Obraz�0

266 Podstawy dydaktyki ogólnej

Z kolei sprawa celów i zadań realizowanych przez szkołę. Poprzednio wspominaliśmy, że obecnej szkole zarzuca się niemożność usunięcia dysharmonii między celami postulowanymi a faktycznie osiąganymi. Krytykuje się ją również za ogólnikowe, mało precyzyjne formułowanie łych celów. Usunięcie, a przynajmniej wydatne złagodzenie tych niedostatków jest możliwe, podobnie zresztą jak w przypadku spełnianych przez szkołę funkcji. Aby to osiągnąć, należałoby: „przybliżyć” do siebie pod względem programowym kształcenie ogólne i zawodowe; zapewnić drożność między poszczególnymi segmentami zinstytucjonalizowanego nauczania, a przede wszystkim złagodzić ostre dotąd progi między kształceniem obowiązkowym i nadobowiązkowym oraz średnim i wyższym; znieść rygory nauczania podporządkowanego systemowi klasowo-lekcyjnemu, dopuszczając możliwość dopełnienia tego systemu np. przez system pracowniano-laboratoryjny i grupowo-produkcyjny, a także przez wprowadzenie do planów nauczania przedmiotów interdyscyplinarnych; ściślej niż kiedykolwiek powiązać szkołę z pozostałymi instytucjami i placówkami oświatowymi i kulturalnymi; znacznie poprawić jakość pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach różnych typów i szczebli, zwłaszcza na wsi; wdrożyć nauczycieli do formułowania celów pracy dydaktyczno-wychowawczej w kategoriach czynności podlegających obserwacji oraz ilościowej i jakościowej, a przy tym zobiektywizowanej kontroli. Praktyka edukacyjna wykazuje, że zabiegi te wpływają w istotny sposób na poprawę jakości nauczania (por. np. Kupisiewicz, 1974).

Znaczną poprawę można również uzyskać doskonaląc realizowane w szkole plany i programy zajęć edukacyjnych. Aby ten cel osiągnąć, trzeba przede wszystkim respektować te zasady doboru i układu treści nauczania, które pozwalają przezwyciężyć antynomiczny charakter dotychczasowych rozwiązań („orientacja na przyszłość albo na przeszłość”, „encyklopedyzm albo formalizm dydaktyczny”, „kształcenie pamięci albo kształcenie myślenia”, „kształcenie zuniformizowane albo kształcenie zindywidualizowane”, „kształcenie producenta albo kształcenie człowieka”, „kształcenie przedmiotowe albo kształcenie interdyscyplinarne” itp.) i prowadzą do rozwiązań zgodnych z potrzebami naszych czasów. A są to czasy szczególne. Do niedawna wiedzę niezbędną człowiekowi do życia można było przyswoić sobie w latach nauki szkolnej. Dzisiaj nie jest to już możliwe. Postulat uczenia się przez całe życie, a nie tylko w młodości, staje się obecnie nakazem chwili.

Ulepszenie realizowanych przez szkołę celów i treści kształcenia, a tym samym osłabienie krytyki wymierzonej przeciwko niedostatkom występującym w obu wymienionych zakresach jej działalności wymaga

harmonijnej współpracy planistów i polityków oświatowych, nauczycieli oraz pozostałych pracowników szeroko rozumianego sektora wychowania. Największy jednak wpływ mają w tym zakresie władze oświatowe, bez których inicjatywy i aprobaty nie można np. rozwiązać problemu powszechności czy drożności edukacji. Zgoła inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o doskonalenie metod, organizacji oraz środków nauczania-uczenia się. Niemało wprawdzie zależy od zakładów produkujących pomoce naukowe i sprzęt szkolny, niemniej największymi możliwościami podniesienia poziomu nauczania i wychowania dysponują nauczyciele. Ich zatem kształcenie i doskonalenie powinno być przedmiotem szczególnie starannej troski powołanych do tego osób i instytucji (Banach, 1993, s. 204 i nast.).

Zmienić można także dotychczasową strategię rozwoju oświaty i szkolnictwa wyższego, którą krytykuje się surowo za jej jednostronnie ilościową wykładnię. Tu jednak wykraczamy już poza sferę krytyki szkoły dotychczasowej i — o czym była mowa w niniejszym podrozdziale — krytyki tej krytyki.

5. Główne koncepcje przebudowy szkoły

Spór o szkołę, o jej „być albo nie być", czy też w ujęciu mniej radykalnym — o jej kształt strukturalno-organizacyjny i programo-wo-metodyczny, prowadzi do powstania różnych koncepcji przebudowy tej instytucji, jej adaptacji do nowych potrzeb i warunków edukacyjnych współczesnych społeczeństw. Na szczególną uwagę zasługują koncepcje: descholaryzacji społeczeństwa, szkoły alternatywnej oraz szkoły ustawicznie doskonalonej. Ich też charakterystyce poświęcony został niniejszy podrozdział.

Descholaryzacja społeczeństwa. Żądanie descholaryzacji jest najbardziej jaskrawym wyrazem protestu przeciwko brakom dotychczasowej szkoły oraz tzw. przeszkolnieniu społeczeństwa, tzn. stopniowemu wydłużaniu przez państwo czasu nauki obowiązkowej, obarczaniu szkoły coraz większą liczbą zadań dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych, drobiazgowemu sterowaniu procesem instytucjonalizacji oświaty, czemu służą np. narzucane uczniom treści, mało elastyczne formy organizacyjne, podające metody nauczania itp.

Jedną z przyczyn owego „przeszkolnienia" było przekonanie, że to właśnie szkoła decyduje o rozwoju ekonomicznym i kulturowym społeczeństwa, że tylko dzięki niej można zdobyć intratny zawód, podnieść