Wstyd i przemo0042

82 Wstyd i przemoc

zauważyć, że zawiść, podobnie jak zazdrość, jest formą wstydu, albowiem czuć wobec kogoś zawiść to tyle, co czuć się gorszym niż ta osoba, bez względu na to, co jest przedmiotem tej zawiści.

Fakt, że naziści odczuwali zarówno ogromny wstyd, jak i zawiść, a zwłaszcza zawiść wobec Żydów, wyjaśnia, skąd wziął się przesąd (albo zbiorowe czy indywidualne złudzenie), że mają oni złe oczy. Właściwie, wziąwszy pod uwagę, że uczucia te stały się tak silne, iż przeobraziły się w paranoję, należałoby tego oczekiwać. Wyjaśnia to jednak również coś innego, a mianowicie znaczenie i motywy albo przyczynę irracjonalnego i skądinąd niepojętego, a nawet obracającego się ostatecznie przeciw nim samym, opętania nazistów myślą o zniszczeniu całego narodu żydowskiego. Popełnione na Żydach zbiorowe morderstwo postrzegać można jako symboliczne przedstawienie myśli: „Jeśli zniszczymy Żydów, to zniszczymy złe oko (ponieważ są oni »posiada- • czami« złego oka)” albo — ujmując to inaczej — „Jeśli zniszczymy Żydów, to zniszczymy wstyd — nie można będzie napełniać nas wstydem”. Ich motywem, podobnie jak motywem Rossa L., było zniszczenie podatności na zawstydzenie.

W tym momencie zatoczyliśmy pełne koło — od morderstwa pojedynczego do zbiorowego (ludobójstwa). Holocaust, nazistowska eksterminacja Żydów, stosuje się do tej samej logiki emocjonalnej i ma tę samą strukturę symboliczną, co pojedyncze morderstwo i okaleczenie zwłok, od którego zaczęliśmy omawianie symboliki przemocy.

Symbolika wstydu i przemocy w micie i tragedii

O tym, że emocjonalna symbolika zbrodni popełnionej przez Rossa L. ukazuje pewną ogólną prawdę psychologiczną dotyczącą przemocy, przekonać się można, analizując reakcję na zawstydzenie czy zhańbienie. Co na przykład skłoniło Dalilę do oślepienia Samsona? Oczywiście i ona, i pozostali Filistyni chcą zemścić się na Samsonie za akty przemocy z jego strony, której padli ofiarami, ale dlaczego z wielu możliwych sposobów okaleczenia go, a nawet zabicia, wybierają akurat pozbawienie go wzroku? Dalila udziela kilkakrotnie odpowiedzi na to pytanie, to same słowa wypowiadając do Samsona (czyżby dlatego, że chce mieć pewność, iż zrozumiał on, o co jej chodzi?): „oszukałeś mnie, skłamałeś przede mną” (Księga Sędziów 16,10,13,15)¹. Czuć się oszukanym czy wystrychniętym na dudka (jak brzmi tłumaczenie odpowiednich ustępów w New English Bibie) to czuć się zawstydzonym. Historia ta uczy nas, że najbardziej bezpośrednim dosłownym środkiem położenia kresu uczuciu wstydu jest oślepienie osoby, w której oczach ktoś czuje się okryty wstydem, czyli właśnie to, co robi Dalila.

Biblia pełna jest obrazów wydłubywania oczu i wyrywania lub wycinania języka w reakcji na słowa czy czyny, które wystawiają kogoś na brak poszanowania ze strony innych, bezczelność, wyniosłość, pysznienie się czy cokolwiek innego, co wywołuje wstyd. Co na przykład zrobili aniołowie mężczyznom z Sodomy, którzy chcieli ich zgwałcić (a zatem pozbawić czci)? „Tych zaś mężczyzn u drzwi domu, starych i młodych, porazili ślepotą” 'Księga Rodzaju, 19,11).

Co dzieje się z „okiem, co ojca wyśmiewa / gardzi posłuchem dla matki [lub: szydzi ze starości matki)”? „[...] kruki nad rzeką wydziobią/lub (...) zjedzą je orlęta”. (Księga Przysłów 30,17). Karą za wyśmiewanie, gardzenie i szydzenie (które są synonimami zawstydzenia) jest wydłubanie i zjedzenie oczu. Co dzieje się z tymi, którzy okrywają wstydem innych lub obrażają ich, zachowując się wobec nich zuchwale i podstępnie, którzy robią z nich głupców, okłamując ich, którzy „mówią podstępnymi wargami i z sercem obłudnym”? Psalmista wyjaśnia, że „Pan wygubi wszystkie wargi podstępne, i język pochopny do zuchwałej mowy” (Psalm 12,3,4). Podobnie prosi on Boga, myśląc o swoich nieprzyjaciołach: „O Panie, rozprosz (rozdziel ich języki)”². Dlaczego Psalmista chce, aby Bóg zniszczył ich języki?

1

Przekład za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa 1990. Wszystkie cytaty z Biblii pochodzą z tego źródła (przyp. tłum.)

2

W ang. przekładzie fragment ten brzmi: „Destroy, O Lord, and divide their tongues", czyli: „Zniszcz, Panie, i rozdziel ich języki". Przypis do tego wiersza w przekładzie polskim wyjaśnia: „Tekst skażony, tłum. przypuszczalne" (przyp. tłum.)