Obraz (38) 2

V! ET RZNĄ, JESIENNA ZAWYŁA NOC Z DALA

Ziemia ciemnieje, a Orliki nie ma [...]

Kochane widmo marzy jego dusza [...]

Już po sto razy wzrokiem wypatrzonym Witał wstające nad wzgórzem obłoki [.,.]

I zawsze błądził; aż błądząc wokoło,

Nad ciche źródło schylił ciemne czoło,

I tak głęboko myśli w nim zanurzy,

Jakby w zwierciadle serca swego burzy.

A tam błękity maluje odbicie I obraz jego w odbitym błękicie [...]

Łuno tam słońca w zachodzie się mieni;

Obłędnym blaskiem gasnących płomieni Mierzchnące nieba gasi, to rozżarza [...]

Gęściejszym zmierzchem już się niebo mroczy,

Mroczy się niebo i na dnie przezroczy W bledszym zachodzie zorza zaigrała [...]

Zadrżały w wodzie żywe jej promyki:

Ach, jakie żywe! to oko Orliki!

Otóż się jawi i postać jej cała [...]

Już staje obok, już ją oto ściska,

Aż nagle zorza chowa się w obłoku;

Widmo zniknęło, ciemność na dnie

[stoku [...]

A u Kozaka taka myśl ponura,

Jakby mu w duszy osiadła ta chmura.

w. 341—400

We wczesnym romantyzmie - nowej fazie samopoznania ludzkiego, szczególnie skupionego na „faworyzowaniu sfery doznań podmiotowych”¹² - wyjątkową rolę odgrywa symbolika zwierciadła. Z tego punktu widzenia zwraca uwagę w zacytowanym fragmencie sytuacja głównego bohatera, Nebaby. Krajobraz widziany w zwierciadle wodnym, w jego głębiach to symbol jaźni bohatera, to pejzaż wewnętrzny, oznaczony przez zespół odwołań do procesów introspekcji: „w zwierciadle serca swego burzy”, „głęboko myśli w nim zanurzy”, „na dnie stoku”, „na dnie przekroczy” „myśl ponura. Jakby mu w duszy osiadła ta chmura”. Na „dnie stoku” swojej duszy Nebaba dostrzega dziwne migotanie światła i ciem-ności. Jednocześnie zauważa gasnące płomienie i mroczenie się nieba „na dnie przezroczy”. Nie tylko dusza, jaźń ma swoje „dno”, lecz kosmos także¹³. Pozwala to traktować obraz zwierciadlany z czternastego fragmentu nie tylko jako symbol jednostkowych zjawisk psychicznych. Odbicie nieba w wodzie naprowadza też na symbolikę zjawisk kosmicznych. Nebaba widzi wibrację światła oraz ciemności i we własnym wnętrzu, i w kosmosie, A zatem pogrążony w marzeniu bohater utworu przed zwierciadłem wodnym doświadczył dziwnej dwoistości indywidualnej i dwoistości kosmosu. Dwoistość ta została wyrażona przez antynomię „światło - ciemność”. Znamienne jest, że obraz ten nie posiada struktury statycznej, gdyż następuje w niej przemienność członów:

Mierzchnące nieba gasi, to rozżarza.

I, w. 373

Gęściejszym zmierzchem już się niebo mroczy,

[...]

W bledszym zachodzie zorza zaigrała;

I, w. 382—384

W tej przemienności można jednak zauważyć dominację pewnego typu następstwa, bowiem w dalszym fragmencie obrazu jego struktura zmienia się, znika jeden z jej antynomicznych członów - światło, a pozostaje ciemność:

Aż nagle zorza chowa się w obłoku;

Widmo zniknęło, ciemność na dnie stoku:

I, w. 396-397

Dynamiczna struktura obrazu, a więc przemienność antynomicznych jej członów i szczególnego rodzaju ich następstwo, czyli