CCF20090514034

172

II. Struktura nauki

wietrzą zmienia się również w sposób prawopodobny. Natomiast „wiatr wieje, kędy chce" (J, 3, 8), silą przyciągania innych ciał zależy od ich przygodnego rozmieszczenia względem spadającego ciała, ewentualne oddziaływania magnetyczne (gdy spadające ciało posiada własności magnetyczne) zależą między innymi od rozmieszczenia rud metali w skorupie ziemskiej i tym podobnych. Warunek ceteris paribus pomija tego rodzaju wpływy pochodzące od przygodnych okoliczności sytuacji zastosowania prawa.

Różnica metodologiczna między idealizacją a warunkami ceteris ' paribus przejawia się między innymi w zastosowaniach prawa. Zależność precyzji przewidywań na podstawie prawa od przyjętych ideali-zacji podlega dyskusji teoretycznej. Z góry można oszacować, w jakich zastosowaniach prawa posłużenie się idealizacją przyniesie pożądane uproszczenie problemu bez niepożądanych zniekształceń rozwiązania. Dopiero rozbieżności między przewidywaniami a obserwacją, które przekraczają ustalony teoretycznie margines błędu, można złożyć na karb naruszenia warunku ceteris paribus, co może prowadzić do wykrycia nieznanych dotąd oddziaływań. Jak wspominałem (por. rozdz. I, p. 5.4), zastosowanie prawa w ten sposób może przekształcić jego pozorną falsyfikację w spektakularny sukces empiryczny.

Różnica między idealizacją a warunkiem ceteris paribus może być nieostra albo pragmatyczna. Gdy Newton przystępował do wyprowadzania prawa powszechnego ciążenia z praw Keplera, przyjął na początku idealizację polegającą na uwzględnieniu jedynie oddziaływania grawitacyjnego Słońca, z pominięciem oddziaływań planet na Słońce i planet między sobą. Założenia te uchylił w dalszych swoich badaniach nad mechaniką nieba. Jednak wykrycie anomalii orbity Urana zostało przez Le Verriera potraktowane jako świadectwo naruszenia warunku ceteris paribus, działania siły przyciągania nieznanej dotąd planety. Tak więc pominięcie działania grawitacyjnego Neptuna, w zależności od kontekstu badawczego, można uznać za idealizację lub zaliczyć w skład warunku ceteris paribus. Podstawą rozróżnienia jest funkcja metodologiczna, jaką w rozpatrywanym kontekście pełni dane założenie.

Różnica między idealizacją a warunkiem ceteris paribus ujawnia się również w metodologii eksperymentu. Eksperyment planuje się tak, aby wpływ czynników' idealizacyjnych na jego przebieg ograniczyć do minimum. Oddziaływania, o których mowa (a raczej, które się

/. Idealizację i warunki ceteris paribus

173

przemilcza) w warunku ceteris paribus, są na ogól nieznane. Usiłuje ' się je wyeliminować zazwyczaj przez random izację (nadanie charakteru losowego, „uprzypadkowicnie") czynników ubocznych, to jest przez powtarzanie eksperymentu w zmieniających się warunkach otoczenia (por. eksperyment Pćriera, opisany w rozdz. I, p. 5.4).

Do czynności eksperymentalnych należą również operacje pomiarowe. Pomiar oczywiście zakłada idealizację związane z czułością aparatury. Inną powszechną idealizacją pomiaru jest założenie, że wartość mierzonej zmiennej jest przez pewien czas stała (przez czas nie krótszy niż czas dokonywania pomiaru). Na przykład od pacjentów kierowanych na badanie laboratoryjne poziomu cholesterolu we krwi wymaga się, by przystępowali do niego na czczo. Wahania poziomu cholesterolu pod wpływem innych czynników niż przyjęcie pokarmu na krótko przed badaniem najczęściej nie mają znaczenia diagnostycznego. Warunek ceteris paribus również mówi, że uboczne oddziaływania nie zakłócają procesu pomiaru⁴². Jednak różnica między idealizacją a warunkiem ceteris paribus w przypadku pomiaru rzutuje na metodę oceny błędu pomiarowego. Błąd pochodzący od idealizacji można oszacować teoretycznie, błąd pochodzący od domniemanego naruszenia warunku ceteris paribus szacuje się za pomocą powtarzania pomiaru i analizy statystycznej wyników.

Kontekstualny charakter omawianego rozróżnienia w interpretacji eksperymentu można zilustrować na przykładzie dyskusji nad wspomnianym wcześniej efektem Michelsona-Morleya (por. rozdz. I, p. 4.2). Ekspeiymentatorzy przyjmowali między innymi założenie ideał i-zacyjnc, wedle którego ramiona ich przyrządu są sztywne, nie zmieniają długości w trakcie obrotu. W rzeczywistości ciał doskonale sztywnych nie ma. W ramach tej i innych idealizacji mogli potraktować wynik swojego eksperymentu, jak gdyby był zerowy. Hipoteza skrócenia Lorentza przeczyła założeniu, że ramiona interferometru są sztywne, zmieniając zarazem jego status z idealizacyjnego na (nie-

⁴’ Jeden z moich znajomych poważnie zaniepokoił się podwyższeniem u siebie poziomu cholesterolu, zwłaszcza że był miody i zdrowy. Pośpiesznie poddał się kuracji, która dała nieoczekiwanie szybkie rezultaty. Wtedy uświadomił sobie, że badanie o alarmujących wynikach miało miejsce tuż po świętach wielkanocnych, spędzonych przy dostatnio, na góralską modłę, zastawionym stole. Ten wypadek może być przykładem przeoczenia przez niego i jego lekarza, że warunek ceteris paribus (który w tym wypadku zakłada między innymi, że pacjent w okresie bezpośrednio przed badaniem stosuje raczej typową dla siebie dietę) nie jest spełniony.