P1020228

126 4. Akapit

Z kolei ten akapit rozdziela dwa dłuższe: jeden wprowadzający tezę o rym, że w starożytności strona teoretyczna astronomii powiązana była z obserwacyjną, i drugi, który rozpoczyna ciąg odpowiedzi na zawarte w łączniku pytanie (Przede wszystkim interesował ich ruch ciał niebieskich). Również ten tranzytywny akapit jest przede wszystkim zapowiedzią tego, o czym będzie mowa w dalszej części rozdziału, choć - w odróżnieniu od przykładu poprzedniego - wyraźniej nawiązuje do poprzedzającego fragmentu.

System Tychona Brahego nie odegrał większej roli w dziejach astronomii, możemy więc rozstać się z nim; natomiast zagadnienie paralaks gwiazd ma po dziś dzień duże znaczenie w astronomii, dlatego do niego powracamy, (s. 96)

W tym przykładzie nawiązanie do wcześniejszych partii tekstu jest bardzo wyraźne. Akapit nie tylko zamyka, lecz i podsumowuje (poprzez ocenę) ponadstronicowy passus poświęcony Tychonowi Brahemu. Zarazem - wprowadza w część dotyczącą paralaksy.

Akapit tranzytywny - jak w przykładzie poniższym - może również sygnalizować zakończenie dygresji i powrót do wątku głównego:

Powróćmy jednak do zagadnień czysto astronomicznych: do budowy układu planetarnego i do budowy Wszechświata podług astronomów starożytnych, (s. 38)

Akapitem nietypowym jest również akapit synonimiczny. Nie zawiera on nowej myśli (nowej kwestii), a treściowo wynika z akapitu poprzedzającego i ściśle się z nim wiąże. Jego funkcja to sparafrazowanie głównej myśli zawartej w poprzedzającym akapicie, przekazanie jej w inny sposób, tak aby czytelnik na pewno ją zrozumiał i zapamiętał. Już Arystoteles radził: „Kilkakrotnie powtórz swe twierdzenie, aby można je było łatwo zrozumieć". I temu właśnie służy akapit synonimiczny, często zaczynający się zwrotami innymi słowy, inaczej mówiąc. Akapity takie powinny być wykorzystywane w szczególnie ważnych - strategicznych -miejscach tekstu, tam, gdzie niezrozumienie jednego zagadnienia może prowadzić do niezrozumienia całości.

I wreszcie - akapit luźny. Wprowadza on dygresje, komentarze autorskie, a pojawia się zazwyczaj w takich gatunkach pisarskich, jak esej czy reportaż literacki.

Do Kumasi przyjechałem bez żadnego celu. Na ogół uważa się, że mieć określony cel to dobra rzecz, bo wtedy człowiek czegoś chce i do czegoś zdąża; z drugiej jednak strony taka sytuacja nakłada na niego końskie okulary: widzi tylko swój cel i nic więcej. Tymczasem to więcej - szerzej - głębiej, może być znacznie ciekawsze i ważniejsze. Przecież wejście w inny świat to wejście w jakąś tajemnicę, a ona może kryć w sobie tyle labiryntów i zakamarków, tyle zagadek i niewiadomych!

Kumasi leży wśród zieleni i kwiatów na łagodnych wzgórzach. [...] (R. Kapuściński, Heban, s. 29)

Opis miejscowości Kumasi, wypełniający cały drugi akapit, mógłby się znaleźć bezpośrednio po pierwszym zdaniu poprzedniego akapitu (Do Kumasi przyjechałem... Kumasi leży...). Jednak pomiędzy te powiązane ze sobą treściowo fragmenty wprowadzona została dygresja - autorskie rozważania na temat bardziej ogólny i dość luźno (poprzez słowo cel) wiążące się ze zdaniem wyjściowym.

4.3. Spójność akapitu

4.3.1. Spójność znaczeniowa a formalna

Akapit - jak już wspomniałam - to zarazem całość i część całości, to składnik tekstu i jednocześnie tekst w miniaturze. Również jego spójność dotyczy tych dwóch aspektów istnienia. Akapit jako całość powinien być spójny wewnętrznie, a to znaczy, że poszczególne zdania, które go budują, muszą być ze sobą powiązane. Akapit jako część całości powinien współtworzyć globalną spójność tekstu, to znaczy powinien się wiązać z innymi akapitami.

Pojęcie spójności dotyczy dwóch płaszczyzn: płaszczyzny znaczeniowej (treściowej) i płaszczyzny formalnej.

Spójność znaczeniowa (semantyczna) zakłada jedność tematyczną, realizowaną w ten sposób, że każde kolejne zdanie (każdy kolejny akapit, każda kolejna cząstka nadakapitowa) nie tylko odnosi się do tego samego tematu, ale również nawiązuje znaczeniowo do zdania (fragmentu) poprzedzającego. I to nie w sposób przypadkowy, lecz poprzez rozmaite relacje znaczeniowe, takie jak: motywacja, rozwinięcie, przeciwstawienie, sekwencja i inne (Praktyczna stylistyka... 2003: 123). W dodatku - te relacje znaczeniowe powinny być zarówno dla każdego fragmentu, jak i dla całości zaplanowane i dające się w miarę łatwo odtworzyć podczas interpretacji. Zaplanowany układ relacji tworzy semantyczny plan tekstu. Wymienione trzy warunki (jedność tematyczna, nawiązania znaczę-