CCF20090514035

174

II. Struktura nauki

spełnione) ceteris paribus. Głosiła bowiem, że na ramię prostopadłe do osi obrotu Ziemi działają siły elektromagnetyczne nieuwzględnio-nc w pierwotnym planie ekspeiymentu. Tym samym na miejsce teoretycznego problemu oszacowania błędu pomiarowego postawiła nowe problemy eksperymentalne, na przykład problem pomiaru zależności oporu ełektiycznego od ułożenia przewodnika względem osi obrotu Ziemi.

Idealizacja przejawia się również w konstruowaniu pojęć, jak na przykład wspomnianego przed chwilą pojęcia ciała sztywnego. Idealizacyjny charakter mają wszystkie pojęcia typologiczne. Idealizacja typologii polega na traktowaniu pojęć typologicznych, jak gdyby były pojęciami klasyfikacyjnymi (przypomnijmy sobie choćby pojęcie „klasy społecznej").

tdealizacje

potoczne,

naukowe

lologiczne

Analizy pojęcia idealizacji mogą sprawiać wrażenie, że jest ona zabiegiem sztucznym, któiy nadaje nauce status filozoficznie problematyczny, zwłaszcza gdy idzie o zagadnienie realizmu, czyli związku poznania (naukowego) z prawdą (por. rozdz. IV, p. 1). Osobiście sądzę, że jeżeli obecność idealizacji stanowi jakiś szczególny problem, to w równej mierze dotyczy on poznania potocznego. Kiedy kupujemy w sklepie 1 kg mięsa, nie będziemy składać reklamacji z powodu braku kilku mikrogramów. Ewentualna różnica nie wpływa na wysokość należności, a po przyniesieniu zakupów do domu i tak waga towaru się zmieni na skutek procesów naturalnych (wysychanie). Podobnie, najsurowsi jurorzy są nieczuli na dobowe wahania wymiarów kandydatek na Miss Świata, pedanci punktualności nie mają nikomu za złe parosekundowych spóźnień (czyż sam wyraz „punktualnie” nie skraca idealizacyjnie tych paru sekund do punktu bez trwania?), a nauczyciele języka polskiego tolerują indywidualne różnice w wymowie słowa „pięćdziesiąt".

Naukowe idealizacje różni od potocznych ich teoretyczny charakter. Ujawnia się on również w sposobie prowadzenia dyskursu naukowego. Niemal w każdym zaawansowanym podręczniku fizyki można spotkać „wyprowadzenia” wzorów, które polegają na rozwinięciu jakiejś funkcji w szereg nieskończony, na przykład potęgowy, by następnie pominąć wszystkie jego składniki odpowiednio niskiego rzędu wielkości. Z punktu widzenia matematyki lub logiki, takie zabiegi są nielegalne. W fizyce są na porządku dziennym. Toteż teorię naukową od matematycznej różni nie tylko to, że pierwsza musi

ii Teorie a modele

175

mieć jakąś interpretację empiryczną, ale też to, że twierdzeniami \ teorii naukowej mogą być nic tylko logiczne konsekwencje jej aksjomatów, ale również wystarczająco dobre ich przybliżenia. Można zatem powiedzieć, że samo pojęcie teorii naukowej, ukute na wzór pojęcia teorii matematycznej, jest ideałizacyjnym pojęciem metodologii. W ujęciu Carnapa zakłada ono między innymi idealizacyjne rozróżnienie terminów na obserwacyjne i teoretyczne, o czym była mowa w rozdziale I, p. 3. 2. Jak sugerowałem wcześniej, w miarę wzrostu wymagań trzeba niektóre idcalizacje uchylać. W badaniach nad pojęciem teorii naukowej jednym ze sposobów na to stało się podejście semantyczne.

8. Teorie a modele

Trudności ujęcia treści empirycznej teorii naukowej skłoniły niektórych filozofów do potraktowania teorii jako rodziny modeli. Pojęcie modelu jest bardzo wieloznaczne. Dla naszych potrzeb wyróżnimy trzy jego znaczenia.

Model symulącyjny. Jest to zjawisko, które można uczynić przedmiotem eksperymentów i manipulacji w zastępstwie zjawiska modelowanego, oryginału będącego właściwym przedmiotem badania. Możliwość tę oferują nam gwarantowane lub postulowane przez teorię, z dokładnością do jej założeń idealizacyjnyeh, podobieństwa lub analogie zachowania modelu i oryginału pod określonymi, interesującymi nas względami. Badania modeli symulacyjnych zamiast badań bezpośrednich prowadzi się ze względów ekonomicznych lub etycznych. Na przykład badanie działania pasów bezpieczeństwa, poduszek powietrznych i tym podobnych urządzeń w samochodzie prowadzi się na manekinach, a nic żywych pasażerach. Badania wydolności nowych typów' pojazdów prowadzi się najpierw na ich makietach sporządzonych w pomniejszonej skali, a dopiero gdy te badania wypadną pomyślnie, wypróbowuje się prototypy naturalnej wielkości.

Model i k o n i c zny. Jest to symboliczna reprezentacja badanego zjawiska, która ma charakter podobizny, to znaczy niektóre cechy modelu odwzorowują czy naśladują (z dokładnością do założeń idealizacyjnyeh) określone cechy oryginału. Przykładem może być