Metodologia badań literackich
Metodologia badań literackich
- cały zespół twierdzeń w obrębie nauki o literaturze
- to użycie teorii literatury (nie da się tego rozdzielić)
Retoryka
- teoria i praktyka mówienia, przekonywania, perswazji
- retorykę i poetykę rozróżniano, chociaż ciągle się one spotykały, przeplatały
Starożytne szkoły filologiczne odnosiły się wyłącznie do tekstu pisanego.
Platon wypowiadał się na temat literatury tylko fragmentarycznie. Jego rozważania nie mają charakteru systemowego. Platona i Arystotelesa różni podejście do rozumienia świata i koncepcji prawdy. U Platona została uwypuklona sytuacja poety - kim jest poeta?
Poetyka immanentna zawarta w dziełach literackich
- jako poetyka realizowana
- Homer, Hezjod, Biblia - tradycja ST
Platońska koncepcja poety (V-IV w. p.n.e.)
- wynik idealistycznego widzenia świata filozoficznego Platona
- byty idealne są niezniszczalne i wieczne
- transcedentalne pojmowanie idei piękna
- sprzeciw wobec rozumienia świata pięknego jako materialnego
- triada: piękno, dobro, prawda (pojmowane są jako estetyczny zespół wartości)
- prymat etyki (ocenianie sztuki powinno się odbywać z punktu widzenia dobra)
- poeta nie ma tej mądrości, którą posiada uczony, filozof
- dobry poeta tworzy nie poprzez technikę, umiejętność, sztukę, ale z natchnienia danego od Boga (możliwość
obcowania z bytem najwyższym dzięki natchnieniu, obłędowi)
- poeta vates - poeta obłąkany, opętany, pozbawiony rozumu
- poeta tłumaczem Boga w zachwyceniu
- poeta jako ten inny, niezrozumiany, odosobniony
- droga dionizyjska - wyobrażenie poety szalonego, wieszcza
- droga apolinejska - poeta rzemieślnik, twórca (patronował temu Arystoteles)
- atak Platona na Homera za sposób przedstawiania postaci Bogów (Bogowie kierowani na wzór ludzki - Platon
uważał to za demoralizujące)
- krytyka poezji mającej moc rządzenia emocjami (poezja paraliżem umysłu słuchaczy)
Poetyka Arystotelesa
- jest już systematyczną wiedzą
- czym jest literatura, budowa dzieła literackiego, wartość literatury, styl, stylistyka, funkcja literatury,
podstawy trójpodziału na tragedię, epos, koncepcja poety, itp.
S. Awierincew, Na skrzyżowaniu tradycji
- rosyjski badacz
- rozróżnienie literatury greckiej i piśmiennictwa bliskowschodniego jako dwóch różnych tradycji
- nie można ich zestawić, gdyż są tak różne, że trzeba je rozpatrywać oddzielnie
- nie można stwierdzić, czy są one lepsze, czy gorsze, trzeba je rozpatrywać w kategoriach inności
- inne wizje świata reprezentujące te dwie tradycje, skupienie na innych problemach
- w procesie autonomizacji literatura grecka poszła do przodu
- Grecy potrzebowali teorii literatury, literatura biblijna nie, dlatego grecka się zautonomizowała
- u Homera opisy są bardzo szczegółowe, w Biblii podano tylko konkrety, fakty, nieobecny jest opis
- typ mędrca w literaturze greckiej, typ proroka w piśmiennictwie bliskowschodnim
- w literaturze greckiej poszukiwano geniusza, w piśmiennictwie bliskowschodnim Boga
- w literaturze greckiej tworzono, aby mieć uznanie u potomnych, w piśmiennictwie bliskowschodnim autor się
umniejsza, anonimowość literatury
- w literaturze greckiej geniusz, mistrz - doskonalenie wzoru, naśladownictwa
Koncepcja twórcy
Twórca
- wzór Orfeusza z mitologii greckiej jako artysty
- pozycja poety jako kogoś szczególnego, wyjątkowego w naszych kulturach
- zaakcentowanie docenienia twórczości, która nadaje poecie nieśmiertelność, trwałość, wieczność (wszystko przemija, a sztuka pozostaje)
- twórca w każdej epoce jest przedstawiany inaczej
Romantyczny wieszcz
- poeta był wrażliwy, wyczulony na inne sprawy
- naśladowca Boga
Twórca w pozytywizmie
- prozaik, powieściopisarz, esteta, społecznik, publicysta
- tendencyjność dzieła
- komentowanie świata, twórca nie może stać obok, musi dać taką wizję świata, z pewnej perspektywy ideowej
- „Lalka” - stwierdzenie niektórych, że jest powieścią tendencyjną (świat rozpadający się, które siły mają
szansę na przyszłość? - tu Żydzi)
- postulat utylitaryzmu
J. Starobiński, O niektórych alegorycznych odpowiednikach postaci poety
- szkoła genewska
- analizuje poezję Boudlaire'a, nie na postaci Boudlaire'a (interpretacja polegająca na odnalezieniu tego,
co wspólne, zbadania tego)
- poszukiwanie na samym początku podejścia do poety, jego obrazu
- poeta zawiera się w alegoriach, metaforach, obrazach (teza zawarta w tytule artykułu)
- nie chodzi konkretnie o Boudlaire'a, a o jego wyobrażone „ja” (istnieje postać i jej wyobrażenie o byciu poetą)
- dlaczego Boudlaire?
- psychokrytyka zatrzymała się na interpretacji Boudlaire'a, ponieważ odpowiadał im jako przedmiot badań
- w twórczości Boudlaire'a często pojawia się wyobrażenie poety w różnych postaciach - autorefleksja jako
jeden z wiodących motywów u Boudlaire'a
- Boudlaire dokonał przełomu w estetyce, podjął temat, którego nie poruszano w poezji, stworzył nową estetykę
- sprowadzenie nowej estetyki do motywu błazna i księcia (mają oni ze sobą wiele wspólnego, choć na pierwszy
rzut oka wydają się przeciwieństwami)
- samotność artysty
Retoryka wykład
Romantyzm i nowa estetyka
- romantyzm rozpoczął się w Anglii i Niemczech
- zakres teoretyczno-filozoficzny
- nowa koncepcja estetyki (mająca charakter transgresyjny - przekraczanie granic)
- nowe myślenie zaczęło się wcześniej, ale skumulowało później
- 1765 r. T. Percy „Pieśni i ballady staroangielskie (on wydał, ale zebrał ktoś inny)
- zbiór poezji staroszkockiej McPersona
- „Osjan” - mistyfikacja pieśni ludowej (nieoryginalny tekst) McPerson
- teksty folkloru nieuznawane za literaturę
- Chodakowski - zbieracz folkloru
- Percy przy wydaniu tekstów posłużył się filologią (czyli za pomocą pisma), gdyż były to do tej pory teksty
mówione
- Percy stworzył apologię literatury folkloru i wskazał, że dotychczasowa filologia nie ma narzędzi do badań tych
tekstów
- powrót do średniowiecza jako źródła kultur, dotychczas były to źródła antyczne, rzymskie, greckie
- zmiana definicji literatury i rozszerzenie obszaru literatury (zarówno zakresu jak i wartości)
- pójście w kierunku indywidualizacji i znaczenia indywidualności własnej
- twórca wolny od dogmatu, który był wytworem wcześniejszych epok
- filozofia zajmująca centralne miejsce (dokonywane zmiany były najpierw uznane przez filozofię, estetykę,
historiozofię)
- pojawienie się historyzmu, rozważanie zjawisk w kontekście czasu
- filozofia Hegla (wypowiadał się dużo na temat literatury, u Kanta było to na poziomie filozofii) i Kanta
(koncepcja sztuki, podmiotu i poznania)
- kierunek krytyki organicznej i historyczno-filologicznej
- Goethe, Schiller, bracia Grimm (Niemcy), Pani de Steal, Ch. A. Sainte-Beuve (Anglia), Czernyszewski (Rosja)
- wymiar ideologiczny, polityczny i społeczny buntu
- język i kultura narodowa (ludowa) - Herbert?
- rozumienie literatury jako wyrazu ducha narodowego (Mochnacki)
Kant
- koncepcja podmiotu wolnego i odpowiedzialnego
- teza w zakresie estetyki: zakwestionowanie obiektywnego charakteru piękna, które jest pochodną kontaktu
człowieka ze sztuką
- piękno mieści się w obrębie władz zmysłowych człowieka
- sztuka czymś bezinteresownym, autotelicznym, ma własną wartość i własny cel
- artysta nie naśladuje rzeczywistości, kreuje ją za pomocą wyobraźni
- proces twórczy ma charakter irracjonalny, oparty na natchnieniu (natchnienie daje władzę uczestnictwa
w świecie metafizycznym)
Hegel
- wypowiadał się dużo na temat literatury
- wyjaśnienie istoty historyczności jako zasady funkcjonowania rzeczywistości
- ustanowienie zasad rozwoju
- idealista obiektywny - wszelki byt jest logiczny i podlega zmianom
- rozwój w czasie, któremu podlega natura i kultura, odbywa się według praw logiki
- teza-antyteza-synteza - triadyczny układ według którego natura i kultura się zmieniają
- jego koncepcja fundamentem dla kierunku historyczno-filologicznego, ale bardziej historycznego
E. R. Curtius, Topika
- Curtius zajmuje się średniowieczem, niemiecki historyk literatury (I poł. XX w.)
- opozycyjność mowa-pismo
- folklor i oratorstwo różnią się, więc stosuje się do nich różne metody badań
- mowa o tym, jak zorganizować tekst z punktu widzenia oczekiwań odbiorcy
- topos, mnoga liczba - topoi
- przy pomocy retoryki Curtius analizuje teksty literackie
- ukazanie, że średniowiecze nie było wiekiem ciemnym, a kontynuacją tradycji
- średniowiecze czasem łaciny
- są pewne toposy obecne w średniowieczu, mające początek w antyku - dlatego można powiedzieć
o kontynuacji
- nawiązanie do badań A. Toynbee'go, który stworzył klasyfikację kultur
- idea podtrzymywania tego, co stałe, trwałe
- pojęcie wyzwania - formacje kulturowe, jako zespół wyzwań i odpowiedzi na te wyzwania (klimat, historia,
właściwości duchowe)
- co to jest tak naprawdę topos retoryki? - stałe elementy, motywy, stereotypy, które się powtarzają, a to powtórzenie możemy przyjąć jako ciągłość kultury
- topos, jako element kompozycji całości wypowiedzi
- w retoryce istniały całe zbiory topiczne
- powołanie się przez Curtiusa na kategorie archetypu (coś pierwotnego)
- pojęciem archetypu posługuje się Jung (na trwałość toposów wpływa archetypiczność źródła, toposy wyrastają ze wspólnoty nieświadomości)
Z notatek:
- topika w retoryce starożytnej była czymś w rodzaju składu, podręcznego wzoru stosowanego do określonych
typów wypowiedzi
- topika mowy pocieszycielskiej (poezja konsolacyjna) - każdy umrze, więc my też (zestawienie sławnych
przykładów długowieczności z równie sławnymi przykładami odwrotności)
- topika historyczna (wiele topi pochodzi pierwotnie z poezji i dopiero później trafiło do retoryki; raj ziemski,
złoty wiek, miłość, przyjaźń, przemijanie)
- topika skromności (pokora, oskarżanie o nieudolność, tłumaczenie się, że dzieło powstało na czyjąś
prośbę/rozkaz)
- topika wstępu (obietnica czegoś nowego, dedykacja, konieczność podzielenia się własną wiedzą, uprawianie
twórczości, aby nie pozostać bezczynnym)
- topika zakończenia (podsumowanie głównych punktów i myśli i odwołanie się do uczuć słuchacza, aby
wzbudzić u niego entuzjazm lub współczucie poprzez urywane zakończenie, konieczność zakończenia ze
względu na zbliżającą się noc
- topika inwokacji do natury
- topos świata odwróconego na opak (narzekanie na obecne czasy, świat zmierzający ku rozpadowi)
- topos chłopca i starca (chłopiec o mądrości starca - puer senex, starzec o powierzchowności chłopca - puer
senilis?
- topos starej kobiety i dziewczyny (kościół mający postać siwej kobiety odmładzającej się w miarę upływu lat -
„Pasterz” Hermasa, zjawisko odmłodzenia symbolizuje pragnienie odrodzenia osobowości)
Rosyjska szkoła formalna (formalizm)
- nazwa nadana przez przeciwników uważających, że skupili się oni na stronie formalnej
- założona z inicjatywy R. Jakobsona i P. Bogatyriewa
- równoległy ruch w Petersburgu - Opoja (towarzystwo do badania języka); W. Szołowski, W. Żyrmunski,
O. Brik, J. Tymianowi, B. Eichenbaum, M. Bachtin, W. Propp
- zwrócenie uwagi na język artystyczny, autonomiczne rozumienie literatury (co to jest, ustanowienie systemu
j. artystycznego, zainteresowanie dziełem literackim samym w sobie)
- poezja jako mowa utrudniona
- przeciwstawienie j. potocznemu aby odautomatyzować język
- przedmiotem nauki o literaturze literackość, a nie literatura (zespół cech tkwiących w języku dzieła
literackiego)
- bazowanie na osiągnięciach lingwistyki (językoznawstwa)
- badania nad organizacją językową różnych form literatury
- dzieło literackie systemem współzależnych czynników, jako struktura
- hegemonia (za pomocą niej odbywa się zmiana systemu)
- pytanie Tymianowa, dlaczego: oda jest gatunkiem oratorskim (domena uczuć, podporządkowana zasadom
mówienia, liryczność stała się jej dominującym elementem
B. Eichenbaum, Jak jest zrobiony płaszcz Gogola
- pytanie o konstrukcję językową, narracyjno-kompozycyjną
- na plan pierwszy wysuwa się nie tyle to, co jest fabułą, co narrator i sposób prowadzenia narracji
- język kalambur
- działanie języka pozarozumowego
- utwór artystyczny jest zawsze czymś sztucznym i zrobionym
- odcięcie autora od dzieła (strony psychicznej)
- w utworze nie może być nic poza chwytem artystycznym
W. Propp
- kontynuator metody strukturalno-typologicznej
- „Morfologia bajki” (1928)
- dokonanie zestawienia 100 bajek
- zastanawianie się nad powtarzalnością struktury, co składa się na budowę bajki, czym ona w ogóle jest
- pojęcie funkcji (relacja między postacią, a działaniem związanym z postacią)
- 7 typów działających postaci: bohater, przeciwnik, donator, magiczny pomocnik, osoba wyprawiająca
bohatera w drogę, fałszywy bohater, osoba pokrzywdzona i poszukiwana
- wyodrębnienie 31 funkcji (zależności między postacią, a fabułą)
G. Lanson, Metoda w historii literatury
- szereg postulatów postępowania historyka literatury
- co to jest historyzm? Historyczność?
- metoda, sposób postępowania, zgodnie z którą dzieło powstało w jakimś czasie, kontekście, jest
synchronizowane z osią czasu
- historia literatury zaczyna się od świadomości romantycznej
- śledzenie pisarza w literaturze i społecznym życiu
- obiektywizacja wiedzy (postulat dystansu, obiektywizacji)
- wyjaśnienie tekstu od strony językowej (etymologia słowa)
- ustalenie poprawnej wersji tekstu
Z notatek:
- usunięcie impresjonizmu
- doprowadzenie do poznania momentów kultury ludzkiej
- przedmiotem badań nie przeszłość, a przyszłość trwająca do tej pory
- materiałem są dzieła, które działają na nas tak, jak na współczesnych im powstaniu
- dzieło literackie określa się przez jego charakter wewnętrzny, oznaką dzieła
- jest jego piękno i wdzięk formy
- przez charakter formy dzieło pobudza wyobraźnię, uczuciowość i wrażliwość
- badanie nie tylko tego, co jest arcydziełem dla nas, ale też tego, co było arcydziełem w swoim czasie
- prześledzenie wpływu pisarza w literackim i społecznym życiu
- postawa zapożyczona z metod przyrodniczych: bezinteresowna ciekawość, surowa prawość, pracowita
cierpliwość, poddanie się faktom, niedowierzanie „sobie” i „innym”, nieustanna potrzeba krytyki, kontroli
- pytania, na które trzeba odpowiedzieć, aby poznać tekst: czy jest autentyczny, kompletny, kiedy powstał,
jakim zmianom uległ od powstania do wydania, jaki jest jego dosłowny sens, jakie jest jego literackie
znaczenie, w jakich okolicznościach powstał i przez kogo został stworzony, jaki był jego sukces, jaki wpływ
- główne błędy: operowanie niezupełną lub błędna liczbą faktów, interpretowanie tekstów wprost, rozciąganie
znaczenia faktów, mylenie się w użyciu metod
Nowa teoria kulturowa/Nowa teoria badań literackich/Nowy etap
Twórcy podstawy teorii kulturowej
- M. Foucault
- J. Derrida
- J. Kristeva
- R. Barthes
Dlaczego mowa o nowym etapie?
- ukazują się nowe trendy, punkty skupienia
Moment antyteoretyzmu
- kryzys w teorii literatury związany jest z rzeczywistą koniecznością odrzucenia potrzeby budowania jakiegoś
modelu
- zbędne jest teoretyzowanie
- Nycz określa to jako słabą teorię, odrzuca, uznając za moment hamujący
- brak definicji czym jest teoria
- wyjście od myślenia o klasycznym strukturalizmie
Szahaj, koncepcja nauki literatury
- teoria i historia powinny stanowić całość (literaturoznawstwo jest częścią nauki o literaturze oraz
historii i literatury)
- zmienia się definicja literatury i przedmiot badań literackich
- spór między esensionalizmem a historią
- pytania o to, co się uważa za literaturę, a nie czym ona jest
- zwrócenie uwagi nie na przedmiot, ale wyobrażenie o przedmiocie
- literatura narzędziem do kształtowania świadomości kulturowej
- interdyscyplinarność (powiązanie wielu dyskursów)
R. Jakobson
- współtwórca strukturalizmu (początkowo należał do rosyjskich formalistów)
- postulat językoznawstwa jako części językoznawstwa
- badanie języka prowadzi do dotarcia do istoty przedmiotu (dzieła)
R. Ingarden
- twórca fenomenologii, filozof i teoretyk literatury
- filozoficzne podejście
- filozofia literatury
Co łączy Jakobsona i Ingardena:
- dali odpowiedź na pytanie czym jest literatura (poszukiwanie istoty literatury/dzieła/przedmiotu),
ale odpowiedzi jakie dali już się różnią od siebie
- wspólna postawa epistemologiczna
- odwołanie do esencji (istoty) przedmiotu samego w sobie
R. Jakobson, Co to jest poezja
- teza: co to jest poezja
- dlaczego skupienie na poezji?
- ciężko zdefiniować czym jest poezja, gdyż nie można znaleźć uniwersalnej, wyczerpującej,
ponadhistorycznej definicji, ponieważ czynniki ją determinujące się zmieniają
- da się to rozstrzygnąć analizując funkcjonalność języka
- język może pełnić wiele różnych funkcji, ale musi dominować funkcja poetycka mówiąc o poezji
- funkcja poetycka przejawia się w odczuwaniu słowa
- poezję i literaturę odczytujemy między słowami, ponad dosłownością istnieją inne sensy
- dominacja funkcji poetyckiej jest więc rozwiązaniem Jakobsona
R. Ingarden, O dziele
- 3 wyznaczniki literatury: fikcjonalność, obrazowość i uporządkowanie naddane (dodatkowe)
- wyznaczniki te odnoszą się do języka, ale nie do tych samych jego cech
- definicja esensjalistyczna
- kiedyś dzieło nie mające któregoś wyznacznika było paraliteralne, dziś tego typu klasyfikacje są
kwestionowane
- uporządkowanie naddane - o tym mówił Jakobson
- autor i odbiorca nie należą do dzieła, dzieło jest dane i określone przez język jakim zostało
stworzone, jest całością niezmienną
- dzieło jako twór autonomiczny, niezależny
- quasi-sądy - niby-sądy, istnieją aby udowodnić fikcjonalność dzieła
- świat przedstawiony w dziele literackim jest światem wykreowanym intencją nadawcy, tak
naprawdę nie istnieje
- sądy to zdania orzekające o świecie, roszczące sobie prawo d prawdziwości (to, co mówimy
można rozważać w kategorii prawdy i fałszu, zdania w dziele literackim nie można rozpatrywać w
ten sposób, sąd jest quasi, bo udaje tylko sąd rzeczywisty, możemy mówić o prawdziwości w
dziele literackim tylko)
- koncepcja miejsc nie do określenia - zakłada, że coś zostaje powiedziane, reszta wymaga
dopowiedzenia ze strony odbiorcy, każdy robi to inaczej (relacja między tym, co jest dane, a tym,
co implikowane z tego, co dane)
Fenomenologia
- nie była doświadczeniem wyłącznie polskim, a raczej niemieckim
- twórcą E. Husserl, uczniem Ingarden
- krąg fenomenologii: H. Heidegger, G. Bachelard, M. Scheler
- nawiązywali do fenomenologii: W. Dilthey, B. Croce, H. Bergson, J. P. Sartre, H. G. Gadamer, P. Ricoeur
- neoidealizm filozoficzny
R. Ingarden, Teoria dzieła
- wydana w Niemczech w 1931 r., w Polsce w 1960
- to, co dotyczy dzieła literackiego
a) jakie relacje łączą dzieło literackie i świat zewnętrzny (pytanie o ontologiczny status literatury)
- pojęcie bytu intencjonalnego - w tej kategorii rozważane jest dzieło literackie
- dzieło nie jest bytem samoistnym, bo jest wytworem autora i twórczej percepcji odbiorcy
- zastanawianie się nad problemem odbioru dzieła literackiego
- język istnieje zanim my jesteśmy, zanim zadziałamy (dzieło jest sensem dostępnym dzięki językowi)
b) pytanie o język - relacje pomiędzy dziełem a językiem
c) relacje między dziełem a autorem i odbiorcą
d) pytanie o teoretyczny model dzieła literackiego - teza
e) do czego prowadzi, jaki ma cel interpretacja
R. Ingarden, Teoria quasi-sądów
- wyjaśnia status ontologiczny dzieła literackiego (dzieło literackie nigdy nie twierdzi czegoś, nie mówi, że coś istnieje w takim sensie jakby wydawano sąd o rzeczywistości)
- wyjście od pojęć logiki
- nie ma takiej rzeczywistości, o których dzieło literackie by orzekało, że ona jest
- dzieło zostaje wyposażone w znaczenia, których prawdziwość możemy rozstrzygać w obrębie tego dzieła
- do dzieła literackiego nie należy czytelnik ani autor
- nacisk na funkcję przedstawiającą język, odrzucenie mimetyzmu
- źródło ekspresji twórczej nie tkwi w rzeczywistości
- dzieło literackie stanowi polifonię wartości (umożliwia nam obcowanie z wartościami)
- akt kreacji jest czynnością racjonalną (literatura wydobywa ze świata pewne sensy i wartości)
R. Ingarden, Rozróżnienie dzieła
- przedmiot artystyczny (podlega interpretacji)
- przedmiot estetyczny (wytwór odbiorcy)
- w dziele powstają miejsca nie do określenia - otwierające się na dopełnienie znaczenia (nawet dobre dzieło
pozostawia potencjalność otwartą)
R. Ingarden, Warstwowa koncepcja dzieła literackiego
- koncepcja jedności treści i formy (są jednością)
- dzieło jest strukturą warstw wzajemnie od siebie zależnych
- dzieło to zamknięta w sobie całość, przebiegającą od początku do końca, scalającą
- warstwa brzmień słownych, znaczeń, uschematyzowanych wyglądów, przedmiotów przedstawionych
S. Greenblatt, Kultura
- amerykański krytyk, badacz angielskiej literatury i kultury epoki renesansu
- poetyka kulturowa
- termin kultura zdefiniowany został stosunkowo niedawno, często używany bez pokrycia
- kultura wiąże się z dwoma przeciwieństwami: ograniczeniem i zmiennością
- kultura jako struktura ograniczeń, ale jednocześnie jako regulator i gwarancja zmiany
- dzieło literackie narzuca nam określone wzorce, style zachowań
- kulturowość dzieła literackiego polega na wchłonięciu i przyswojeniu społecznych wartości i kontekstów (świat
jest pełen tekstów, z których większość staje się całkowicie niezrozumiała po wyrwaniu z kontekstu
zewnętrznego)
- badanie danej kultury prowadzi do głębszego zrozumienia dzieła literackiego, które w jej obrębie powstało,
a dokładne przestudiowanie dzieła literackiego pozwala głębiej poznać kulturę (badanie literackie służy więc
zrozumieniu kultury)
- sztuka jest jednym ze sposobów przekazywania wzorców ról społecznych z pokolenia na pokolenie
- każda kultura posiada ogólny zbiór symboli, pisarze zaś manipulują zawartością tego wzoru (przenoszą
symbole z jednej kultury do drugiej, zwiększają ich siłę emocjonalną, zmieniają znaczenie, łączą z symbolami
pochodzącymi z innej kultury, zmieniają ich miejsce w szerszym układzie społecznym)
M. Nussbaum, Czytać, aby żyć
- teza zawarta w tytule: literatura jest elementem życia
- dzisiejsza teoria literatury wynika z pytań: co się dzieje z literaturą i w jaki sposób wchodzi ona z nami w
pewien układ zależności („przyjaźń z tekstem”) - jest to związek natury etycznej, system relacji zmieniających
się w czasie
- o czym mówi literatura i w jaki sposób, jak tworzy układ zależności
- dyskurs - jakim językiem opisujemy i interpretujemy literaturę, jakie pytania stawiamy
- jak uprawiać refleksję humanistyczną (pytania o aspekt etyczno-ideologiczny)
- interpretacja humanistyczna narzuca pewien porządek rzeczy
- odpowiedzialność za słowo (wymiar etyczny)
- anarchia (wolność) - dogmat (zamykanie się na coś) - dwie skrajności
- fragment „Davida Copperfielda” ukazujący sytuację człowieka czytającego (zmiany zachodzące w człowieku
podczas lektury czegoś, ujęcie relacji między czytaną lekturą a czytającym, literatura sama w sobie może być
projektem etycznym
- subtelne uwiedzenie literaturą
- pytanie czy możemy pominąć literaturę i wyeliminować ją z kultury?
- 3 płaszczyzny: narracja, autor domyślny, postać pisarza
- należy uważać na pojawienie się ciemnych stron, popadnięcie w skrajności (porównanie książek do
towarzystwa, w którym się otaczamy)
- mowa nie z perspektywy jednostki, a wspólnoty
- krytyka etyczna
- uświadczenie różnorodności
S. Fish, Jak rozpoznać wiersz, gdy się go widzi
- współczesny amerykański badacz językoznawstwa
- my jesteśmy najważniejsi, nie tekst
- wspólne reguły rozumienia rzeczywistości
- sposób patrzenia nigdy nie będzie indywidualny (kultura wypełnia nasze umysły w taki sposób, że nie ma
aktów interpretacji indywidualnych, są one dane ze względu na pozycję w społecznie zorganizowanym
środowisku)
- znaczenie jest subiektywne, bo stanowi część partykularną ludzkiego widzenia, zaś obiektywne, bo punkt
widzenia, dzięki któremu powstają, jest publiczny i skonwencjonalizowany
- zawsze zobaczymy coś w „pewien” sposób, nigdy zaś jako czyste dane fizyczne czekające na interpretację)
- duże znaczenie kontekstu, w którym odbywa się forma komunikacji
- jesteśmy produktem społecznych i kulturowych wzorców myślowych (teksty i my sami)
- niepotrzebne są granice interpretacyjne
- każda konstrukcja ma sens, ponieważ jest dokonywana z punktu widzenia jakiejś wspólnoty (wymaga to
uznania, że każdy sens jest dopuszczalny)
- tekst przesiąknięty jest intencją autorską, intencją dzieła (dzieło jest samo w sobie jakimś zamiarem),
intencją czytelnika (wspólne intencje czytelnicze)
- pytania o koncepcję prawdy - co jest prawdą (coś co leży w dziele literackim czy poza nim?)
- interpretacja to sztuka konstruowania, nie objaśniania, a interpretatorzy nie odczytują wierszy, tylko je
konstruują
M. P. Markowski, Interpretacja i literatura
- teza: teoria literatury jest niepotrzebna, ponieważ uwikłana została w nierozstrzygalny dylemat: albo
zajmowała się wyłącznie interpretacją, albo literaturą
- teoria literatury w fenomenologii i pofenomenologii przekształciła się w teorię interpretacji, gubiąc z pola
widzenia literaturę, a w strukturalizmie stała się poetyką odwracając się od interpretacji
- nastąpił kres teorii literatury, ponieważ filozofująca teoria interpretacji i analityczna poetyka uległy
wyczerpaniu
- teoria interpretacji nie interesuje się literaturą, jej celem jest stworzenie spójnej teorii, która będzie
konkurować z inną teorią
- spór między esencjalistami a pragmatykami (zgadzają się, że interpretacja jest procesem skończonym, ale
według esencjalistów odpowiada za to odradzająca się, niewyczerpana substancja tekstu, według
pragmatyków nie sposób określić granic użycia danego tekstu) - jest to spór paradygmatyczny, który nie ma
nic wspólnego z literaturą, chodzi w nim o to, jaki jest świat, jak na niego patrzymy i co chcemy zobaczyć
- pytanie w jaki sposób łączy się interpretacja z literaturą
- interpretacja jest przeniesieniem sensu wypowiedzi w inny kontekst
- mówiąc o interpretacji mówimy o użyciu tekstu
- nie można mówić o dobrej lub złej interpretacji
- 2 sposoby odczytywania literatury: egzegeza (czytanie jej ze względu na nią samą, autonomiczny charakter)
i użycie (literatura pretekstem do tworzenia wypowiedzi na odmienny temat)
- literatura zapewnia swobodę interpretacji
- jedynym kryterium odczytywania literatury jest to, co chcemy przez nią osiągnąć
- strukturalizm zapoczątkował utratę prywatności i intymności w czytaniu
- teoria literatury wykluczyła swobodne użycie literatury
Strukturalizm w XXwiecznej literaturze
- chociaż minęła epoka dominującego strukturalizmu, on wciąż istnieje, choć nie tak zauważalnie
- porównanie strukturalizmu do drzewa mającego mnóstwo odgałęzień (możliwość tworzenia ciągle nowych
konarów, gałęzi, dlatego strukturalizm jest wciąż żywotny)
- rodzaj rozumienia rzeczywistości mający wspólne założenia w różnych dziedzinach
- w metodologii badań literackich strukturalizm miał początek w kryzysie metod przyczynowo-skutkowych
- rosyjski formalizm był pierwszą szkołą literaturoznawczą, która sformułowała definicję strukturalizmu
- powstanie praskiego koła lingwistycznego, którego współzałożycielem był Jakobson (również Makarowski,
Vodicka)
- w międzywojniu strukturalizm zyskuje zwolenników w Polce: Wójcicki, Siedlecki
- w okresie powojennym strukturalizm staje się metodą dominującą w powojennych badaniach
- centrum rozwoju strukturalizmmu w okresie powojennym była Francja (strukturalizm antropologiczny -
C. Levi-Strauss, R. Barthes, T. Todorov)
- semiotyka ('70) - nurt wyrastający ze strukturalizmu (J. Łotman, U. Eco)
- komunikacyjna teoria literatury - szkoła badejska
- '55 - pierwsza polska katedra teorii literatury („Zarys teorii literatury” - podręcznik strukturalistyczny)
- system językowy i literacki (tradycja literacka)
- rozdział pojęcia dzieła literackiego na fenotyp (dzieło jako zespół cech, które indywidualizują, dzieło jako coś
indywidualnego, wyjątkowego) i genotyp (dzieło jako zespół cech ogólnych włączających tekst do pewnej
szerszej klasy)
- strukturaliści stworzyli teorię dzieła literackiego - dzieło jako struktura (jako sieć relacji zhierarchizowanych
i wewnętrznych)
Psychoanaliza
- w Polsce mocno obecna w XXleciu międzywojennym
- poststrukturalizm (nowoczesny paradygmat, postmodernizm, zjawiska mające miejsce w strukturalizmie,
w pewnym sensie kontynuacyjne, ale też bardzo znaczące przesunięcia)
- 2 sposoby badań literackich: dekonstrukcjonizm i interteksualność
J. Derrida, dekonstrukcjonizm
- szkoła dekonstrukcjonizmu: P. de Man, H. Bloom, G. Hartman, J. Hillis, Muller, B. Johnson
- podważenie kartezjańskiego modelu poznania subiektywnego
- człowiek jako podmiot samostanowiący cogito, jako indywidualny podmiot jest fikcją, bo to język wyraża
człowieka, nie człowiek język
- autor nie jest źródłem, a pośrednikiem poznania
- oparcie na źródłach filozoficznych (Nietzsche, Heidegger, Freud)
- dysseminacja (przeciwstawienie polisemii) - rozproszenie, odsensowienie, brak jakiegokolwiek obiektywnego
sensu w tekście (sens jest wprowadzony do tekstu z zewnątrz)
- słowo istnieje tylko w obrębie innych słów
- metafora kłącza (coś splątanego, nie można znaleźć początku ani końca - tekst jest tak zbudowany, że nie
będziemy w stanie go nigdy poznać)
- metafora tańca - otwartość i rozciągłość interpretacji (inskrypcje, istnieją tylko niedoczytania, nie ma czytań
poprawnych, stworzenie nowomowy badawczej, aktywne ignorowanie tekstu)
Interseksualność
- nie można badać struktury tekstu bez usytuowania tej struktury wobec innych tekstów
- dzieło to całość złożona z czynników elementów, które już istniały
- książki jako element strukturalny (tworzący nowe znaczenie)
- pojęcie tekstowości (tekst wypowiedzią spójną, zamkniętą całościowo, która ma swoje ramy
Seksualność
- gender - to, co wymusza na nas kultura, kulturowo-społeczny wymiar płci (wzorce bycia kobietą/mężczyzną,
stereotypy, konwencje, role)
- seks - płeć, z którą identyfikujemy się na pierwszy rzut oka
- queer - orientacja seksualna, kupienie na wyborze seksualnym
- gender, feminizm, queer dotyczą zarówno literatury, jak i krytyki literackiej
- studia Genderowie studiami interdyscyplinarnymi
B. Warkocki, Skradziony list
- pytanie o homoseksualizm nie jest nowe, ale przez długi czas było przemilczane
- zastanawianie się nad ilością wątków homoseksualnych w Polsce
- opowiadanie Poe'go „Skradziony list” jako narzędzie badań
- kanon: zbiór arcydzieł, obowiązkowa lista lektur, szkolny podręcznik, encyklopedia, statystyka czytelnictwa,
indywidualne wybory, sezonowe mody, nieformalne obiegi, kanon interpretacji, sposoby lektury, wiodące
odczytania, , uprzywilejowane metodologie
- miejsce homoseksualności pod względem kanonu - na to pytanie odpowiadają Ritz i Kot (Kot twierdzi, że jej
nie ma, a jeśli już jest, to autorów trzeciorzędnych, a Ritz, że istnieje, ale pod ukryciem i trzeba do niej
dotrzeć, Kot mówi o wątkach seksualnych, Ritz o homoseksualnym dyskursie)
- Ritz nie pisze w kategoriach sensacji, udowodnienia, że autor jest homoseksualistą, interesują go wypowiedzi,
dzieła autorów
- homoseksualizm nie jest jasno określony, trzeba go odczytać z tekstów, z kontekstu, z perspektywy
podglądacza (to tajemnica, którą odkrywa się przypadkiem)
- według Warkockiego homoseksualizm istnieje (jest problem, ludzie go widzą, ale nic z tym nie robią)
- zjawisko mimozy - wcielania się w rolę innych
- homoseksualizm przemycony do literatury
- homoseksualizm jak skradziony list, który leżał na samym wierzchu, trzeba było tylko go dostrzec (teza:
homoseksualizm w polskiej kulturze jest skradzionym listem - tajemnica ukryta na powierzchni)
- widzieć, udawać, że się nie widzi, wykorzystywać do własnych celów
- zamknięcie w szafie i wyjście z szafy
- w czasach PRLu literatura homoseksualna była, ale nie zwracano na nią uwagi, omijano ten temat, po
obaleniu komunizmu ujawnienie się (wyjście z szafy)
- w momencie ujawnienia nabrało to znaczenia, ponieważ po zdeklarowaniu stawało się automatycznie innym
(problem określenia się wobec tego wszystkiego, inność stygmatem)
K. Kłosińska, Kobieta autorka
- kobiety pisarki i ich autorki w literaturze
- pisanie wyzwaniem, pewną formą buntu
- kobieta autorka wyrywa się z kręgu milczenia, z kategorii ról rodzinnych (pozostaje poza tymi rolami, a także
poza tożsamością swojej płci)
- dlaczego kobiety porzucają tradycyjne role i zajmują się pisarstwem - to wewnętrzna, nie dająca się ujarzmić
siła, kultura wyzwoliła nagromadzone i uśpione przez setki lat myśli, uczucia pragnienia, kobieta autorka
wybucha dziedzictwem swych niemych poprzedniczek
- akt pisania jako akt płciowy (aktywizm kobiecy jako popędowy)
- kobieta autorka nie tworzy, a opisuje to, co widzi, jej twórczość to lustrzane odbicie rzeczywistości
- kobieta jest niekompletna, brak jej tego, co posiada mężczyzna i to czyni ją ułomną
- kategorie dopasowano do męskiego sposobu myślenia o świecie
- to, co kobiece, jest obce
Intertekstualność
- strukturaliści zlikwidowali metody genetyczne i wszystko, co związane z koncepcją genezy (skupienie na
samym tekście)
- gatunki podkreślające fakt mówienia, przedstawiania niż budowania jakiejś rzeczywistości: parodia, pastisz,
trawestacja, burleska, kolaż, poemat dygresyjny, sylwa
- zakwestionowanie podmiotowości jako sprawcy (autora)
- narodziny czytelnika trzeba przypłacić śmiercią autora jako twórcy rzeczywistości
- dyskurs według Faucauta (pozbawienie podmiotu roli fundamentu i analizowanie go jako zmienną, złożoną
funkcję dyskursu)
L. Neuger, Antysemickie wątki w polskim kanonie literackim
- odsłonienie niepokojących zjawisk w kanonie literatury polskiej
- interpretacja pewnego problemu - odmienności kulturowej/etnicznej
- pytanie kto jest prawdziwym Polakiem
- rasa (w sensie dziedziczenia pewnej tradycji), religia, kultura
- punktem wyjścia relacja między postrzeganiem tego innego żyda wobec zbiorowości, z która się utożsamiamy
- badana jest relacja w płaszczyźnie tożsamościowej, obronnej, tworzącej pewien mechanizm psychologiczny
- musi istnieć ten inny, żebyśmy mogli się określić (określamy się poprzez przeciwieństwo, kontrast)
- żyd syntetyczny - wyobrażenie żyda stworzone z jakichś cech)
- Krasiński łączący antyjudaizm rozumiany religijnie z antysemityzmem rozumianym rasowo
- ukryty wallenrodyzm
E. W. Said, Orientalizm
- orientalizm - europejska (zachodnia) wizja Wschodu
- Wschód jako kulturowy rywal Europy, jeden z najmocniejszych i najgłębszych utrwalonych europejskich
obrazów obcego (pojęcie Orientu pozwoliło lepiej zdefiniować Europę)
- 3 punkty widzenia orientalizmu: akademicki, artystyczny i instytucjonalny
- orientalizm jako wywodzący się szczególnie z kontaktów między Wielką Brytania, Francją a Orientem, po
II wojnie światowej tę dominację przejęła Ameryka
- hegemonia - pewne formy kulturalne biorą górę nad innymi, niektóre idee okazują się bowiem bardziej
wpływowe (na tej opozycyjnej wyższości opiera się orientalizm)
- lepsze zrozumienie czym jest i jak działa dominacja kulturalna
- wiedza o Wschodzie nie jest wiedzą czystą (teza: europejskie zainteresowanie Orientem miało charakter
polityczny, ale zainteresowanie to kreowała kultura, działając równolegle z motywacjami politycznymi,
gospodarczymi i militarnymi)
- zewnętrzna, a nie wewnętrzna reprezentacja Orientu
- niemiecki Orient wytworem myślowym, nie rzeczywistością
- metodologia - idea początku, znalezienie punktu wyjścia (punktem wyjścia brytyjskie, francuskie
i amerykańskie doświadczenia kontaktów ze Wschodem zredukowane do brytyjsko-francusko-amerykańskich
doświadczeń z Arabami i islamem)
- strategiczna lokalizacja (określenie pozycji autora wobec przedstawionego tekstu) i strategiczne formowanie
(ustalenie relacji między tekstami)
- aspekt osobisty - autor związany z Orientem
15