których znak spółgłoskowy ma wartość sylaby z sa­mogłoską a; inne samogłoski notuje się nad znakiem podstawo­wym. Współcześnie powstały nowe syste­my pisma dla języków Indian, np. Czirokezów i Kri, systemy pisma Eskimosów, w Afryce - pismo wai (ideograficzne) czy somalijskie (alfabetyczne). Opracowano też pismo sztuczne dla celów naukowych, np. jednolity zapis fonetyczny dowolnego języka czyli alfabet Międzyna­ro­dowego Stowarzyszenia Fonety­czne­go oraz metodę wizualizacji akustycznej sygnału mowy za pomocą spektrografu dynamicznego (vi­sible speech).

pleo-, plio- - w złożeniach: `bardziej, więcej; plioceński'. [Kop.]

pleonazm - wyrażenie składające się z dwu a. więcej wyrazów (prawie) to samo znaczących (np. w tym samym rodzaju i gatunku; nadal pozostaje; obaj bliźniacy); por. tautologia. Etym. - gr. pleonasmós `nadmiar' od pléōn, pleíōn `więcej' por. plejstocen. [Kop.] pleonazm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y lit. «wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących; zbędne określenie, np. mokra woda» <z gr.> [SJP]

pojęcie [n I] 1. rzecz. od pojąć. 2. lm D. ~ęć «myślowe odzwierciedlenie całościowego ujęcia istotnych cech przed­mio­tów czy zjawisk, myślowy odpowiednik nazwy» Pojęcie filozoficzne, fizyczne, literackie, logiczne, moralne. Pojęcie proste, złożone. Pojęcie patriotyzmu. Pojęcie wielkości. 3. blm pot. «wyobrażenie, pogląd, zdanie o czymś; rozumienie, uświadamianie sobie czegoś» Wyrobić sobie pojęcie o kimś, o czymś. Nie miał zbyt dobrego pojęcia o jej talentach. W jej pojęciu książka nie była dobra.

poliglota − władający wieloma językami.

polski język − język z grupy zachodniosłowiańskiej (zob. słowiańskie języki); wyodrębniony z zespołu lechickiego w IX-X w.; główne dialekty: wielkopolski, małopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski; tradycje piśmiennictwa sięgają XI w., język literacki ukształtował się na podstawie dialektów wielkopolskiego i małopolskiego w XVI w.

postscriptum − dopisek do listu, artykułu itp., następujący po zakończeniu i podpisaniu tekstu (skrót PS).

pragmatyczny - oparty na faktach, na log. związku rzeczy; rzeczowy, praktyczny; badający przyczyny i skutki wydarzeń hist.; dotyczący pragmatyzmu.

pragmatyka - językozn. dział semiotyki, zajmujący się problemami stosunków między znakami słownymi a osobami, które się przy ich pomocy z sobą porozumiewają; (p. służbowa) przepisy normujące prawa i obowiązki pracowników jakiejś dziedziny służby (państwowej); porządek czynności urzędowych.

pragmatyka − log. teoria relacji zachodzących między znakami a użytkownikami (nadawcą lub odbiorcą) tych znaków - oraz własności, które przysługują znakom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji pragmatycznych należą: rozumienie, wyrażanie, uznawanie, odrzucanie, orzekanie, komunikowanie; do własności pragmatycznych należy supozycja.

pragmatyzm - filoz. jeden z relatywistycznych kierunków teorii poznania (USA, koniec XIX w.), odmiana utylitaryz­mu, głosząca, że prawdziwość nie może być rozumiana jako zgodność z rze­czywistością i że prawdziwe są tylko te myśli, które się sprawdzają przez swe skutki praktycz­ne. <Etym. - gr. pragmatikós `czynny' od prágma `czyn; zajęcie' z prássein, práttein `przebywać; spełniać; zajmować się; działać'>.

prasłowiański język − prajęzyk, z którego ok. V-VI w. n.e. rozwinęły się języki słowiańskie.

pro- − przedrostek, w niektórych wyrazach złożonych oznacza przychylne ustosunkowanie się do treści wyrazu, z któ­rym się łączy (np. prorządowy, profrancuski), albo wskazuje na funkcję zastępczą lub fazę wstępną tego, co oznacza rzeczownik bez tego przedrostka (np. prodziekan, progimnazjum).

PS - skrót łac. postscriptum; dopisek na końcu listu (umieszczany już po podpisie nadawcy).

pseudo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: `fałszywy, rzekomy, mający pozór czegoś, rzekomo, niby', np. pseudointeligent, pseudonauka.

quasi − łac. `niby, niejako; jakoby, rzekomo'.

re- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający powtórzenie czynności, wykonanie czegoś na nowo, np. reeduka­cja, lub oznaczający czynność przeciwstawną, przeciwdziałanie, np. reakcja.

retoryczny - dotyczący retoryki, oparty na retoryce; oratorski, krasomówczy. Styl retoryczny. Zwroty retoryczne. Akcent, przycisk retoryczny - akcent, przycisk emocjonalny, stosowany w przemó­wieniach. Figura retoryczna - zwrot, wyrażenie lub wyraz wzmacniające ekspresywność języka, jego obrazowość, emocjonalność. Pytanie retoryczne - pytanie, na które nie oczekuje się odpo­wiedzi słuchacza (słuchaczy), stawiane w celu wywołania silniejszego wrażenia.

rosyjski język − z grupy wschodniosłowiańskiej, język Rosjan rozpowszechniony w całym byłym ZSRR, urzędowy w Rosji; od XI w. zabytki cerkiewnosłowiańskie w redakcji ruskiej; współczesny język literacki, na bazie dialektu moskiewskiego, od połowy XVI w.; alfabet oparty na cyrylicy, zreformowany przez Piotra I nosi nazwę grażdanki.

runy − najstarszy typ pisma europejskiego, którym posługiwały się plemiona germańskie; najstarsze napisy runiczne występują od III-IV w. na terenie Skandynawii.

rusycyzm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] - «wyraz, jego forma lub znaczenie, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka rosyjskiego lub wzorowane na nim»

rutenizacja [ż I, DCMs. ~cji, blm] «poddawanie kogoś lub czegoś wpływom kultury ukraińskiej i języka ukraińskiego; poddanie się tym wpływom» Rutenizacja obyczajów. rutenizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] jęz. «wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z języków ruskich, głównie z języka ukraińskiego, lub wzorowane na tych językach»

Scots − język ukształtowany w średniowiecznej Szkocji na bazie średn. języka północnoangielskiego; język potoczny części mieszkańców współczesnej Szkocji

Scottish Gaelic − z grupy goidelskiej języków celtyckich; używany w górzystych rejonach Szkocji i na Hebrydach; najstarsze dokumenty z IX w.

semantyka − log. teoria relacji między znakami a rzeczywistością, której te znaki są przyporządkowane - oraz własnoś­ci przysługujących znakom lub ich przedmiotom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji semantycznych należą: stwierdzanie, spełnianie; do własności semantycznych należą: kategoria semantyczna, sens, wartość logiczna.

semantyka lingwistyczna − nauka o znaczeniu jednostek leksykalnych; dział językoznawstwa. [EM PWN]

semantyka, semazjologia - nauka o znaczeniu i zmianach znaczeń wyrazów; (s. logiczna) nauka o stosun­kach między wyrażeniami, o stosunku wyrażeń do oznaczanych przedmiotów i stosunku wyrażeń do mówiącego podmiotu.

semejologia, semiologia, semiotyka - med. symptomatologia, nauka o objawach poszczególnych chorób; (semiotyka) językozn. filoz., socjol., ogólna teoria znaku, zajmująca się zwł. typologią różnych odmian znaków, problemami ich funkcji, dzieląca się na semantykę, syntaktykę i pragmatykę. <Etym. - gr. s*­man­tikós `znaczący', s*masia `znaczenie' i s*meíon `znak', od s*ma `znak; sygnał; obraz'>.

semickie języki − z rodziny chamito-semickich języków, wywodzące się z zachodniej Azji; 3 grupy języków: 1) wschod­nia − akadyjski, 2) północno-zachodnia - języki kananejskie, aramejski, hebrajski, ugarycki, fenicki, 3) południowo-za­chodnia - południowoarabski epigraficzny, arabski i języki etiopskie.

semiotyka − 1) językozn.ogólna teoria znaku, nauka o rodzajach, właściwościach i funkcjach znaków, obejmująca jako swe główne dyscypliny semantykę (w ścisłym znaczeniu), syntaktykę i pragmatykę; 2) med. symptomatologia, dział medycyny zajmujący się objawami poszczególnych chorób.

semiotyka − log. część logiki, będąca teorią znaków jako wytworów operacji poznawczych, w szczególności naukotwórczych, obejmująca syntaktykę, semantykę i pragmatykę. [EM PWN]

sensu stricto − łac. `w ścisłym znaczeniu'.

sine ira et studio − `bez gniewu i stronniczości' (dosł. `bez gniewu i badawczo') [Tacyt].

składnia − dział nauki o języku zajmujący się budową zdania i opisem zasobu konstrukcji składniowych.

slang − nazwa języka specjalnego używanego przez grupę społeczną lub środowiskową; odmienność słów, wyrażeń i wymowy w porównaniu z językiem ogólnym.

slang [m III, D. -u, N. ~giem; lm M. -i] jęz. «gwara miejska, język jakiejś grupy społecznej, środowiskowej, zwłaszcza w odniesieniu do języka angielskiego i amerykańskiego; żargon» Slang miejski, uczniowski, złodziejski. Slang artystów, marynarzy. Slang przedmieść, knajp. Mówić, posługiwać się slangiem. <z ang.>

słowiańskie języki − z rodziny indoeuropejskiej; 3 grupy: języki zachodniosłowiańskie - polski (wymarłe: połabski i pomorski), górno- i dolnołużycki, czeski, słowacki; języki wschodniosłowiańskie - rosyjski, ukraiński, białoruski; języki południowosłowiańskie - słoweński, serbsko-chorwacki, macedoński, bułgarski; zabytki literackie od XI w. w alfabetach: głagolickim, cyrylickim, później też łacińskim.

słownik − log. ciąg wyrażeń pierwotnych danego języka.

słowo [n III, Ms. ~wie; lm D. słów, N. ~wami (podn. ~wy)] - 1. «znak językowy nazywający jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych, treści psychiczne, czynności, stany, cechy, wyrażający relacje między elementami rzeczywistości lub modyfikujący treść znaczeniową innych wyrazów; w lm także: elementy czyjejś wypowiedzi; wyraz» 2. tylko w lp «wypowiadanie się ustne lub pisemne; mowa, język» 3. przestarz. «czasownik» dziś tylko w wyrażeniu: Słowo posiłkowe.

staro-cerkiewno-słowiański język − język cerkiewnosłowiański, starosłowiański, język przekładów Pisma Świętego dokonanych w IX w. przez Cyryla (Konstantego) i Metodego, apostołów Słowian; jego pod­stawę stanowiła gwara macedońska okolic Sołunia (Salonik); w zapisach posługiwano się głagolicą, później cyrylicą; przez wiele wieków stanowił podstawę języka literackiego Bułgarów, Serbów, Chorwatów, wschodnich Słowian, a nawet niesłowiań­skich Rumunów.

stenografia − sposób szybkiego, dosłownego pisania za pomocą umownych znaków; znana od początku naszej ery w Rzymie; w Polsce stosowana od 1861 r.

strukturalizm − 1) językozn. postawa badawcza traktująca język jako zorganizowany system znaków do ko­muniko­wa­nia treści i zajmująca się stosunkami oraz funkcjami zna­ków w systemie języka; główne szko­ły: genewska, praska, kopenhaska, paryska, harwar­dzka; 2) lit. kierunek w metodologii badań li­terackich po 1930, związany z doświad­czeniami rosyjskiej szkoły formalnej i praskiej szkoły lingwi­stycz­nej; historyczno-formali­styczne uję­cie ewolucji zjawisk literackich; językoznawcze kategorie opi­su; socjologia ję­zyka poetyckie­go; 3) metodol. postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury bada­nych zjawisk, a nie na ich genezę lub funkcję; także zbiorcza nazwa różnych kierunków w humani­styce, dla któ­rych charakterystyczne jest takie ujmowanie zjawisk.

sub- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający zmniejszenie czegoś, zależność od kogoś, od czegoś, np. subkontynent, sublokator.

super- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający najwyższą jakość, najwyższy stopień lub wykra­czanie poza normę, poza zwykły stan, np. supernowoczesny, superforteca.

sylogizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] − log. w logice klasycznej: schemat wnioskowania po­śred­niego ze zdań kategorycznych złożony z dwu przesłanek, w których powtarza się ten sam termin, oraz z konkluzji (wniosku) zbudowanej z pozostałych dwóch terminów występujących w przesłankach (np. „jeśli każdy człowiek jest ssakiem, a każdy ssak jest kręgowcem, to każdy człowiek jest kręgowcem”) <gr.> [KSJP]

synonim [m IV, D. -u, Ms. ~mie; lm M. -y] - «wyraz lub związek frazeologiczny bliski znaczeniowo innemu wyrazowi lub związko­wi, np. obawa, bojaźń, lęk; wyraz bliskoznaczny» przen. Bogactwo jest dla niektórych synonimem szczęś­cia. synonimy - wyrazy o jednakowym lub bardzo bliskim znaczeniu, np. wyraz i słowo. [SJP] synonimiczność − log. relacja między wyrażeniami, które mają identyczny sens (np. synonimiczne są wyra­żenia basałyk i nicpoń).

synonimy - wyrazy bliskoznaczne (np. skłonność i upodobanie; drapieżny i krwiożerczy; godzić i jednać); por. antonimy, homonimy. Etym. - gr. synônymos `równoimienny' zob. syn-; -onim. [Kop.]

syntaksa, syntaktyka - jęz. składnia. syntaktyczny - jęz. składniowy. <Etym. - gr. sýntagma `zestawienie', sýntaksis `porządek, szyk' i syntaktikós `porządkujący' od syntássein `układać, porządkować'; zob. syn-; tássein, zob. taktyka.>

syntaktyka − log. teoria reguł syntaktycznych, wewnętrznych relacji między znakami oraz własności przysługujących znakom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji syntaktycznych należą: wiązanie, reprezentowanie i wynikanie; do własności syntaktycznych należy: spójność syntaktyczna.

szkocki język − z grupy goidelskiej języków celtyckich; używany w Szkocji i na Hebrydach; najstarsze dokumenty z IX w. [EM PWN] zob. Scots, Scottish Gealic.

termin - «wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu naukowym, technicz­nym, zawodowym» Termin filozoficzny, gramatyczny, naukowy, prawny, techniczny. Termin z zakresu filozofii, prawa, językoznawstwa.

toponimia, toponomastyka - nazewnictwo geogr.; dział językoznawstwa badający nazwy geogr.

toposy, topy - lit. konwencjonalne motywy i obrazy, elementarne cząstki tematyczno-stylistyczne, składniki literatur europ. o identycznej strukturze; schematy retor.; potoczne, utarte, ogólnie przyjęte sądy itp.; topika - teoria toposów (topów). Etym. - gr. tópos `miejsce; okolica'; por. biotop; izotopy; utopia.

transformacyjna gramatyka − typ gramatyki, w której podstawową rolę odgrywają reguły ukazujące głębsze stosunki zachodzące między zdaniami; istnieje wiele wersji gramatyki transformacyjnej, m.in. niegeneratywna gramatyka transformacyjna (Z.S. Harris), generatywna (N. Chomsky, Y. Bar-Hillel); najbardziej jest rozpowszechniona grama­tyka transformacyjno-generatywna, którą zapoczątkował Chomsky.

ultra- −pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający wykraczanie poza pewną granicę, poza normę, np. ultra­dźwię­ki, lub skrajność, najwyższy poziom, np. ultranowoczesność.

verba docet, exempla trahunt − łac. `słowa uczą, przykłady pociągają'.

verba volant, scripta manent − łac. `słowa ulatują, a to, co napisane, zostaje'.

verte! − łac. `odwróć (kartkę)'

volapük − pierwszy międzynarodowy sztuczny język, utworzony w 1879 r. przez J.M. Schleyera; używany w Europie Zachodniej; zasady gramatyczne i słownictwo zaczerpnięte z angielskiego.

wice- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający zastępcę, np. wicedyrektor, lub kogoś, kto zajął drugie miejsce w zawodach, np. wicemistrz, albo stoi o stopień niżej, np. wiceadmirał, wicehrabia.

źródłosłów [m IV, D. ~łowu, Ms. ~łowie; lm M. ~łowy] - przestarz. «pochodzenie wyrazu; etymologia»

żargon − forma języka wytworzona przez zamkniętą grupę społeczną czy zawodową, różniąca się od języka ogólnego gł. słownictwem; niekiedy pełni funkcje języka tajnego.

9

Słowniczek terminów z dziedziny językoznawstwa

---