Obraz (55)

UZNA, J MSI EN NA ZAWYŁA NOC Z DALA

cie, w upojeniu mordem. Porządek ujawniania się obu kobiet w powieści oddaje przewrotną grę, jaką prowadzi los z człowiekiem, ze światem historii. Funkcjonowanie obu kobiet w dwóch planach tematycznych utworu: miłości i zemsty społecznej pozwala sądzić, że demonizm tej pierwszej (miłości) staje się w Zamku kluczem do zrozumienia istoty tej drugiej (zemsty społecznej). Sfera demoniczna, nocna oznacza zamęt, naruszenie ładu kosmicznego, rozpętanie żywiołów, które poza gwałtem, zniszczeniem i śmiercią nie mają innego celu. Goszczyński uwydatnia w Zamku kaniowskim fatalistyczną — ale i tragiczną - opozycję między celami natury a światem ludzkiej historii. W świecie Goszczyńskiego nie ma miejsca na bunt. Nebaba, grożąc staroście oparzeniem piekła, sam staje się igraszką demonów, puszczyków, Kseni-nocy, symbolizujących tu ironię losu kosmicznego i człowieczego⁴³. Radość puszczyków i Kseni jest wyrazem ironii tego losu. Ciemna bohaterka Goszczyńskiego odgrywa w utworze rolę posłanniczki nieszczęścia, śmierci, posłanniczki fatum. Jest losem Nebaby: „Ona wciela ironię tego losu i wszystkich ludzi”⁴⁴.

W chwili ostatecznej klęski, spełniającej się w głębokim jarze, zafascynuje Nebabę jej mroczny, tajemniczy, straszny i demoniczny — urok: „i kochanka oko / Na jej wdzięki rozwarło szeroko” (III, w. 971-972). Demoniczny pocałunek »diabelskiej swachy« to pieczęć położona na losie Nebaby. Demonizm miłości, tak wyłącznie panujący w czarnym romantyzmie, święci swój rzadki w literaturze polskiej triumf”⁴⁵.

VIII

Noc romantyczna Goszczyńskiego oznacza przestrzeń, w której zachodzą na siebie i nakładają się różne sfery kosmosu, w której dokonują się przemiany i utożsamienia Nebaby i Szwaczki, Orliki i Kseni, a dzień okazuje się tylko złudną powierzchnią ukrytych w nocy złowrogich, pierwotnych i „dzikich” instynktów. Zwierciadło i echo odkrywają wszechobecność, uosabiającej te instynkty, czarnej bohaterki w człowieku i w kosmosie, a tym samym ujawniają zamknięcie jednostki, która podejmuje próbę tworzenia historii, w fatalistycznym kręgu nocy kosmicznej, nocy zbrodni. Nebaba Goszczyńskiego, indywidualista romantyczny, poznaje i odkrywa swoją egzystencję, swoje „ja” w akcie połączenia się z tym, co jest nocne - Ksenią, co jest jego fatum i zarazem jego tragedią. Z nocy tej nie wyprowadzi bohatera żaden obrzęd ludowy ani żaden powrót „do początków”. Zbrodnie — takim pesymistycznym, historiozoficznym akcentem kpńczy swój utwór autor - są zawsze „te same”.

Wyłączność nocy stanowi nieodzowną część, wręcz podstawę czarnego, frenetycznego romantyzmu Goszczyńskiego w Zamku kaniowskim.