0000057

210 Badanie kliniczne w neurologii

JtZYK

Części składowe języka. Przy badaniu języka danego pacjenta wygodnie jest uważać, że istnieją cztery główne części składowe: słyszenie, mówienie, czytanie i pisanie. Nabyte upośledzenie jednej lub więcej części składowych języka nazywamy ajazją lub dysfazją. Zaburzenia rozwojowe tych elementów u dzieci nazy wamy swoistym opóźnieniem mowy lub afazjq wrodzoną. W ścisłym związku z wymienionymi elementami języka pozostają czynności wyodrębnione dla celów badania i wchodzące w zakres ruchowego aktu mówienia, mchowego aktu pisania. rozpoznawania przedmiotów widzianych oraz liczenia. Rozumienie, ocena i badanie tych ośmiu czynności stanowią główny temat niniejszego rozdziału. Inne właściwości, jak zapamiętywanie, ćwiczenie, pojęcia schematu ciała i odtwarzanie z pamięci, omówiono w rozdziale poprzednim. Specjalne postacie języka, obejmujące mowę znaków osoby głuchoniemej, telegraficzny szyfr Morsem, alfabet Braille’a ociemniałych i strukturalne wzory chemiczne mogą w przebiegu afazji doznać również upośledzenia, nie wymagają jednak u większości pacjentów uwzględniania.

Omawianie osobne poszczególnych składowych języka i czynności z nimi związanych może wywołać wrażenie, iż są to zjawiska odrębne. Tak nic jest —• wszystkie części języka są ściśle zespolone z sobą oraz ze wszystkimi innymi czynnościami psychicznymi, jednakże dla ułatwienia i jasności badania celowe wydaje się oddzielne ich rozpatrywanie.

Słyszenie, w znaczeniu tu używanymi, dotyczy słuchowego odbioru języka i można je określić jako zdolność rozpoznawania, zapamiętywania i rozumienia języka słyszanego.

W mowie potocznej „słyszenie” oznacza zwracanie uwagi na wszelkiego rodzaju dźwięki oraz ich interpretowanie, w niniejszych jednak rozważaniach dźwięki niejęzykowe zostały wyłączone, a określenie „słyszenie” ogranicza się do języka.

Rozpatrywać będziemy słyszenie w pierwszej kolejności, gdyż rozwija się ono jako pierwsza składowa języka w życiu osobniczym. Dziecko słyszy pewien zespół dźwięków (słowo), który powtarza się stale w związku czasowym z widzeniem przez dziecko określonego przedmiotu. Zrazu wyraz nie ma dla dziecka znaczenia. Rychło jednak zaczyna ono kojarzyć wyraz, który słyszy, z przedmiotem, który widzi, po czym swoiste dźwięki budzą pamięć owego przedmiotu. Na tym właśnie polega początek rozwoju języka u dziecka. Niewielkiej wyobraźni wtmaga rzutowanie tego prostego kojarzenia na coraz bardziej złożone związki słowne i na język pojęć bardziej oderwanych.

Mówienie, czyli ekspresja mówiona, polega na formułowaniu i wyrażaniu języka za pośrednictwem mówionych słów, zwrotów oraz zdań mniej lub więcej złożonych. Stanowi ono następny przedmiot rozważań, gdyż rozwija się u dziecka jako druga z kolei składowa języka i zależy w znacznym stopniu od słyszenia. Dziecko przechodzi najpierw fazę paplania, gdy tworzy dźwięki przez powtarzanie i bez znaczenia. Później dziecko zaczyna wydawać dźwięki wykrzykujące w rodzaju ,,ba !” dla zwrócenia na siebie uwagi. Mniej więcej w tymże czasie, po usłyszeniu słów i zaobserwowaniu mchów warg oraz skojarzeniu ich z przedmiotami, dziecko zaczyna wydawać dźwięki coraz bardziej oparte na doświadczeniu; wreszcie wydaje dźwięki, które potrafi uznać za bardzo podobne do dźwięków słów słyszanych z ust matki. Zrazu dźwięki wydawane są mniej lub więcej przypadkowo, później jednak mogą być wywoływane dowolnie. W ekspresji mówionej najważniejszy jest właśnie ten element dowolności, ulegający też najczęściej upośledzeniu w chorobie.

Czytanie — w interesującym nas ujęciu — dotyczy wzrokowego odbioru języka i oznacza rozpoznawanie, zapamiętywanie i rozumienie języka pisanego. Umiejętności tej nabywa się na ogół po 6. roku życia jako wynik właściwej zaprawy. Jednakże przedtem dziecko przebywa szereg faz kojarzenia przedmiotu widzianego ze słowem słyszanym, z obrazem przedmiotu i ze szkicow'ym rysunkiem przedmiotu. Uczy się stwierdzać różnice w szkicowych rysunkach rozmaitych przedmiotów. Wreszcie potrafi kojarzyć niektóre stylizowane i stereotypowe rysunki z przedmiotami, które one przedstawiają. Na przykład 3-letnie dziecko umiało zawsze rozpoznać znak firmowy „Coca-Cola” jako należący do łagodnego napoju, który' lubiło. Skojarzenie to nastąpiło widocznie na podstawie ogólnego wyglądu napisu i nie może być uważane za rzeczywiste czytanie. Proces nauki czytania polega na ogół na kojarzeniu symboli wzrokowych (słowo pisane) z symbolami słuchowymi (słowo słyszane) oraz z przedmiotami lub myślami, którym dane słowa odpowiadają. I tak język pisany tworzy się jako nadbudowa na wcześniejszym fundamencie, stworzonym przez kojarzenie przedmiotów i myśli ze słyszanymi słowami. Gdy uczymy się czytać, często „wymawiamy dla siebie” (reaudycja) słowo czytane. W miarę jednak, jak umiejętność czytania czyni postępy, reaudycja ogranicza się do materiału trudniejszego. Oprócz rcaudycji słów podczas czytania, można je sobie odtwarzać z pamięci (widzieć je „oczyma duszy”).

Pisanie lub ekspresja pisana oznacza zdolność formułowania oraz wyrażania myśli i uczuć za pomocą „słowa pisanego”. Czysto ruchowy akt tworzenia symboli języka pisanego pismem lub drukiem zostanie omówiony później. Pisanie rozwija się późno i jest na ogół rezultatem odpowiedniej zaprawy. Przedtem jednak dziecko ma już za sobą duże doświadczenie w rysowaniu przedmiotów, kopiowaniu obrazków i różnych kształtów geometrycznych, co przypuszczalnie stwarza fundament dla nauki kreślenia symboli bardziej oderwanych, jak litery i cyfry. We wczesnych fazach nauki pisania dziecko sylabizuje sobie wyrazy, które pisze, przez co wzmacnia ich skojarzenia. Później pisanie staje się stosunkowo mniej zależne od słuchowej i mówionej czynności języka, zachowuje jednak znaczną zależność od umiejętności czytania.

14*