Zbigniew Herbert13

I literatura współczesna (1956-2006)

ani jednego cienia z domu mego ani drzew dzieciństwa ani krzyża z żelazną tabliczką ławki na której szeptałem zaklęcia kasztany i krew

ani też żadnej rzeczy która nasza jest

(...)

(Pan Cogito myśli o powrocie do rod/innego miasta, [w:] Wiersze zebrane, s. 2(KS)

Ostatnim utworem I lerberta o opuszczonym na zawsze „mieście kresowym” jest zamieszczony w Lpilogu burzy wiersz Wysoki zamek: poetycka rekonstrukcja dziecięcej wycieczki na najsłynniejsze lwowskie wzgórze, rekonstrukcja drobiazgowa, sakryfikująen, aż po nieco banalną puentę: „nas / niedługo / zabiorą / (...) na inny / jeszcze wyższy / zamek".

W ramach nurtu milologizującego (akowsko-lwowskiego) pomieścić też należy grupę tekstów poświęconych rodzinie: Mój ojciec, Rozmyślania o ojcu. Mama. Matka, Siostra, Babcia oraz lwowskim nauczycielom: Ban od przyrody czy Ban Co-gito. Lekcja kaligrafii.

W nurcie mitologizującym I lerbert wyrzeka się swej podstawowej techniki: ironii, sceptycyzmu, nieufności. Powołuje natomiast do istnienia sacrum, które nic jest tożsame z jego światem; to „przepaść za progiem”, a może antidotum na wyniesione z młodości kompleksy.

4.4.3 Dykcja Herberta - klasycyzujący antyklasyk

Motywy czerpane z historii i kultury antycznej zajmują w pisarstwie I lerberta poczesne miejsce. Główny nurt jego twórczości to zbudowany na mitach kod, którym pisarz przemawia o sprawach uniwersalnych, ale także o współczesnym mu czasie i wydarzeniach. To oraz racjonalne podejście do tematu, poetyka dystansu, precyzja skojarzeń i umiejętność budowania logicznych puent czynią uprawnione rozpatrywanie poezji autora Bana Cogito w kontekście współczesnego klasycyzmu.

Cechy I Icrbcrtowskiego klasycyzmu najszerzej zostały przedstawione w książce Andrzeja Kaliszewskiego Giy Bana Cogito. a także w jego rozprawie Liryka Herberta. Między klasycyzmem a poetyką faktu. Kaliszewski wyodrębnił strategie stosowane przez poetę wobec mitu (do mitów zaliczając nie tylko archetypy i wielkie opowieści, ale słynne postaci i dzieła sztuki). Owe strategie to demitologizacje-reinter-pretacje (np. Do A poi lina, Siódmy anioł. Mona Liza, Historia Minotaura), glosy (np. Apollo i Marsjasz, / lakcldama. Iren Fortynbrasa, Ofiarowanie Ifigę ni i), uwspółcześnienia (np. Bróba rozwiązania mitologii, Brak węzła), nieadekwatność stylu i języka (np. Sprawozdanie z raju. Jonasz, U wrót doliny), transakcentacje (np. Tamaiyszck, Męka Bańska).

Zagadnienie klasycyzmu Herberta pierwszy szerzej opisał Ryszard Przybylski, używając kategorii „klasycyzmu tragicznego”, „demuzykalizacji świata", szukania harmonii jako „zagubionej liry Orfeusza” (To jest klasycyzm, s 13-20). Edward Balcerzan (Poezja polska w latach 1938-1965) wskazywał zaś na tzw. klasycyzm półprywatny Herberta, osadzony na antynomiach: krytyki prostych uczuć, a obrony prostych wzruszeń, „pastiszowych turniejów”, a unikania „śmietnika" awangardowej poezji, postawy arkadyjskiej, ale i barbarzyńskiej, pozycji mistrza wyobraźni, ale i zarazem konsekwentnego moralisty. Andrzej S. Kowalczyk określa klasycyzm Herberta jako „uwrażliwienie na wartości”, „spór z (...) tradycją” (A.S. Kowalczyk, Klasycyzm dzisiejszy. O liiyce Zbigniewa I lerberta).

Sam poeta w wywiadzie udzielonym „Polityce” (Jeśli masz drogi dwie...) mówi!

0    potrzebie tzw. przezroczystości semantycznej, a więc klasycznej prymarności prawdy, jednoznaczności wypowiedzi.

Szereg wierszy poety nawiązuje wprost do zasad klasycyzmu oraz pochwały klasycznego rozumu: Klasyk, Kołatka, Zasypiamy na słowach, Dlaczego klasycy, Pan Cogito

1    wyobraźnia, Do Ryszarda Krywickiego - List, Zwierciadło wędruje po gościńcu: natomiast liryk Dlaczego klasycy zasługuje wręcz na miano I lerbertowskiej ars poetica, głosząc pochwalę uniwersalnego tematu, powściągania uczuć, stoickiej etyki:

(...)

jeśli tematem sztuki będzie dzbanek rozbity mała rozbita dusza z wielkim żalem nad sobą to co po nas zostanie będzie jak plącz kochanków w małym brudnym hotelu kiedy świtają tapety (...)

(Dlaczego klasycy, |w:| Wiersze zebrane, s. 198)

Także w Potędze smaku konceptem wiersza jest klasyczna kategoria piękna jako probierza wartości, narzędzia poszukiwania prawdy.

Gdy w ostatnich trzech tomikach zaczyna poeta rozliczać się z życiem - przedmiotem refleksji staje się między innymi klasyczne marzenie: jest peryfrazą niezrealizowanych czy może zbyt idealistycznych (wygórowanych?) życiowych i artystycznych planów, które pochłonęła codzienność, egzystencjalny śmietnik; rozpad życia fizycznego jest zarazem rozpadem klasycznego stylu:

(...)

życie moje

powinno zatoczyć kolo

zamknąć się jak dobrze skomponowana sonata