CCF20090514039

182

II. Struktura nauki

kim, że we wszystkich historiach przedstawionych przez elementy M między funkcjami położenia, masy i siły zachodzi związek wyrażony przez drugą zasadę mechaniki. W historiach reprezentowanych przez elementy M,_t, które nic należą do M, związki między funkcjami położenia, masy i siły mogą być zupełnie dowolne.

Powiązania C są takim zbiorem podzbiorów zbioru podzbiorów M_p, że dla każdego e C, jeżelix,y € X, gdzie* = <s_t, m_t, f_t>, y = <s₂, m₂, f₂>, to dla każdego punktu materialnego p należącego do wspólnej części dziedzin funkcji m_v m₂, m_t(p) = m₂(p). Na mocy C jest to konieczny warunek współmożliwości światów. Warunki powiązania dla funkcji położenia i siły są bardziej liberalne. Dopuszczają zmianę układu współrzędnych czasoprzestrzennych oraz idealizacyjne pominięcia niewielkich sił. Na przykład w układzie {Słońce, Ziemia, Księżyc}, w porównaniu z Układem Słonecznym, warunki powiązania wymagają identyczności mas Słońca i Ziemi, ale dopuszczają pominięcie siły przyciągania innych planet i związane z tym nieznaczne różnice funkcji położenia Ziemi i Słońca.

Zbiór mierzonych ’astosowan

Zbiór zamierzonych zastosowań I jest pewnym zdefiniowanym paradygmatycznie (przez przykłady) podzbiorem M_pp, czyli zbiorem różnych trajektorii czasoprzestrzennych punktów materialnych różnych zbiorów punktów materialnych. Do paradygmatycznych przykładów zamierzonych zastosowań klasycznej mechaniki punktu materialnego należy Układ Słoneczny (układ trajektorii planet i Słońca w pewnym odcinku czasu), układ złożony z Ziemi i Księżyca, Ziemi i jabłka Newtona albo z kul metalowych w wadze skręceń Cavendisha.

Treśt

empiryczna

Treścią empiryczną składnika teorii T nazywa się zbiór A(K) = r(2^M n C), gdzie 2'* jest zbiorem potęgowym (zbiorem wszystkich podzbiorów) zbioru modeli właściwych M (prawa teorii), a r funkcją restrykcji, obcinającą funkcje teoretyczne elementom M_p, czyli przekształcającą modele potencjalne teorii na częściowe modele potencjalne. A(K) jest zatem zbiorem zbiorów „obserwowal-nych” warstw światów współmożliwych, to znaczy każdy element A(K) jest zbiorem (obserwowalnych części) światów, które są teoretycznie wspólmożliwe do zaobserwowania. W wypadku klasycznej mechaniki punktu materialnego A(K) składa się z tych zbiorów obserwowalnych historii układów punktów materialnych (ich tra-

9. Koncepcja niezdaniowa teorii naukowych

183

jektorii czasoprzestrzennych), których współistnienia nie wyklucza druga zasada mechaniki wzięta razem z powiązaniami C.

Wreszcie tezą empiryczną składnika teorii T nazywa się zdanie I e /\(K). Mówi ona, że zbiór zamierzonych zastosowań teorii należy do jej treści empirycznej, czyli że prawo teorii wzięte razem z jej powiązaniami nie wyklucza współistnienia ze sobą wszystkich zamierzonych zastosowań. Sam składnik teorii T jest złożonym obiektem matematycznym, nie jest zatem wrażliwy na doświadczenie. Potwierdzona lub sfalsyfikowana może zostać jedynie teza empiryczna składnika teorii. Jej falsyfikacja polega na stwierdzeniu, że prawo teorii wzięte razem z jej powiązaniami wyklucza współistnienie któregoś z jej zamierzonych zastosowań z innymi jej zamierzonymi zastosowaniami. W razie falsyfikacji należy zrewidować zbiór zamierzonych zastosowań, zacieśniając go do jakiegoś I' a. I takiego, że teza I' e A(K) nic jest do tej pory sfalsyfikowana.

Składniki teorii w ujęciu struktu rai i stycznym odpowiadają temu, co tradycyjnie nazywa się prawami nauki (lub teoriami z jednym tylko prawem). Mogą one tworzyć obszerniejsze struktuiy, tak zwane sieci teoretyczne (theory-nets), będące częściowo uporządkowanymi zbiorami składników teorii⁵⁹. Budowę ich pominę, wspomnę tylko, że sieci teoretyczne mogą być, zależnie od struktury, odpowiednikami teorii w tradycyjnym sensie, paradygmatu w sensie Kuhna⁶⁰, naukowego programu badawczego w sensie Lakalosa (por. rozdz. I, p. 3.4) czy tradycji badawczej w sensie Laudana⁶¹.

Koncepcja niezdaniowa podkreśla, że teoria nie jest próbą opisu „całego świata”, lecz raczej stosuje się, w pewien systematyczny sposób, do poszczególnych jego wycinków. Ta myśl, jak się wydaje, otwiera perspektywy na ściślejsze powiązanie pojęć teorii i eksperymentu. Przedmiotem eksperymentu nie jest nigdy cały świat, lecz zawsze jakiś jego wycinek, zwany układem względnie izolowanym, to znaczy układem spełniającym pewne założenia idealizacyjne i/lub warunek celeris paribus tej treści, że czynniki nieuwzględnione w projekcie eksperymentu mają znikomy wpływ na jego przebieg.

⁵⁹    Definicję relacji częściowego porządku przytoczyłem w rozdziale I, p. 5.4.

⁶⁰    Czyli, mniej więcej, zestawu problemów, wzorcowych rozwiązań, podstawowych założeń teoretycznych i reguł postępowania naukowego. Dokładniej będzie o tym mowa w rozdziale IV.

⁶¹    Zob. L. Laudan, Progress and Its Problems, Berkeley 1977.