Obraz (75)

148 UPIÓR Z UPITY

Upiór z wiersza pod tym tytułem mówił o swej obcości:

Tegoż dziś doznam, jeśli dziką postać

Cudzemu światu ukażę spod cieni;

Jedni mię będą egzorcyzmem chłostać Drudzy ucieką zdziwieni⁹⁷.

Widoczna w utworze empatia, może złudna możliwość powitania upiora przez ukochaną „po dawnemu” rodziły ambiwalencję oceny. Trup Sicińskiego jako „zły trup” wymaga konfrontacji twarzą w twarz. W wykładach o literaturze słowiańskiej Mickiewicz mówił, że Słowianie w ogóle wyrzekają się przedstawiania upiorów w swej poezji: „być może, że okropność, jaką te wyobrażenia rozbudzają, odstręcza poetów od zajmowania się nimi; zresztą ten rodzaj cudowności nie mógł przypaść do zbyt plastycznej formy poezji serbskiej i został z niej całkowicie usunięty”⁹⁰.

Jak o tym już była mowa, Mickiewicz w twórczości sprzed lat trzydziestych nie cofał się przed plastycznym przedstawieniem okropności. Jednak od użycia jej w Upiorze szybko się odciął; wampiryczna pieśń Konrada z III części Dziadów zostaje nazwana „pogańską”, a zastosowanie estetyki okropności w Popasie w Upicie dokonuje się pod pewnymi warunkami.

Między tym, co powiedziane, a tym, co pomyślane

Narrator, goszczący przejazdem w Upicie, relacjonuje „miny i mowy ludzi siedzących za stołem” w nędznej żydowskiej karczemce. Tworząc arcydzieło gawędy, po mistrzowsku oddaje postawy rozmówców — kontuszowy przedstawia, z grubsza rzecz biorąc, szlachecką wersję kary, a sługa kościelny ludową. To narrator — po wysłuchaniu wszystkich opowieści, po demonstracji trupa Sicińskiego — orzeka, że był on „nie jednej winien, ale wszystkich zbrodni”. Kleiner dopatrywał się tutaj nowości w gawędzie o Sicińskim. Złemu Panu z II części Dziadów bowiem Mickiewicz przypisał zbrodnię społeczną, a w Popasie w Upicie na najgorszego zbrodniarza wybrał „tego, co splamił się zbrodnią przeciw narodowi. Miejsce ogólnoludzkiej etyki humanitaryzmu zajęła etyka narodowa”⁹⁹. Teraz ona ma górować w twórczości Mickiewicza.

Popas w Upicie nie jest jednak tak jednoznaczny.

Pełen grozy opis trupa podporządkowany został sentencji, która ma charakter wyroku sądowego. Gawęda przekształca się w sąd nad trupem, częsty w tradycji¹⁰⁰ i spotykany też w poezji Mickiewicza, zwłaszcza w Dziadach¹⁰'¹. Ale przytoczony werdykt o winie zostaje niejako skontrowany przez ostatnią strofę zaczynającą się od słów: „A pomyślałem w duszy...”. W ten sposób zarysowuje się rozbieżność między tym, co narrator powiedział, a tym, co pomyślał. A pomyślał właśnie o niejasności przekazu „gminnych dziejów”, godnych śmiechu uczonych:

lecz nim się zaśmieje,

Niechaj powie uczony, czym są wszystkie dzieje?

Traktowano te słowa jako wyraz sceptycyzmu, a nawet nihilizmu wobec wszelkiej historii i historiografii. Jeden z pierwszych monografistów Mickiewicza, Wojciech Cybulski, za konkluzję utworu uważał myśl „jakoby historia cała była nicością”¹⁰². Kleiner tłumaczy ostatnią strofę okolicznością, że Mickiewiczowi „trudno było zdobyć się od razu na szczery prymitywizm”, który zakładała poetyka gawędy sarmackiej, tak ustylizowanej, jak