CCF20090514043

190

II. Struktura nauki

nały obserwacyjne, nawet przetworzone, mogą w ogóle nic docierać do ludzkiego obserwatora. Zamiast nich uczony może niekiedy zadowolić się gotowymi wynikami analizy komputerowej całego zespołu sygnałów.

Tak czy owak, dziedzina „obserwacyjna” teorii jest przeprowadzoną za pomocą teorii konstrukcją faktów nadających sens wzorom, w które się układają otrzymywane przez nas sygnały. Konstruowanie dziedziny można porównać do budowania słownika prehistorycznego języka na podstawie napisów na znalezionych glinianych tabliczkach. Trzeba najpierw zidentyfikować esy-floresy jako napisy (teoria odbiornika), ocenić zakres możliwych deformacji znaków i ich ciągów (teoria przekazu), domyślić się intencji autorów tekstów (teoria źródła). To wszystko wymaga stosowania rozmaitych hipotez słowotwórczych, gramatycznych i antropołogicznokułturowych, hipotez często opartych na analogiach. Samo zidentyfikowanie dziedziny wymaga rozwiązania wielu problemów. Ukształtowanie dziedziny otwiera problemy teoretyczne: wyjaśnienia prawidłowości w niej występujących, podobnie jak po odszyfrowaniu glinianych tabliczek powstaje pole do budowania teorii kultury prehistorycznego plemienia.

Shapere¹, rozróżniając problemy identyfikacji dziedziny i problemy teoretyczne, analizuje dwa typy tych drugich i związane z nimi typy teorii, czyli rozwiązań tych problemów. Oba mają na celu wyjaśnienie pewnego uporządkowania dziedziny, którego przykładem może być okresowy układ pierwiastków. Jeden typ rozwiązań odwołuje się do wewnętrznej struktury elementów dziedziny i prowadzi do teorii strukturalnej (compositional), jak na przykład teoria budowy atomu. Drugi polega na poszukiwaniu wyjaśnienia genezy porządku, co prowadzi do teorii ewolucyjnej, na przykład teorii ewolucji pierwiastków. Ta typologia teorii jest daleka od kompletności: nie obejmuje na przykład teorii mechaniki czy termodynamiki. Niemniej ujęcie Shapere’a wyraźnie sugeruje, że podstawą identyfikacji teorii nie jest struktura dedukcyjna żadnego zbioru zdań ani struktura żadnego zespołu modeli, lecz dziedzina i jej główny problem teoretyczny, czyli pytanie o określonego typu wyjaśnienie podstawowego uporządkowania dziedziny.

11. Identyfikacja dziedziny w ujęciu logiki pytań

191

Myślę, że pochodzące od Shapere’a ujęcie podwójnej dynamiki rozwoju dziedziny i jej teorii, którego skądinąd liczne interesujące szczegóły musimy tutaj pominąć, mogłoby zyskać znacznie na precyzji, gdyby je uzupełnić o omówione w rozdziale I, p. 4.2 motywy erotetyczne².

11. Identyfikacja dziedziny w ujęciu logiki pytań

Predykat D-teoret'.

Załóżmy, że dziedzina D jest (tymczasowo) określona przez wybór pewnego uniwersum oraz terminów klasyfikacyjnych lub typologicznych oraz innych predykatów pewnego języka L. Każdy predykat jest określony na całym uniwersum, pewnej klasie jego elementów (w przypadku predykatów jednoargumentowych) lub pewnym iloczynie kartezjańskim klas jego elementów (w przypadku predykatów wieloargumentowych). Innymi słowy, zdania języka L zakładają presupozycje syntagmatyczne (por. rozdz. I, p. 4.2) tej treści, że predykaty, które w nich występują, są określone dla indywiduów, o których są orzekane³. Wśród predykatów wyróżnię, naśladując Sneeda, predykaty D-teoretyczne, to jest takie, które są charakterystyczne dla dziedziny D i których każde zastosowanie poza dziedziną D musi odwoływać się do jej teorii T. Na przykład predykat „...jest naładowany elektrycznie" jest predykatem D-tco-retycznym ze względu na dziedzinę D zjawisk elektrycznych, której uniwersum składa się z ciał sklasyfikowanych na przewodniki, dielektryki, kondensatory i tak dalej. Załóżmy dalej, że predykaty D-teoretyczne są zdefiniowane za pomocą (łańcuchów) częściowych definicji (w sensie Carnapa) z pewnego zbioru R albo innych defi-

1

Zob. tenże, Scientific Theories and Their Domains, dz. cyt.

2

   Uważam, że pomysły Shapere'a zasługują na znacznie poważniejsze zainteresowanie niż to, jakim faktycznie się cieszą.

3

   Na przykład zdanie „Masa tej oto kuli wynosi 1 kg" zakłada presupozycję syntagmatyczną tej treści, że termin „masa... wynosi 1 kg” jest określony na pewnej klasie przedmiotów, do której należy ta kuła (na przykład klasie ciał). Jeżeli ta pre-supozycja jest prawdziwa, zdanie, o którym mowa, jest bądź prawdziwe, bądź fałszywe. Według szczególnej teorii względności, ta prcsupozycja jest fałszywa, albowiem predykat „masa ... wynosi 1 kg” jest w jej języku predykatem dwuargumento-wym „masa ... wynosi 1 kg w układzie odniesienia..." określonym na parach złożonych z ciał i układów odniesienia. Zatem z punktu widzenia szczególnej teorii względności, zdanie, o którym mowa, nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe, lecz jest wadliwie sformułowane.