372,373

Zakończenie fabuły może przybierać różnorodne kształty. Mogą nim być jakieś zasadnicze momenty w losach bohatera, np. śmierć czy ślub, a w powieści kryminalnej ujęcie przestępcy. Na przykład Pan Wołodyjowski kończy się śmiercią głównego bohatera w gruzach Kamieńca, w podobny sposób kończą się dzieje Juliana Sorela z powieści Czerwone i czarne Stendhala. Szczęśliwym połączeniem głównej pary kończą się np. Nad Niemnem i Ogniem i mieczem.

Zdarza się, że fabuła nie ma tak wyrazistego zakończenia, po prostu urywa się w jakimś momencie, pozostawiając czytelnika w niepewności co do dalszych dziejów bohaterów. Ten rodzaj zakończenia znajdujemy np. w Nocach i dniach, Przedwiośniu, halce.

Niejednokrotnie narrator wprowadza do swojego opowiadania pewne informacje o dalszych losach bohaterów po zamknięciu fabuły. Mówimy o tym jako o poakcji lub, znów posługując się stosowanym często terminem niemieckim, jako o Nachgeschichte. Czasami owa poakcja zostaje wyodrębniona w postaci samodzielnej cząstki kompozycyjnej i umieszczona na końcu utworu jako epilog. Epilog obejmuje często dosyć duży okres czasu od chwili zakończenia zdarzeń powieściowych. Przykładem może być epilog Wojny i pokoju Lwa Tołstoja.

Zdarzenia fabuły zawarte między jej początkiem i zakończeniem bynajmniej nie zawsze rozwijają się w przebiegu chronologicznym. Układ chronologiczny przeważa w powieści realistycznej, ale w nowszych, dwudziestowiecznych typach powieści często występują zakłócenia w naturalnym następstwie czasowym przedstawionych zdarzeń. W Granicy Nałkowskiej zdarzenie zamykające fabułę jest opowiedziane na samym początku utworu, a cały ciąg fabuły poprzedzający to zdarzenie niejako „odwija się” dopiero później. W Zazdrości i medycynie Michała Choro-mańskiego przemieszane są różnorodne odcinki czasowe fabuły, przeszłość bohaterów przenika bezpośrednio w ich teraźniejszość, zdarzenia, które zaszły kiedyś, są ustawione obok zdarzeń aktualnych. Zostaje tu rozbity całkowicie układ chronologiczny fabuły, co wiąże się z tym, że na czoło — zgodnie z zamiarem autora — wysuwa się czas psychologiczny, którego swoiste pulsowanie poddane jest zupełnie innym prawidłowościom niż bieg czasu intersubiektywnego. Mieszanie różnych fragmentów przebiegu czasowego fabuły występuje w szerokim zakresie w powieściach Conrada, gdzie jest wynikiem tego, że o dziejach bohatera opowiada zazwyczaj kilku narratorów.

Układ czasowy fabuły, który polega na zakłóceniu chronologicznego następstwa składających się na nią zdarzeń, nazywamy inwersją czasową. Kompozycja oparta na inwersji czasowej pojawia się bardzo często w nowoczesnej powieści (jednym z charakterystycznych przykładów jest Niewidomy w Ghazie Aldousa Huxleya). Należy wspomnieć, że w powieści polskiej po raz pierwszy zastosował ten chwyt kompozycyjny Prus w Gałce przez wprowadzenie pamiętnika Rzeckiego, który rozbija jednolitość czasową fabuły.

Od momentu swych narodzin jako odrębnego gatunku epickiego o swoistych funkcjach i specyficznej strukturze do chwili obecnej powieść ulegała różnorodnym przekształceniom, zarówno w sferze narracji, j.ik też w zakresie konstrukcji fabularnej. Ogromną rolę w procesie dojrzewania tego gatunku odegrał dziewiętnastowieczny realizm (często mówi się: „realizm krytyczny”). Była to poetyka historyczna, która w szczególnym stopniu uprzywilejowała powieść jako podstawowy gatunek literacki, zdolny do podiwignięcia wielostronnych zadań poznawczych. Mówiąc o realizmie dziewiętnastowiecznym, mamy na myśli twórczość takich pisarzy, jak Balzac, Stendhal i Flaubert we Francji, Dickens, Thackeray w Anglii, Lew Tołstoj w Rosji, wreszcie Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz w Polsce. Jedną z podstawowych zdobyczy tego realizmu było stworzenie w pełni dojrzałej formy powieściowej, która jeszcze do dnia dzisiejszego stanowi w tym zakresie główny wzorzec tradycji literackiej, będący układem odniesienia (tak pozytywnym, jak negatywnym) dla wszystkich dwudziestowiecznych poczynań powieściowych.

Zasady konstrukcji powieści wykrystalizowane w epoce realizmu pozwalały na wielostronną prezentację życia bohatera — zarówno od zewnątrz, od strony jego udziału w określonych zdarzeniach, jak i od wewnątrz, poprzez analizę psychologiczną. Cała skomplikowana machina wątków, akcja itd. służą w powieści realizmu krytycznego celowi podstawowemu: społecznej i psychologicznej charakterystyce człowieka, konstrukcji losów bohatera.

Gatunek powieściowy ukształtowany w okresie dominacji realizmu stanowił pod tym względem ogromny krok naprzód w stosunku do powieści osiemnastowiecznej. Dla wczesnej powieści znamienna była całkowita niemal niezależność charakteru postaci od fabuły. Bohater brał udział w najprzeróżniejszych zdarzeniach, przeżywał wiele przygód, co jednak nie wpływało w najmniejszym stopniu na jego charakter. Był to bowiem charakter statyczny, niezmienny, posiadający stały zespół

373