1 (206)

/

412_____Wybór prac krytycznych

>    j

W ostatnim dziesięcioleciu w rozwoju prozy dziecięcej i młodz^żowej nastąpił dalszy postęp zarówno w zakresie przemyśleń ideowo-vy^chowa-wczychjak i w sposobach kształtowania formy literackiej. W wyniku poszukiwań artystycznych — oczywiście nie bez inspiracji wiodących idei literatury ogólnej — dokonały się gruntowne przeobrażenia struktur powieściowych, co przyczyniło się do wykrystalizowania określonych tendencji współczesnej prozy dla dzieci i młodzieży. Aktywnie uczestniczy ona w procesie przemian nowoczesnej powieści, przejmując w toku formowania koncepcji twórczych takie konwencje, które pozwalają jej wzbogacić środki wyrazu artystycznego. Możemy więc powiedzieć, że proza dziecięca i młodzieżowa lat 1960—1970 rozwinęła podstawowe formy beletrystyczne, zdefiniowała wyraźnie swój stosunek do tradycji polskiej i obcej, do radykalnych eksperymentów artystycznych — słowem, w pełni uzasadniła kierunki owych twórczych poszukiwań. Na charakter tych przeobrażeń wskazywała już Krystyna Kuliczkow-ska¹, warto więc wątek myślowy jej rozważań podjąć i kontynuować.

II

W kontekście prozy światowej powieść dziecięca i młodzieżowa rzadko wytrzymywała próbę konfrontacji. Niemniej zdarzały się sytuacje, kiedy takie „przymierzanie” wypadało na korzyść określonej powieści dla młodego czytelnika. Wiek XX, dokonawszy zasadniczych przekształceń w obrębie prozy poprzez programowe zsubiekty wizowanie i zrelaty wizowanie narracji, zakłócenie tradycyjnych perspektyw czasowych, rozkład fabuły, niesłychanie skomplikował sytuację. Skłonna na ogół do konserwatyzmu proza młodzieżowa przechodziła obok kształtującej się już w pierwszych dziesiątkach lat XX wieku powieści awangardowej. Czasem tylko niektórzy autorzy usiłowali nieco zmodyfikować środki wyrazu artystycznego. Proces modernizacji powieści dla dzieci i młodzieży najwcześniej wystąpił na gruncie literatury angielskiej, później dopiero objął kraje inne. W Polsce w okresie międzywojennym elementy nowatorstwa pojawiły się w twórczości Korczaka, Dąbrowskiej, Żurakowskiej, Górskiej. Wiązało się to głównie z przenikaniem do ich utworów nowszych kierunków psychologicznych oraz doświadczeń warsztatowych prozy psychologicznej. Przedstawili oni w sposób nowatorski specyfikę świata dziecięcego i prawa dziecięcej psychiki, problem konfliktu między

marzeniem a rzeczywistością, zagadnienie równouprawnienia okresu dzie-cięctw;k wobec wieku dojrzałego. Stworzyli też nowy rodzaj powieści psychologicznej,o dzieciach dla dorosłych. Nie kto inny, ale Janusz Korczak skonstruował spoistą odmianę powieści fantastycznej, będącej przemieszaniem utopii i os\rej satyry na współczesną autorowi rzeczywistość polityczną i społeczną (Król Maciuś Pierwszy, Król Maciuś na wyspie bezludnej, Kajtuś czarodziej). E>o takiego typu prozy nawiązują niewątpliwie pisarze eksperymentujący. Trzeba jednak zaznaczyć, że dopiero dzisiaj współcześni twórcy uświadomili sobie w pełni całą rozległość możliwości odnowienia i wzbogacenia technik i konwencji prozatorskich w oparciu o bliższą i dalszą tradycję tak literatury ogólnej, jak i literatury dla dzieci i młodzieży.

We współczesnej prozie europejskiej dla dzieci i młodzieży dostrzega się w zasadzie dwie główne tendencje: pierwsza wiąże się z uprawianiem tradycyjnych tematów i gatunków (bajki, utwory fantastyczne, przygodowo-awan-turnicze, historyczne, opowieści przyrodnicze, powieści dla dziewcząt), druga zaś stanowi przykład ciągłych poszukiwań nowych form w celu rozbudzenia głębszych zainteresowań książką dziecięcą². Wiodącą rolę pełni tu przede wszystkim literatura angielska, gdzie stale żywe są tradycje pisarstwa Leara i Carrolla, także skandynawska z Astrid Lindgren na czele {Dzieci z Buller-byn, Karlsson z Dachu, Nils Paluszek, Fizia Pończoszanka) i włoska, w tym zwłaszcza Gianni Rodari {Mali włóczędzy, Opowieść o Cebulku, Podróż Błękitnej Strzały). W książkach owych pisarzy dominuje nastrój romantyczny, konwencja realistyczno-fantastyczna, specyficzny humor, skłonność do udziwnienia i groteski. Wydaje się, że polska proza dla dzieci i młodzieży kształtuje swój profil ideowy i artystyczny pod wpływem analogicznych tendencji. Należy jeszcze dodać, że eksperymentuje coraz bardziej samodzielnie, wyzwalając się z mechanicznego naśladownictwa wzorów obcych.

Chciałbym się najpierw zająć tym zespołem cech współczesnej prozy młodzieżowej, które najbardziej zbliżają ją do powieści typu awangardowego. Tylko tutaj bowiem następuje owo charakterystyczne przecięcie tendencji wspólnych literaturze dziecięcej i literaturze ogólnej, tylko tu proza dla dzieci i młodzieży sięga w pełni po środki wyrazu artystycznego właściwe nowatorskim dążeniom literatury czasów dzisiejszych. Tak się złożyło, że szczególnie podatnym gatunkiem na impulsy nowoczesnych form literackich okazała się powieść realistyczno-fantastyczna. Popularna u nas po roku 1956, może pod wpływem dopiero co tłumaczonych książek angielskich, włoskich, zrazu

1

Por. K. Kuliczkowska: Drogi tematu współczesnego w prozie dla młodzieży (1945—1965) [W:] Kim jesteś, Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży. Warszawa 1968. s. 11—46.

2

Por. art. S. Czerniawskiej w czasopiśmie „Dielskaja Literatura” 1970 nr 3.