Obraz (54)

T UZNA, JESIENNA ZAWYŁA NOC Z DALA

nie „wietrznym”, spontanicznym, piekielnym. Poprzez zbrodnię ukonstytuowało się jego „ja”, jego odrębność, jego izolacja i samotność w złu. Nebaba dlatego z taką tęsknotą powraca do dzieciństwa, młodości, do przestrzeni arkadyjskiej, do ludowego obrzędu, kiedy był „człowiekiem naiwnym”, „niewinnym”, i bezpiecznym w zbiorowych praktykach obrzędowych, skrupulatnie wyznaczających granice „dnia” i „nocy”, pozwalających czasem obcować z demonami nocy i ognia, ale pod kontrolą zbiorowości, która zna całą potęgę i grozę Kseni, siłę tego, co demoniczne i ciemne w naturze i duszy ludzkiej.

W akcie iluminacji wewnętrznej bohater Goszczyńskiego zrozumiał, że dla tych, co odważyli się przekroczyć granice „bezludnej ustroni” natury, uosobionej w Kseni - kobiecie demonie, nie ma stamtąd powrotu. Z kręgu zbrodni, gwałtu, nocy — a mówi o niej Goszczyński językiem symbolicznym erotyki demonicznej - nie ma wyjścia. Zło bowiem tkwi potencjalnie i immanent-nie w naturze. Blask zbrodni staje się bowiem coraz bardziej nocny, bo dla człowieka Zamku popaść w zło w stanie dzikim, fatalistycznym - „to je kontynuować”³⁸. Jest ono jego losem kosmicznym. Taką uniwersalną wymowę ma przecież scena dumania bohatera na dębie. „Natrętne widziadło” — Ksenia - jest u Goszczyńskiego przede wszystkim widziadłem człowieka historii. Wolność, „kochane widmo”, Orlika - na zasadzie fatalistycz-nych przeznaczeń - staje się dla niego „natrętnym widziadłem”, Ksenią.

Prawda losu człowieka została Nebabie objawiona we śnie, kiedy za pomocą obrazów mówi nocna sfera jaźni. A jeszcze wcześniej - w Prologu, wzywając piekło³⁹ zemsty w stanie dzikim, szatańskim, usłyszał on dziwny śmiech nocnych puszczyków:

Nagle się dziwnie zaśmiały puszczyki:

Pieszczone cieniem stworzenia te rade Słyszeć wyroki, co niosą zagładę.

I, w. 188-190

A teraz — w scenie na dębie, pogrążony w sobie,

Ockniony z myśli ataman zawoła -„A co być musi, niechaj się już staje!”

III, w. 428-429

A to, co „być musi” właśnie „wiedziały” puszczyki. W sferze nocno-demonicznej łączy się z nimi, stworzeniami zła i śmierci -Ksenia. Jej głos wszak to nie tylko wycie wilka, ale i pohukiwanie sowy (I, w. 276-277): „odgłos smutny, znany, / Smutny jak odgłos sowy pośród cienia”. Jej postać jest puszczykowata (I, w. 314: „Dziwna jej żywość, jak radość puszczyka”). Mochancki zauważył, że krzyk ptaków nocnych ma w sobie „coś okropnie wróżącego o przyszłości”⁴⁰. „Wokół obrazów ptaków nocnych - stwierdził Bachelard - zbiera się coś posępnego i ciężkiego”⁴¹. Nic dziwnego, że śmiech puszczyków o północy wzbudził strach w sercu Orliki. Niepowtarzalne piętno Zamku kaniowskiego jako poezji nocy wynika między innymi z wprowadzenia przez Goszczyńskiego do jego świata poetyckiego wyobrażeń ludowych wyposażających puszczyki - ptaki nocy - w pełną grozy tajemniczość: „Głos sowy, postać i nocne jej a dziwne obyczaje, samotność, [...] wszystko to razem wzięte sprawia, że od niepamiętnych czasów sowa wzbudza tajemniczą obawę w człowieku [...]. Pierwotna wyobraźnia otoczyła tego ptaka aureolą demoniczną i złowrogą. Sowa jest posłańcem i wróżbą śmierci, głos jej uchodzi za śmiech samego diabła [...]. Puszczyk wyszydza swym śmiechem i sprowadza śmierć [...]. Puszczyk jest w bliskich stosunkach z diabłem, służy mu”⁴kj W utworze Goszczyńskiego puszczyki są „rade słyszeć wyroki, co niosą zagładę”. Radość Kseni jest jak radość puszczyka, bo jest to radość „rzucania” człowieka w sytuacje graniczne, w których jaskrawo obnażają się przeciwieństwa ludzkiej natury, jej skrajności i ukryte w niej zło, a więc wszystko to, co pokazuje w akcie irracjonalnego zawłaszczania przez to, co nocne. Noc w Zamku kaniowskim to właśnie radość niszczenia, zatracania się w gwał-