00690

116 Jadwiga Puzynina

A skoro wyszedł za rodzinną bramę Młody i całym sobą wyprzedzony,

Napotkał naprzód dwie niewiasty same [... ]¹

III 71

lub też czasownik przywrzeć w kauzatywnyra znaczeniu 'przybliżyć przytulić’ w Assuncie:

Wzięła krzyż — do ust przywarła na chwilę I poszła--

III 277

Przesunięcia odmianowe, idiolektalne i tekstowe często bywają dla czytelników niezauważalne i prowadzą do niewłaściwej interpretacji tekstów. Na przykład lingwistyczny termin język gestów, obejmujący również mimikę, czytelnik nie obeznany z terminologią językoznawczą byłby skłonny zawężać do sposobu porozumiewania się za pomocą gestów w znaczeniu 'ruchów ciała połączonych z ruchami kości’ (ruchów kończyn, tułowia, głowy, ale nie samych mięśni twarzy, brzucha czy też nóg). Zdanie: „Przestań szklić, nic to nie daje” ktoś, kto nie zna gwary studenckiej, mógłby powiązać z czynnością szklarza, nie zaś z 'opowiadaniem nieprawdy, zmyślaniem’.

Bez szerszego kontekstu i znajomości innych Norwidowskich użyć tego wyrazu estetykę w podtytule: WIEDZA — NAUKA — ESTETYKA — LITERATURA (HANDEL) czytelnik byłby skłonny rozumieć jako 'teorię sztuki, piękna’, a nie 'sztukę, artyzm’.

Nieporozumienia mogą się też wiązać z nieznajomością należących niegdyś do języka ogólnego znaczeń, które wyszły z użycia. Na przykład po przeczytaniu urywka z Rzeczy o wolności słowa:

Polskiemu językowi na czym z rodu zbywa?...

Na literze! — to jego strona jest wątpliwa —

Nie na słowie, ni słowa duchowym bogactwie,

Ni jego włóknach srebrnych; raczej — na ich tkactwie.

III 604

_na podstawie znajomości języka współczesnego można sądzić, że według Norwida polszczyznę charakteryzuje nadmiar formy (litery), podczas kiedy w rzeczywistości autor mówi o brakach formy, używając wyrażenia zbywać na czym w dziś nie istniejącym znaczeniu ‘brakować czegoś’.²

3. Wszystko, co tu dotychczas powiedziano na temat przesunięć kategoryzacji, można uznać za banalne. Można powiedzieć, że te same problemy były niejednokrotnie omawiane pod nieco innym tylko szyldem: przesunięć znaczeniowych, nie zaś kategoryza-cyjnych.³ I niewątpliwie tak jest, z tym że: po pierwsze — na ogół nie ukazuje się w opisach „skali utrwaleń” zmian znaczeniowych, po drugie — mówiąc o przesunięciach kategoryzacji, inaczej profiluje się zjawisko, o którym mowa (znaczenie jest prymarnie kategorią języ-kowo-tekstową, kategoryzacja — mentalną). Znaczą — słowa, kategoryzują — ludzie. Utrwalone w kodach kategoryzacje świata są anonimowe, zbiorowe i opisywalne jako cechy kodu. W działalności językowej — znów ożywają, stają się kategoryzacjami nadawców tekstu⁴ i podlegają dalszym wprowadzanym przez nich modyfikacjom.

1

Wyprzedzony jest przykładem zmiany kategoryzacyjnej powstałej zapewne wskutek utworzenia przez Norwida neologizmu niezależnego od wcześniej istniejącego czasownika (i imiesłowu) wyprzedzić 'minąć kogoś, znaleźć się przed kimś¹.

2

   Sądząc po lokalizacjach w Słowniku Lindego, znaczenie to pojawia się w XVIII w.; znaczenie 'bycia w nadmiarze⁵ ma bogatą dokumentację XVI--wieczną.

3

   Nie jest to specyficzna cecha tego artykułu. Cała kognitywna literatura przedmiotu, w której mówi się o kategoryzacji leksykalnej, dotyczy właśnie natury znaczeń wyrazów i tego, jak się one realizują w tekstach.

4

J. R. Taylor (1991, s. VII-VIII) określa kategoryzowanie jako dostrzeganie tożsamości w rozmaitości, a tak właśnie rozumianą kategoryzację uważa za jedną z najważniejszych dyspozycji mentalnych człowieka. Podobnie ocenia tę zdolność Lakoff: „There is nothing morę basie than categorization to our thought, perception, action, and speech. Every time we see something as a kind of thing, we are categorizing. Whenever we reason about kinds of things—chairs, nations, illnesses [...] — we are employing categories” (1987, 5).