historia dyplomacji (200)

ności z postulatami takimi wystąpił wkrótce dwór carski, zaniepokojony zawartym w układzie ograniczeniem władzy hetmanów, wówczas swych oddanych popleczników. I to właśnie dyplomacja Augusta II odwoływała się wtedy do podpisu mediatora, który miałby strzec nienaruszalności postanowień⁴. Dopiero później taka interpretacja mediacji służyła do zahamowania prób reformatorskich. Niemniej nawet bez formalnej gwarancji mediacja carska świadczyła o znacznym wzroście wpływów rosyjskich w Rzeczypospolitej. Wynikało to zresztą z wielokrotnie ponawianych obietnic Piotra I, że będzie czuwał nad całością wolności szlacheckich. W rezultacie polityka carska prowadziła do utrzymania Polski w stanie słabości i rosnącego wewnętrznego rozprzężenia — było bowiem widoczne, że tylko modernizacja państwa zdoła zabezpieczyć je przed upadkiem. Ale jednocześnie Piotr I zdecydowanie odrzucał projekty uszczuplenia terytorialnego Rzeczypospolitej, zwłaszcza wysuwane w tej sprawie sugestie pruskie.

6. ROZKŁAD LIGI PÓŁNOCNEJ W KOŃCOWYCH LATACH WOJNY

Tymczasem pod koniec wojny północnej Europa zachodnia zaczęła okazywać coraz żywsze zainteresowanie rozwojem sytuacji nad Bałtykiem. Wojna sukcesyjna hiszpańska zakończyła się rozłamem w łonie koalicji antyfrancuskiej i kompromisowym pokojem. Perspektywa objęcia przez Karola VI — jako ostatniego Habsburga — zarówno tronu madryckiego, jak i cesarskiego, groziła naruszeniem równowagi europejskiej i skłoniła państwa morskie do podjęcia rokowań z Francją. Pokój utrecheki z 1713 r. ustalał podział monarchii hiszpańskiej, tron madrycki wraz z imperium kolonialnym utrzymał Filip V, natomiast posiadłości w Niderlandach i we Włoszech dostały się domowi habsburskiemu, po części także sabaudzkiemu. Drobne, ale ważne nabytki na Morzu Śródziemnym zdobyła także Wielka Brytania, która zyskała ponadto przywileje otwierające jej możliwość handlu z koloniami hiszpańskimi w Ameryce. W 1714 r. z warunkami tymi pogodził się Karol VI. Nie uzyskał on wszakże całkowitej swobody poczynań — napad turecki na Moreę doprowadził do wybuchu wojny austriacko-tureckiej. Jakkolwiek przyniosła ona nowe sukcesy Eugeniuszowi Sabaudzkiemu i pozwoliła na mocy pokoju w Pożarewacu (1718) znacznie zaokrąglić posiadłości habsburskie na Bałkanach, zaabsorbowała ona znaczne siły nad Dunajem i uniemożliwiła Karolowi VI przeprowadzenie zgodnej z interesami Rzeszy

. ⁴ Wskazują na to m.in. wyjaśnienia w liście Flemminga do Flodroffa, Zecba i Le Coqa z 10 I 1720 oraz lettre circulaire z 17 X 1722, LHAD loc. 3322, Lettres circulaires aux Mini stres du Rod auz oours ćtrangóres (tytuł lokaty będzie podawany tylko przy pierwszym powołaniu), vol. I i II n. 1.

mediacji na północy, która miała się dokonać na zwołanym przez niego kongresie w Brunszwiku.

Na kongres w Brunszwiku Rzeczpospolita wprawdzie wyznaczyła swych przedstawicieli, ale ich nie wysłała. Natomiast próbowano włączyć się do rokowań pokojowych między Austrią i Wenecją a Turcją, zgodnie zresztą z życzeniem Stambułu. Jednak nie powiodła się misja Jakuba Flemminga wysłanego w 1717 r. przez radę senatu do Wiednia w celu włączenia przedstawicieli Rzeczypospolitej do rokowań pokojowych w Pożarewacu i wytargowania ustępstw terytorialnych i politycznych na Turcji. Nie pomogło wystawienie pełnomocnictwa dla reprezentowania interesów Rzeczypospolitej na kongresie dla królewicza Fryderyka Augusta wobec zdecydowanej niechęci Austriaków do udziału polskiego. Skończyło się na wprowadzeniu do traktatu pożarewackiego ogólnikowego stwierdzenia, że Turcy są skłonni do bezpośrednich rokowań z Polską w sprawach spornych. Wysłany z tymi sprawami dopiero w 1722 r. Krzysztof Sulima Popiel, starosta tuczapski, zdołał przecież tylko wyjaśnić niektóre kwestie pograniczne i handlowe.

Większą swobodę poczynań miała natomiast w tym czasie nad Bałtykiem Wielka Brytania. Aktywność jej na tym obszarze wzrosła od objęcia tronu przez Hanowerczyka, co wciągało Londyn coraz silniej w wiry polityki północnoniemieckiej. Hanower początkowo włączył się do koalicji antyszwedzkiej, by utrzymać opanowane terytorium szwedzkie między ujściem Łaby i Wezery. Jednak interwencja Piotra I w sąsiedniej Meklemburgii i wprowadzenie tam silnego korpusu rosyjskiego wkrótce zaogniło stosunki między Londynem a Petersburgiem, co przybrało jeszcze na sile, gdy Piotr I rozpoczął bezpośrednie rokowania z Karolem XII na Wyspach Alandzkich i kiedy coraz realniej zaczynała wyglądać wspólna akcja rosyjsko-szwedzka, której celem byłoby udzielenie pomocy zwolennikom Jakuba E. Stuarta i zaatakowanie Wysp Brytyjskich.

Na tym podłożu doszło do porozumienia między Jerzym I a Karolem VI, zaniepokojonym penetracją rosyjską w północnych Niemczech. Już wcześniej nastąpiło także zbliżenie między dworem wiedeńskim a warszawsko-drezdeńskim. Zarówno Wenecja, jak i Austria starała się od wybuchu wojny z Turcją uzyskać pomoc Polski i odbudować dawną Świętą Ligę z czasów Sobieskiego. Wprawdzie nie doszło do realizacji tych planów, jednak przeprowadzane wtedy rokowania uwydatniły zbieżne stanowiska obu dworów, które ugruntować miało rychłe małżeństwo* królewicza Fryderyka Augusta z arcyksiężniczką Marią Józefą. Owocem tego zbliżenia było podpisanie w Wiedniu 5 stycznia 1719 r. przez Flem-minga, ks. Eugeniusza Sabaudzkiego i Saint Saphorina (jako reprezentanta Jerzego I) traktatu sojuszniczego. Przewidziana w nim była m.in. obrona całości terytorialnej Rzeczypospolitej, utrzymanie na tronie u•

\ 371