CCF20090514020

144

II. Struktura nauki

W związku z tym powyższa koncepcja teorii naukowej jest zdezaktualizowana¹. Niemniej niektóre kwestie powstałe przy okazji mniej więcej trzydziestoletniej wojny o rozwiązanie problemu redukcji terminów/zdań teoretycznych do obserwacyjnych są dogodnym punktem wyjścia do omówienia wciąż aktualnych, a może nawet ponadczasowych zagadnień metodologicznych. Parafrazując White-heada, który powiedział kiedyś, że cała filozofia jest zbiorem przypisów do Platona, można zaryzykować twierdzenie, że eała metodologia jest zbiorem przypisów do Koła Wiedeńskiego. W koncepcjach koroboracji, postępowości naukowych programów badawczych, wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia tkwi jednak, choćby i mocno przekształcony, motyw względnego potwierdzania. I choć teza o uteoretyzowaniu obserwacji od ponad czterdziestu lat należy do metodologicznego katechizmu, wciąż można utrzymywać namiastki rozróżnienia obserwacyjne-teoretyczne, jak na przykład pojęcie wiedzy zastanej lub twardego rdzenia programu badawczego i inne, o których dalej będzie mowa. Terminy naukowe są bowiem uteoretyzowane w zróżnicowany sposób.

2. Problem redukcji terminów teoretycznych a definiowanie pojęć

Redukcja terminów teoretycznych języka do terminów obserwacyjnych ma pełnić w teorii naukowej funkcję analogiczną do definiowania terminów (pojęć) za pomocą niewielkiej liczby terminów (pojęć) pierwotnych w matematyce. Definiowanie ma na celu objaśnienie znaczenia pojęć danej teorii za pomocą pojęć pierwotnych, których znaczenie przyjmuje się jako zrozumiałe bez definicji². Przykładami pojęć pierwotnych w matematyce są pojęcia punktu, 2. Problem redukcji terminów teoretycznych a definiowanie pojęć

145

prostej, płaszczyzny, odległości, liczby, dodawania, zbioru, należenia do zbioru". Podobnie redukcja terminów teoretycznych do obserwacyjnych ma objaśnić ich treść (empiryczną) za pomocą treści (znaczenia) terminów obserwacyjnych. Znaczenie tych ostatnich przyjmuje się za zrozumiałe dzięki na przykład ostensji, czyli pokazaniu palcem lub czemuś w tym rodzaju.

Ze względu ha to funkcjonalne podobieństwo redukcji i definiowania nasuwa się pytanie, czy terminów teoretycznych nie można po prostu zdefiniować za pomocą terminów obserwacyjnych. Zanim na nie odpowiemy, wypada nieco bliżej scharakteryzować pojęcie definicji.

Definicje

równosdow

Definicje stosowane w matematyce są defini cj am i równościowymi. Składają się z definiendum, to jest definiowanego terminu, de fi n iens, to jest wyrażenia, które objaśnia treść pojęcia oznaczonego terminem definiowanym, oraz spójki definicyjnej, która łączy definiendum zdefiniens. Nazwa „równościowe” pochodzi stąd, że w roli spójki definicyjnej występują wyrażenia oznaczające równość: „jest (to)”, „nazywa się”, „znaczy (to samo co)” i tym podobne. Na przykład „Kwadratem nazywa się czworokąt, którego wszystkie boki są równe i wszystkie kąty są równe”. Definiens definicji równościowej podaje warunek konieczny i wystarczający przynależności do zakresu definiendum, co widać wyraźnie, gdy definicję sformułować na przykład „Czworokąt jest (nazywa się) kwadratem wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie jego boki są równe i wszystkie jego kąty są równe”. Definicje równościowe są zatem nietwórcze, to znaczy włączenie definicji do teorii nie wprowadza do niej żadnego nowego twierdzenia, które nie byłoby logicznie równoważne z twierdzeniem już w niej obecnym. Z tego względu definicje pełnią w teorii funkcję podobną do aksjomatów, to znaczy można je w dowolnym miejscu dopisywać do dowodu (por. rozdz. II, p. I).

Definicje tv i definicje kontekst

Niektóre terminy trudno zdefiniować wprost i dlatego definiuje się je kontekstowo, podając w definiens, zamiast znaczenia samego terminu, znaczenie dłuższego zwrotu, w którym len termin występuje. Na przykład „Logarytmem o podstawie a, gdzie a > 0

1

   Jej ostateczny upadek jedni wiążą z ukazaniem się angielskiej wersji Poppera Logiki odkrycia naukowego (1959), inni z dziełem Kuhna Struktura rewolucji naukowych (1962). Trudno mi zrozumieć, dlaczego bayesianizm, który nadal jest przywiązany do idei stopniowalnego potwierdzenia, ma jeszcze dziś wielu zwolenników.

2

   Stosunek między terminem a pojęciem polega na tym, że termin jest nazwą, czyli po prostu wyrazem języka, zaś pojęcie przedmiotem abstrakcyjnym, znaczeniem nazwy. Pojęcie ma pewną treść (intensję), która charakteryzuje desyg-n a ty pojęcia, to jest przedmioty, do których to pojęcie się odnosi. Zbiór desygnatów pojęcia nazywa się jego zakresem (ekstensją).

¹¹ Wybór pojęć pierwotnych jest konwencjonalny. Na pr/yklad za pomocą pojęć zbioru i należenia do zbioru można zdefiniować pojęcie elementu zbioru. Alternatywnie można przyjąć pojęcie elementu zbioru jako pierwotne, a pojęeie należenia do zbioru jako zdefiniowane za pomocą pojęć zbioru i elementu zbioru.